Walter Mondale: ferskil tusken ferzjes

| funksje4 = Minister fan Justysje[[prokureur-generaal]] fan [[Minnesota]]

'''Walter Mondale''' (folút: '''Walter Frederick Mondale'''; [[Ceylon (Minnesota)|Ceylon]] ([[Minnesota]]), [[5 jannewaris]] [[1928]] - [[Minneapolis]] ([[Minnesota]]), [[19 april]] [[2021]]), wie in [[Feriene Steaten|Amerikaansk]] [[politikus]], [[jurist]], [[diplomaat]] en [[skriuwer]] fan mingd [[Noaren (folk)|Noarsk]]-[[Ingelsen|Ingelsk]]-[[Skotten|Skotsk]] [[etnyske groep|etnysk]] komôf. Hy tsjinne fan [[1977]] oant [[1981]] ûnder [[Jimmy Carter]] as de 42ste [[fise-presidint]] fan 'e [[Feriene Steaten]], en besocht by de [[Amerikaanske presidintsferkiezings (1984)|ferkiezings]] fan [[1984]] as de offisjele kandidaat fan 'e [[Demokratyske Partij (Feriene Steaten)|Demokratyske Partij]] [[presidint]] te wurden, mar moast it dêrby ôflizze tsjin 'e sittende [[Republikeinske Partij (Feriene Steaten)|Republikeinske]] [[presidint]] [[Ronald Reagan]]. Letter wied er yn it begjin fan 'e [[1990-er jierren|njoggentiger jierren]] de Amerikaanske [[ambassadeur]] yn [[Japan]].

Mondale waard yn [[1928]] [[berne]] yn it plakje [[Ceylon (Minnesota)|Ceylon]], yn 'e [[Amerikaanske steaten|steat]] [[Minnesota]], as de [[soan]] fan Theodore Sigvaard Mondale, in [[metodisme|metodistysk]] [[predikant]], en Claribel Hope Cowan, in [[parttime]]-[[muzyk]]leararesse. Syn [[pake en beppe]] oan heitekant[[heit]]ekant wiene [[Noarwegen|Noarske]] ymmigranten[[ymmigrant]]en, en syn [[mem]], dy't sels in [[Kanada|Kanadeeske]] ymmigrante út [[Ontario]] wei wie, hie [[Ingelsen|Ingelsk]] en [[Skotten|Skotsk]] bloed. (De namme "Mondale" is in [[ferbastering]] fan Mundal, in [[delling]] by [[Fjærland]], yn 'e Westnoarske [[gemeente (bestjoer)|gemeente]] [[Sogndal]].)

Mondale genoat syn [[heger ûnderwiis]] oan it ''[[Macalester College''Kolleezje]] yn [[Sint-St. Paul (Minnesota)|Sint-St. Paul]], en oan 'e [[Universiteit fan Minnesota]] te [[Minneapolis]] en Sint-St. Paul, dêr't er yn [[1951]] in [[bachelorstitel]] yn [[politikology]] behelle. Mei't er net genôch [[jild]] hie om in [[rjochten|rjochtestúdzje]] te bekostjen, naam er [[militêre tsjinst|tsjinst]] yn it [[Amerikaanske Leger]] en tsjinne er ûnder de [[Koreä-oarlochKoreaanske Oarloch]] twa jier op 'e basis [[Fort Knox]], yn [[Kentucky]]. Op kosten fan it [[lânmacht|leger]] koed er doe foar [[abbekaat]] leare oan 'e Universiteit fan Minnesota, dêr't er yn [[1956]] ôfstudearre. Yn [[1955]] troude[[troud]]e er mei [[Joan Adams Mondale|Joan Adams]], mei wa't er trije [[bern (persoan)|bern]] krige: [[Theodore A. Mondale]], in foaroansteand sakeman[[ûndernimmer]], [[Eleanor Mondale]], in [[tillefyzje]]- en [[radio]][[presintatrise]] dy't yn [[2011]] mei 51 jier [[ferstoar]] oan in [[harsenstumorharsentumor]], en William Mondale.

Nei't er syn rjochtestúdzje ôfrûne hie, sette Mondale syn eigen praktyk[[abbekatekantoar]] op yn [[Minneapolis]] en wurke er fan [[1956]] oant [[1960]] as [[abbekaat]]. Dêrnei sette er útein mei in [[politike]] [[karriêre]] as lid fan 'e [[Demokratyske Partij (Feriene Steaten)|Demokratyske Partij]]. Fan [[1960]] oant [[1964]] wied er de minister fan Justysje[[prokureur-generaal]] fan 'e steat Minnesota, en ein [[1964]] waard er oansteld as [[senator]] foar Minnesota, nei't syn steats- en partijgenoat [[Hubert Humphrey]] syn sit yn 'e [[Amerikaanske Senaat]] opjaan moatten hie om't er [[fise-presidint]] wurden wie ûnder [[Lyndon B. Johnson]] wurden wie. Mondale behold dy senaatssit oant er sels yn [[1976]] opklom ta it amt fan fise-presidint. As senator sette Mondale him yn foar in rjochtfeardige [[folkshúsfêsting|húsfêstingspolityk]], belestingherfoarming[[belesting]]herfoarming en it opheffen fan 'e [[rasseskieding]] op skoallen[[skoalle]]n. Teffens wied er in útsprutsen tsjinstanner fan 'e Amerikaanske belutsenens by de [[Fietnamoarloch|Fjetnamoarloch]].

Yn [[Amerikaanske presidintsferkiezings (1976)|it ferkiezingsjier]] [[1976]] waard Mondale troch de Demokratyske presidintskandidaat [[Jimmy Carter]] frege om syn ''running mate'' (fise-presidintskandidaat) te wurden. Mondale stimde dêryn ta, en tegearre fersloegen se by de ferkiezings de sittende presidint [[Gerald Ford]] en dy syn ''running mate'' [[Bob Dole]]. Dêrnei wie Mondale fan [[1977]] oant [[1981]] de 42ste fise-presidint fan 'e Feriene Steaten. Yn dy hoedanichheid reizge er allegeduerigen it lân troch om it belied fan 'eit regearingregear-Carter oan 'e man te bringen, en ek om utens, dêr't er him ynsette foar Carter syn bûtenlânske doelen. Mondale wie de earste "aktivistyske" fise-presidint yn 'e [[Amerikaanske skiednis]], d.w.s. in fise-presidint dy't troch syn presidint folop by it meitsjen en útfieren fan it belied belutsen waard. (Oer it algemien waard in fise-presidint foartiid troch syn presidint beskôge as ballêst wêrfan't de efterban lykwols nedich wie om 'e ferkiezings te winnen, wylst de fise-presidinten harren amt seagen as in opstapke nei it presidintskip.) Mondale wreide de rol fan 'e fise-presidint út ta dy fan adviseur en probleme-oplosser fan 'e presidint. Neitiid hawwe oare fise-presidinten har inselde rol oanmetten.

By de ferkiezings[[Amerikaanske presidintsferkiezings (1980)|presidintsferkiezings]] fan [[1980]] krigen Carter en Mondale fannijs de nominaasje foar de Demokratyske Partij, mar troch in [[ekonomy]]ske delgong en de [[Iraanske Gizelderskrisis|gizelderskrisis]] op 'e Amerikaanske [[ambassade]] yn [[Iran|Iraan]], wie de populariteit fan 'eit regearingregear-Carter slim yn it neigean rekke. Sadwaande waarden se ferslein troch de glêde Republikeinske presidintskandidaat [[Ronald Reagan]] en dy syn ''running mate'' [[George H.W. Bush]].

Fjouwer jier letter wûn Mondale by de ferkiezings[[Amerikaanske presidintsferkiezings (1984)|presidintsferkiezings]] fan [[1984]] de Demokratyske foarferkiezings[[foarferkiezing]]s, wat him ta de offisjele kandidaat fan 'e Demokratyske Partij makke. As syn ''running mate'' keas er doe kongreslid [[Geraldine Ferraro]], de earste [[frou]] dy't ea troch ien fan 'e beide grutte partijen foar it amt fan fise-presidint nominearre iswie. Tegearre fierden se kampanje mei in programmaprogram dat derop rjochte wie om 'e [[nukleêre wapenwedrin]] mei de [[Sovjet-Uny]] te beëinigjen, [[emansipaasje|gelikense rjochten foar froulju]] yn 'e [[Amerikaanske Grûnwet]] fêst te lizzen, de belestingen[[belesting]]s te ferheegjen en de [[steatsskuld]] te ferminderjen. Mondale en Ferraro waarden lykwols troch de populêre Reagan en Bush ferslein mei ien fan 'e grutste marzjes yn 'e Amerikaanske skiednis; hja wisten yn it ''[[ElectoralElektoraal CollegeKolleezje]]'' inkeld de stimmen fan Mondale syn thússteat [[Minnesota]] en it federale [[Distrikt KolumbiaColumbia]] te winnen.

Nei dy tepletterjende nederlaach loek Mondale him werom út 'e nasjonale polityk, en joech er him by in Minnesotaansk abbekatekantoar. Fan [[1986]] oant [[1993]] wied er dêrnjonken lid fan it [[Nasjonaal Demokratysk Ynstitút foar Ynternasjonale Saken]], en yn hokkerdy hoedanichheid oftbehelle er [[diplomatike]] súksessen behelle yn [[Poalen]] en [[Hongarije]]. Under it presidintskip fan [[Bill Clinton]] wie Mondale fan [[1993]] oant [[1996]] de Amerikaanske [[ambassadeur]] yn [[Japan]]. Neitiid kearde er op 'e nij werom nei Minnesota om as abbekaat te wurkjen. Yn [[2002]], doe't de Demokratyske senator foar Minnesota [[Paul Wellstone]] alve dagen foar de senaatsferkiezings mei it [[fleantúch]] [[ûngelok (aksidint)|ferûngelokke]], liet Mondale, dy't doe 74 jier wie, him beprate om him foar Wellstone yn 't plak ferkiesber te stellen (foar deselde senaatssit dy't er sels fan [[1964]] oant [[1976]] hân hie). Hy ferlear lykwols mei in smelle marzje fan syn Republikeinske tsjinstanner, [[Norm Coleman]], de [[boargemaster]] fan [[Sint-St. Paul (Minnesota)|Sint-St. Paul]]. Sûnt hatkonsintrearre Mondale him op syn abbekaatspraktyk en syn gesinslibben konsintrearre, al iswied er noch altitenwol aktyf yn 'e Demokratyske Partij. Teffens hatskreau er ferskate politike boeken skreaun, lykas it [[autobiografy]]ske ''The Good Fight: A Life in Liberal Politics'', dat yn [[2010]] útkaam.

Walter Mondale stoar in natuerlike [[dea]] yn de'e [[sliep]] op [[19 april]] [[2021]] yn syn hûs yn [[Minneapolis]]. Hy waard 93 jier.