[[Ofbyld:Yersinia pestis fluorescent.jpeg|thumb|right|300px|De pest bakterybaktearje]] ▼{{stavering}}
▲[[Ofbyld:Yersinia pestis fluorescent.jpeg|thumb|right|300px|De pest baktery]]
De '''pest''' is in [[sykte]] dy’t fan de [[14e ieu|14e]] oant de [[19e ieu]] yn [[Jeropa]] faak, by flagen [[epidemy|epidemysk]] en sels [[pandemy|pandemysk]], foarkaam en grutte oantallen slachtoffers makke. De wichtichste foarm fan de pest binne de [[bûlpest]] en de [[longpest]]. Tusken [[1347]] en [[1351]] is om-ende-by in tredde part fan de Jeropeesje befolking ferstoarn oan de swarte dea, dat wienen doe inkele tsientallen miljoenen.
It oantal slachtoffers fan dizze pandemy wurdt rûsd op likernôch 25 oant wol 40 miljoen. In grut oantal streken rekke folslein ûntfolke. In soad oerlibbenen flechte fuort en fersprate dêrmei de sykte noch fierder. Oere oerlibbenen wiene poerlilk op de [[Joaden]], dy’t yn folle mindere mate troch de sykte troffen waarden. Dit feroarsake de myte dat Joaden de pest opsetlik oer Jeropa brocht hienen, troch putten en boarnen te fergiftigjen. Organisearre[[ pogroms]] wienen it gefolch.
Yn [[Nederlân]] kaam de pestepidemy oant de [[17e ieu]] foar. De lêste útbraak wie yn [[1668]]. Yn de [[Twadde Wrâldkriich]] hat it [[Japan|Japanske]] leger de pest as in biologysk wapen ynset. Yn [[Mantsjoerije]] waarden boargers en kriichsfinzenen opsetlik mei de sykte ynfektearre. De effekten waarden bestudearre en de slachtoffers waarden somstidensomtiden by bewust wezenbewustwêzen ûntlede. Ek waarden besmetlike fliegenflieën ûnder de [[Sina|Sinezen]] ferspriede. Dit soe oan mear danas 200.000 Sinezen it libben kostje.
Der is lang tocht dat Rattenrôten en de fliegenflieën dy’t se mei harren meidroegen de fersprieders wienenwiene fan de sykte. Tsjintwurdich binne erder ek teoryen dat de sykte troch de loft ferspraat waard ferspraat. Yn dat gefal giet it net om de bakteriebaktearje “Yersinia pestis”, wêrfan mei wissichheid oantoand is dat rattefliegenrôteflieën en ek minskefliegenminskeflieën de fersprieders wienen.
== SymptoanenSymptoamen ==
[[Image:Plague bubo.jpg|250px|thumb|bûdelpest]]
Minsken rekkerekken besmet troch in byt fan in ynfektearre rottefliechrôteflie. Yn de earste 2 oant 7 dagen treden detrede koarts en pineholle op. Nei in koarte tiid rekkerekken de [[lymfeklieren]] ynfektearre, dit giet mei ferfloeien en mei absesfoarming dit binne de bullenbûlen fan de bûdelpestbûlpest. Yn guon gefallen kin de bakteriebaktearje ek de longen fan de pasjint ynfektearreynfektearje, dy krijt dan in oare fariant fan de sykte: de “longpest”. Hoastje en bloed ophoastje bart er dan. Allinnich de longpest kin oerdroegen wurde fan minsk op minsk. De besmetting fan de bûdelpestbûlpest bart troch de fliegenflieëen fan de rotrôt. De bakterybaktearje kin him ek yn it bloed fermearderje dit liedliedet ta sepsis en ynterne bliedingen. Yn dat stadium is de pasjint sa slim siik dat er nea wer better kin wurde behalvekin, útsein as er mei yntraveneuze antybioatika wurdt starten wurdt.
== Pestepidemyen yn it ferline. ==
Yn it begjin fan de jiertelling ishat der sprake west fan in pestepidemy. De sykte waard faak yn betizing hellebetize mei de [[pokken]] of oare deadelikedeadlike epidemyen. Ek yn it âlde Sina waarden epidemyen fermeldefermelden. Wissichheid oer de diagnosediagnoaze is út de klassike beskriuwing net te krijen.
* de [[Pestis Antoniniana]] wie in epidemy dy’t begûn yn it jier [[166]] ûnder keizer [[Markus Aurelius]]. It is beskreaun troch [[Galenus]]. It gie hjirby wierskynlik om de pokken.
* de [[Pestis Cypriani]], beskreaun troch biskop [[Cyprianus]] fan [[Kartago]] yn it jier 252; ek dit wie wierskynlik gjin pest mar in útbraak fan [[shigella dysenteriae]].
* de [[Pest fan Justinianus]], de nei it jier[[ 542]] fanutfanút [[Konstantinopel]]) yn in oantal golven foaral yn it eastelikeeastlike diel fan it ryk, mar dêrnei ek mei golven troch it [[Middellânske See|MidslânskeMiddellânske seegebiet]]. Dit wie wierskynlik wol in echte pestepidemy
* de Swarte Dea([[1347]]-[[1351]]) deade likernôch ien tredde fan alle Jeropeanen.
* tusken [[1663]] en [[1664]] ferstoardenferstoaren 34.000 fan de 200.000 ynwenners fan [[Amsterdam]] oan de sykte.
* de[Pestepidemy fan [[Londen]] yn 1665-1666.
==Myten==
===Straf fan God===
Ieuwenlang hiene de minsken gjin ideeaan hân wer’twêr’t de pest weikaam. Wie it it wetter, besmette loften, fergif of in straf fan god.? Godstsjinstige dwepers tochten troch [[selfkastijdingselfkastijing]] de duvel en dermeidêrmei de pest út te driuwen. Se gienen heal neaken oer strjitte wylst se harren selfharsels mei de swipe joegen.
[[Ofbyld:Doktorschnabel 430px.jpg|thumb|right|200px|De snaveldoktersnaffeldokter]]
== De Joaden ==
Troch de Joadske reinigingswetten waarden joaden minder gau siik. Ek brûkten de joaden gjin wetter út de iepenbiere putten. Dêrtroch waarden se derfan fertocht dat se it wetter ienyn iepenbiere putten fergiftige hienen. Benammen de Joadske wyk fan [[StraatboarchStraatsburch]] foel hiel bot op. DerDêr waardenwaard mar 5 persint fan de minsken siik.
Dat wie te tankjetankjen trochoan de Joadske arts [[Balavignus]] dy’t de reinigingswetten konsekwint trochfierde. Yn steeYnstee de maatrigelsmaatregels fan Balavignus oer te nimmen waard hy krekt salang martele oant hy bekende de wetterputten fergiftichtfergiftige te hawwen. Hjirnei binne in soad pogroms útfierd yn hiel Jeropa. Der wienen mear danas 10.000 Joadske slachtoffers. Yn de steden [[Bazel]], [[Frankfurt]], StraatsboarchStraatsburch en [[Keulen]] waard de Joadske befolking alhiel útroege.
===Bedjerre loft===
In skoftlang hawwe minsken ek tocht dat de pest ferspraat waard troch bedjerrebedoarne en besmette loft. Yn de strjitte baarndebaarnden se tonnentûnen mei pekpik, somstidenbytiden ek krudenkrûden. De reek moast de besmette loft ferdriuwe. FanôfFan de [[16e ieu]] ferskyndeôf ferskynden der pesthuzen wêr't pestlijers ûnderbrocht waarden, faakfaaks mei leproas pasjintenleproaspasjinten en gekken. De pesthuzen stienen faaks bûten of oan de râne fan de stêd, dêrmei woene se de siken ôfsûnderje fan de oaren. De pestlijers waarden fersoarge troch in pestmaster, ek wol snaveldoktersnaffeldokter neamd. In pestmaster droech in lange jas mei in masker dat like op in pinguinbek. Dit masker wie fold mei krudenkrûden om de kweade dampen tsjin te gean. De dokters behannelebehannelen de minsken troch switkurenswitkueren, ierlittingen en klysma’s te jaan. Ek snijden se de bullenbûlen wol fuort. Dit helle allegear neat út, it gie om in bakteriebaktearje. Mar omdat somstidenbytiden minsken wol better waarden gie men troch mei de behanneling.
== Sinleaze maatrigelsmaatregels ==
Artsen en it bestjoer wie machteleas, dôchs kundige men steats nije maatrigels of. Alles basearre op ferkearde ferûnderstellingen. Sa moast erder yn Amsterdam yn 1534 oan elts hûs wer't in pest slachtofferpestslachtoffer wie seis wiken lang in bosk strie hingje. Op dy manier soene foarbygongerfoarbygongers sjen oft erder pestpestlijer lijerwest wie westhiene. Yn [[1602]] waarden prommen, spinaazje en komkommers ferbean en mocht men mocht de blêden fan woartels en radizen net bewarje. Men tocht dat de besmetting har deropdêrop giehechtsjen hechtsjegie.
==ResistintsjeResistinsje==
Minsken fan wiewa't it CCR5 gen mutearre is, troch it ûntbrekkeûntbrekken fan 32 basepearenbasispearen yn it [[DNA]], binne resistint foar it [[HIV]]-firus. Minsken dy’t net mei de pest besmet waarden wienen ek troch dit gen beskerme.
Molkefamkes wienen net fatberfetber foar de pestepest. [[Edward Jenner]] observearre dizze famkes en konkludearre dat se ymmún wienen trochdat se al earder in myldere fariant fan kowepokken hienenhân hanhienen. In eksperimint op in noch sûne jongenjonge befêstige dizze hypoteze en sa is it earste faksin ûntsteanûntstien.
==Taalgebrûk==
Yn de Fryske taal is it wurd “Pesten” ôflaat fan ergensearne de pest yn hawwe. Dit betsjut dat men erch boas wêze kin oer wateat. Eartiids waard dit ôfkoartenôfkoarte troch ergensearne de P oer yn te hawwen. Se wienen doe fan miening datst net spotte mochtenmochtst mei de pest.
[[Kategory:ynfeksjesykten]]
| 