|
[[Ofbyld:Mesopotamië.jpg|right|250 px|'''Sumearje''' op de overzichtskaartoersichtskaart vanfan [[MesopotamiëMesopotaamje]].]]
'''Sumearje''' (ek '''Sûmearje''' of ''Shumer'', Egyptysk ''Sangar'', Bibels ''Shinar'') is de namme foar in âlde ryk, kultuer, omkriten en antike beskaving dat yn it súdlike part fan [[Mesopotaamje]] lei (tsjintwurdich it súdeasten fan [[Irak]]), wêr't de rivieren [[Eufraat]] en [[Tigris]] yn de [[Perzyske Golf]] uitmûnjeútmûnje. De [[Sumearjers]] neamden it lân sels ''ki-en-gir'' (it lân fan de beskaafde hearskers). Tegearre mei de noardlike streek [[Akkad]] makke it diel út fan it TwastreamenlâTwastreamelân. Sumearje wurdt wol beskôge as de ierste beskaving fan de wrâld.
De Sumearyske beskaving bestie út in samling fan [[stêdsteat|stêdsteaten]]. Alle stêdsteaten hienen har eigen foarst. Om-ende-by 3.500 f.Kr. waard de lieder fan de machtichste stêdsteat kening fan de Sumearje.
==Skiednis==
De skiednis fan Sumearje wurdt yn fiif tiidrekken opdield.:
* de [[Uruk]]- perioade, ± 4000-3000 f. Kr. Yn dizze perioade fêstigen de Sumearjers har yn it lân. Doarpen woeksen út ta stêden en fan alle stêden waard Uruk de wichtichste troch har [[Inanna]]timpel.
* de [[UrukJemdet Nasr]]- perioade, sirka± 40003100-30002900 f. Kr. Yn dizze perioade festigenferoaren de Sumearjerssintra harfan stêden yn ithillichdommen, lân.de Doarpenbefolking waaksenimt yn útoantal ta stêden en fande alleyrrigaasje stêdenwurdt waardyntrodusearre Urukwêrtroch de wichtichsteopbringsten trochfan harde [[Inanna]]timpel.it lân tanimme.
* de [[Jemdet Nasr]]-perioade, sirka 3100-2900 f.Kr. Yn dizze perioade feroaren de sintra fan stêden yn hillichdommen, de befolking nimt yn oantal ta en de yrrigaasje wurdt yntrodusearre wêrtroch de opbringsten fan de it lân tanimme.
* de Iere Dynaasje,
* de [[Akkad]]tiid
De skiednis fan Sumearje beslaat in tiidrek fan 3800 oant 2000 f. Kr.. Nei de Sumearjers wurdt it gebiet dominearre troch de [[Babyloanjers]].
{{stavering}}
== Befolking ==
Sumearje waard foar it earst befolke fanôffan 4500-4000 F.Kr ôf troch in folk dat troch de [[argeology]] beneamd wurdt as de ''[[UbaidiërsUbaidjers]]'' of ''ObeidiërsObeidjers'' nei it doarp [[Obeid|al-Ubaid]] wêrfan resten fûn binne. Dit folk lei sompen droech en soarge foar yrrigaasje, sadat lânbou mooglik waard. Ek driuwden se hannel en waarden potten bakt en lear loaieloaide.
De Sumearjers lutsen likernôch rûn 3500 F. Kr it gebiedgebiet yn. Harren foarskiednis is net dúdlik. Guon tinkentinke dat se út [[Anatoalje]] komme mar se kinne ek komme út de [[Yndusfallei]] en troch [[Iran]] yn it gebied kommenkomd wêze.
Sy sprutsen [[Sumearysk]], in aggluynearjende taal. ErDer binne oanwizingen dat erder foarhinne in oare taal sprutsen waard sprutsen dy’t proto- Eufratysk neamd wurdt neamd. ErDer is net folle mear oer fan de dy [[taal]]. In oantal plaknammen en lienwurden hawhawwe de Sumearjers oernaam en net mear. Opfallend is wol dat de lienwurden faaks net mear danas ien lettergreep besitehawwe. It sumeryskSumearysk niget bot nei [[nonsyllanisme]], krekt as it moderne [[Sineesk]].
Stream opStreamopwerts yn [[Akkad]] spruts de befolking in [[Semityske taal]]. FanôfFan 5000 F.Kr isôfis der al sprake fan in organisearre maatskippij.
== Kultuer en polityk ==
=== Skrift en keunst ===
Rûn 3500-3000 F.Kr ûntstie de âldste foarm fan it “skrift”. ÚtUt in [[piktografysk skrift]] ûntwikkele him letter it [[spikerskrift]]. Yn de argeologyske laach 4 fan [[Uruk]] waarden klaaitabletten fûn mei in skrift dat in ûntwikkeling nei it spikerskrift toant. It spikerskrift bliuwdebleau yn gebrûk oant de [[Hellenisme|hellenistyske]] perioade en waard dêrnei yn [[Mesopotaamje]] langsum oanstadichoan ferfong troch it ienfâldigereienfâldiger [[Arameesk|Arameenske]] skrift.
ErDer binne in soad fragminten fan talrike eksimplaren fan it [[Gilgamesjepos]] fûn. Sawol yn it [[Sumearysk]] enas yn it [[Akkadysk]]. Se hawwe it mooglik makke it hiele ferhaal te rekonstruearjerekonstruearjen. It lêste spikerskrift tabletspikerskrifttablet datearret út 74 nei [[Kristus]].
De Sumearjers wienen goeie smitensmitten dy’t ûnder mear dolken en helmen yn goud makken. SomstidenSomtiden waarden gouden foarwerpen mei dekoraasje ynlein mei [[Lapis Lazuli]].
=== Wetjouwing ===
=== Politike struktuer ===
Polityk bestie it lân út stedsteaten dy’t om de hegemony striden. Dizze situaasje is goed fergelykber mei de it lettere [[Grikelân]]. De steden hienen in folksried, meastal besteande út twa keamers. ErDer wie in ried fan âlderen en in ried fan mannenmanlju. ErDer wie in kening dy’t inyn de ûnderlinge striid tusken de steden mear macht koe krije.
Eltse stêd hie syn eigen hillichdom en de kultus fan de lokale god of goadingoadinne naam in sintraal plak yn yn it libben yn. De Sumearjers tochten dat de minsken troch de goaden makke wienen en om dizze goaden te tsjinnentsjinjen en te fermeitsjen. Wat erder allegear barde yn de polityk waard sjoen as de grillen fan de goaden.
=== Ekonomy ===
It tsjil en it pottenbakkerstsjilpottebakkerstsjil binnenbinne útfiningenútfinings fan de Sumearjers. Hielendal wis is dit net. De Sumearjers wienen begien mei it mjitten fan dingen. Sy mjitten de stân fan de planeet [[Fenus]] mei in rjochthoekich raam. Se koenen de tiidsyndielingtiid yndiele yn sekondesekondes troch [[pendules]] en [[wetterklokken]].
[[Kategory:Aldheid]]
| 