Fryske Frijheid: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
Aliter (oerlis | bydragen)
Kanttekenings, dêr't de side wer wat mei waakst is.
Rigel 1:
[[Image:Friesische Seelande um 1300.png|thumb|300px|De Fryske seelânnen.]]
{{Skiednis fan Fryslân}}
De '''Fryske frijheid''' wie de útsûnderingsposysje fan [[Fryslân]] yn it feodale Jeropa fan de [[midsieuwen]]. Dizze frijheid ûntwikkele harrenhar op it ein fan de [[11e ieu]].
 
==It ûntstean==
Yn de tiid fan de [[Karolingen|Karolingyske]] tiid wie it regel dat itharren ryk opdield wieyn yn lytse gebieten (ek, wol [[goa|goaën]] neamd), dy't bestjoerd waarden troch in hear. Foar it meastepart wienen dat [[greve|greven]], dy't harren, úteinlik, ferantwurdzje moasten foar in kening. By de [[Friezen]] wie dat op in bepaald stuit lykwols oars. Sy bestjoerden harsels, en de ienige hear dy't oer harren stie, wie de kening sels.
 
Oft dyselde situaasje ek gou foar de [[Romeinen yn Fryslân|Romeinske tiid]] is net dúdlik. Wol skriuwe de Romeinske boarnen al oer de Friezen as in folk dat yn minne omstannichheden libbet, mar de seinings fan it Romeinske ryk net wol, om't it dy betelje moat mei syn frijheid.
 
Oft dy frijheid in rjocht wie, of fuortkaam út omstannichheden sa min dat gjin hear der belang by hie, is ek net wis. DerAl hatis aldúdlik sprakedat westdy frijheid op basis fan init [[Karelsprivileezje]] datek dizze frijheidwier fêstlein hawwe soeis, mar deral wurdt der no oannaam dat dat privileezje sels, asat it bestien hat, in falsifikaasje wie.west hat.
 
==Oarsaken en gefolgen==
As wichtichste oarsaak foar it ûntstean fan dizzedy frijheid wurdt wol sjoen de frijmoedigens tsjinoer de lânshearen dat harren stadichoan ûntwikkele en op it ein fan de [[11e ieu]] as gefolch fan de hieltyd werom kearende twisten oer de greeflike rjochten.
 
De deaslach op greve [[Arnulf]] yn [[993]] liket it earste teken fan de ''Libertas'' fan de Friezen. Dizze Fryske greef sneuvele doe't er probeare de opstannige ûnderdienen fan him ta hearrigens te twingen. De moard op in oare greve [[Hindrik de Fette]] yn [[1101]] wurdt sjoen as it feitlik begjin fan de ''Fryske frijheid''. Dy Frijheid waard yn alle gefallen op 3 novimber [[1248]] troch de kening fan it [[Hillige Roomske ryk]] [[Willem II fan Hollân|Willem II]] oan de Friezen jûn. Dat die hy neidat er help krige hie fan de Friezen by it belis fan de stêd [[Aken (stêd)|Aken]]. Yn [[1417]] waard dat op 'e befêstige troch keizer [[Sigismund fan it Hillige Roomske Ryk|Sigismund]] dy't Fryslân ta ''ryksonmiddellijk'' gebiet ferkleare. Dêr stjit tsjinoer dat oare keizers Fryslân yn lien jûn hawwe, bygelyks [[Loadewyk IV fan it Hillige Roomske Ryk|Loadewyk IV]] oan de grêven fan [[Hollân]].
 
Dy Frijheid waard op 3 novimber [[1248]] troch de Roomske Kening [[Willem II fan Hollân|Willem II]] oan de Friezen befêstige. Dat die er neidat er help krige hie fan de Friezen by it belis fan de stêd [[Aken (stêd)|Aken]]. Hy wie nammentlik tsjin-kening fan it [[Freark II fan it Hillige Roomske Ryk|Hillige Roomske ryk]], tsjin de kroande keizer [[Freark II]]. Yn [[1417]] waard de Fryske Frijheid op 'e nij befêstige, mar nor troch in foarst sûnder tsjinfoarst, keizer [[Sigismund fan it Hillige Roomske Ryk|Sigismund]], dy't Fryslân ta ''ryksûnmidlik'' gebiet ferkleare. Tsjin disse befêstigings fan de Fryske Frijheid oer stiet lykwols dat oare keizers Fryslân yn lien jûn hawwe, lykas yn de 14e ieu [[Loadewyk IV fan it Hillige Roomske Ryk|Loadewyk IV]] oan de grêven fan [[Hollân]].
Neffens lettere skriuwers soe de frijheid ôfkomstich wêze fan it saneamde [[Karelsprivileezje]] dat [[Karel de Grutte]] oan [[Magnus Forteman]] jûn hie, as beleanning foar de oermastering fan Rome. Ferskate boarnen meitsje fan dat Karelsprivileezje of de Magnuskerren gewaach. It orizjineel is fuort rekke, neffens guon ynmetsele yn de muorre fan in Tsjerke. Nei alle gedachten dy fan [[Almenum]], [[Ferwâlde]] of [[Aldeboarn]].
 
Neffens lettere skriuwers soe de frijheid ôfkomstich wêze fan it saneamde [[Karelsprivileezje]] dat [[Karel de Grutte]] oan [[Magnus Forteman]] jûn hie, as beleanning foar de oermastering fan Rome. Ferskate boarnen meitsje fan dat Karelsprivileezje of de Magnuskerren gewaach. It orizjineel is fuort rekke, neffens guon ynmetsele yn de muorre fan in Tsjerke.tsjerke, Neinei alle gedachten dy fan [[Almenum]], [[Ferwâlde]] of [[Aldeboarn]]. Ornaris is dat ferhaal lykwols ferbûn mei de [[Magnusfane]]. In oare feklearing is dat it Karelsprivileezje bewarre waard yn Snits, en mei ien fan de grutte stêdbrannen fan de 15e ieu ferbaarne is.
It ûntbrekken fan in lânshear betsjutte dat er ek gjin sintraal bestjoer bestie. Benammen foar de wetjouwing en rjochtspraak, dy't yn de midsieuwen noch net dudlik fan inoar skieden wienen, wie dat slim. Om dat gât op te follen waard lykwols besocht om foar it hiele gebiet fan de Friezen regels fêst te lizzen. Ut ferkate omkriten kamen dêrfoar ôffeardigers geregeldewei by inoar by de [[Opstalbeam]] bij [[Aurich]]. Letter waarden ek gearkomsten hâlden yn de stêd [[Grins]].
 
It ûntbrekken fan in lânshear betsjutte dat er ek gjin sintraal bestjoer bestie. BenammenDat wie benammen foar de wetjouwing en rjochtspraak, dy't yn de midsieuwen noch net dudlik fan inoar skieden wienen, wie dat slim. Om dat gât op te follen waard lykwols besocht om foar it hiele gebiet fan de Friezen regels fêst te lizzen. Ut ferkate omkriten kamen dêrfoar ôffeardigers geregeldewei by inoar by de [[Opstalbeam]] bijby [[Aurich]]. Letter waarden ek gearkomsten hâlden yn de stêd [[Grins]].
Neast de regelings fan de Opstalbeam waard ek besocht tebek te gripen oom werd ook getracht terug te grijpen op ''oud'' recht lykas dizze fêstlein wienen yn de [[17 Kêsten en 24 Lânrjochten]]. In slim probleem bleau lykwols de útfiering fan it rjocht. Faak wie der wol oerienstimming oer de ynhald fan it rjocht, mar stuite it ôftwingjen fan dat rjocht op swierichheden. As in wichtich man him net by de útslach fan in útspraak dellizze woe dan ûnbruts de middelen om him dêrta te twingen.
 
Neast de regelings fan de Opstalbeam waard ek besocht tebek te gripen oom werd ook getracht terug te grijpen op ''oudâld'' rechtrjocht lykas dizzedat fêstlein wienenwie yn de [[17 Kêsten en 24 Lânrjochten]]. In slim probleem bleau lykwols de útfiering fan it rjocht. Faak wie der wol oerienstimming oer de ynhald fan it rjocht, mar stuitestjitte it ôftwingjen fan dat rjocht op swierichheden. As in wichtich man him net by de útslach fan in útspraak dellizze woe dan ûnbrutsûnbrutsen de middelenmiddels om him dêrta te twingen.
In oar gefoch troch it ûntbrekken fan in effektyf gesach wienen de twisten dy't betiden tusken guon groepen, bygelyks dy tusken de [[Skieringers en Fetkeapers]].
 
In oar gefoch fan it ûntbrekken fan in drekt gesach wienen dat de [[partijstriid]], de twisten lykas tusken [[Skieringers en Fetkeapers]], him yn Fryslân yn de laach fan de bestjoerders ôfspile, de [[haadling]]en, yn stee fan yn it laach fan hearskers. De twisten waarden dêrtroch yn Fryslân persoanliker, wat ek gearhong mei it rjocht op [[bloedwraak]] dat bestean bleaun is oant de [[Saksyske Tiid]].
 
==Ein==
Line 29 ⟶ 31:
Sûnt dy tiid libbet der in sterke tradysje yn Fryslân fan de ferlerne Fryske frijheid. Mar it byld dêrfan feroaret dúdlik mei it feroarjen fan de tiden. De hjoeddeiske wearde fan dy frijheid leit dan ek net yn it weromsjen nei in tiid dy't mear as fiif ieuwen tebek leit, mar mear as symboal fan de [[Friezen]] as selsstannich folk. Wat dy frijheid betsjut, hinget dêrmei ôf fan hoe't men dat folk telt.
 
[[Kategory:Fryslân]]
[[Kategory:Skiednis fan Fryslân]]
[[Kategory:Rjochtsskiednis]]