De Nederlannen: ferskil tusken ferzjes

[[Image:Benelux satellite image.PNG|300px|thumb|HetIt westen vanfan de BeneluxBenelúks geografysk]]

[[Ofbyld:Map Low Countries 14th century-Nl.svg|thumb|300px|De Lege lannenLannen yn de 14e ieu.]]

De namme 'de Lege Lannen' is tige tapaslik omdat it gebiet in leechlizzende flakte is, dy't ûntstien is as [[rivierdelta|delta]] fan in tal grutte rivieren, de [[Ryn]], de [[Maas]], de [[Isel]] en de [[Skelde]]. Dochs is dizze namme, likegoed as de namme '''Nederlân''', histoarysk besjoen op oare grûnen ta stân kommen. <ref> Filips de Goede, hartoch fan Boergonje (1396-1467), brocht it grutste part fan it grûngebiet fan de hjoeddeiske Benelúks gear mei parten fan it noarden fan Frankryk ûnder syn bewâld. Syn besittingenbesittings waarden fan útfanút syn eigen eachpunt oantsjutten, en omdat er meastentiids yn Flaanderen of Brabân tahâlde: ''les pays de par deça'', 'de lannen fan herwerts oer'. Dat hold yn 'dizze lannen hjir, fuortendaliks om ús hinne' en dat yn tsjinstelling wie mei ''les pays de par delà'', 'de lannen fan dêrwerts oer, de lannen dêr', nammentlik it eigentlike Boergonje, sjoch: [http://dutchrevolt.leidenuniv.nl/Nederlands/verhaal/verhaal01.htm]. <br>In lettere opfolger fan him [[keizer Karel V]] hantearre in lyksoartige twadieling, mar kearde as [[Habsburger]] it perspektyf om en tsjutte de Nederlânske gewesten fan him oan as ''les pays d'em bas'' (oftewol ''les Pays-Bas''). </ref>

Yn de [[Romeinske Ryk|Romeinske tiid]] makken de lettere Lege Lannen te suden fan de Ryn part út fan it Romeinske Ryk en wie ferdield oer de Romeinske provinsjes [[Gallia Belgica]] en [[Germania Inferior]]. Noardlik fan de Ryn lei [[Germaanje|Germania]], dat mar koarte tiid ûnder Romeinsk bewâld stien hat. Nei de fal fan it [[West-Romeinske Ryk]] waarden de Lege Lannen in part fan it [[Frankyske Ryk|Frankyske]] of [[Karolingen|Karolingyske]] ryk, en letter it [[Hillige Roomske Ryk]].

Mei de dea yn [[1482]] fan [[Maria fan Boergonje (hartoginne)|Maria fan Boergonje]], dy't troud wie mei [[Maksimiliaan I fan it Hillige Roomske Ryk|Maksimiliaan fan Eastenryk]], gongen de gebieten oer fan de ynfloedssfear fan it Frânske [[Hûs Valois]] nei dy fan it [[Habsburg|Hûs Habsburg]]. De gebieten bleauwen formeel skeidenskieden, mar foarmen tegearre in [[personele uny]]. It bestjoer waard troch [[lânfâd]]en waarnomd.

Yn [[1549]] bepaalde [[Karel V fan it Hillige Roomske Ryk|keizer Karel V]] yn de [[Pragmatike Sanksje|Pragmatike Sanksje (1549)]] dat de [[Boergondyske Kreits]] tenei ûndielber wêze soe en by oererving oergean soe binnen de manlike en froulikkefroulike line fan syn famylje. Dêrmei skiede hy de '''Nederlannen''' (de namme dy't hy foar dit gebiet yntrodusearre) ôf fan [[Frankryk]] en fan it [[DútseDútske Ryk]].

NadatNeidat Karel V as lânshear ôfstân dydie fan de troan en in jier letter as kening fan [[Spanje]], kamen de Lannen yn hannen fan syn soan [[Filips II fan Spanje]]. Hy wie gjin militêr krekt as syn heit, mar in burokratysk bestjoerder en leauwensfanatikus.

De opsplitsing fan de Nederlannen yn in noardlik en súdlik part stammet út de tiid fan de Spaanske oerhearsking. Filips II woe itde yntuskenwyls [[kalvinisme|kalvinistyskekalvinistysk]] wurden Noardlike Nederlannen op 'e nij ta it [[Roomsk-Katolike Tsjerke|Roomsk-katolisisme]] bekeare, itjingewat ta in protte ferset liede. Dat ferzetferset of [[de Nederlânske Opstân]] wurdt de [[Tachtichjierrige Oarloch]] neamd en rûn fan [[1568]] oant [[1648]], mei in [[Tolvejierrich Bestân]] yn de jierren [[1609]] oant [[1621]]. By dizze opstân fûn de iensidige ûnôfhinkliksferklearring plak fan de Noardlike Nederlannen, troch de proklamaasje fan it [[Plakkaat van Verlatinghe]], dat yn [[De Haach]] ûndertekene waard op [[26 july]] [[1581]]. Aan dizze tastân kaam foarfêst in ein mei de [[Frede fan Münster]] fan [[1648]].

Yn it '''Noarden''' ûntstie yn it tiidrek [[1581]]-[[1588]] de [[Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen]]. Dizze Republyk bestie ûnûnderbrutsen oant [[1795]] doe't Frânske revolúsjonêren in ein makken oan de selstannigens fan de republyk en opfolge wurde soe troch de [[Bataafske Republyk]]. Yn [[1801]] folge it [[Bataafske Mienebest]], dat yn [[1806]] omfoarme waard ta it [[Keninkryk Hollân]]. Dizze trije rezjimenrezjyms wienen feitlike fazalsteaten fan Frankryk. Fan [[1809]]/[[1810]] oant [[1813]] hearde it Noarden offisjeel ta it [[Earste Frânske Keizerryk]].

It '''Suden''' fan de Nederlannen bleau fierders yn Spaanske hannen. Neidat de Spaanske tûke fan de Habsburgers útstoarn wie, waard by de [[Frede fan Utert]] ([[1713]]) regele dat it gebiet oergong nei de Eastenrykse Habsburgers. Sy bleauwen oer it gebiet hearskenhearskjen oant [[1795]]. DerneiDêrnei hearde it by Frankryk en soe der oant [[1815]] by bleauwenbliuwe.

Nei de nederlaach fan [[Napoleon Bonaparte]] yn [[1815]] waard op it [[Kongres fan Wenen]] beslist dat it noarden en suden byinoar foege wurde moastmoasten. ItDe wieoerwinners de oerwinnerswienen fan doel in sterke [[buffersteat]] ten noarden fan Frankryk teûntstean dwaante ûntstienlitten.

Yn [[1830]] foelen Noard en Súd wer út inoar en waarden twa aparte keninkriken. Sûnt dy tiid binne [[Belgje]] en [[Nederlân]] soevereine steaten. Yn [[1839]] moast it [[Gruthartochdom Lúksemboarch]] grutte gebietsdielen ôfstienôfstean oan Belgje. Yn [[1890]] waard de personele uny tusken Nederlân en Lúksemboarch ferbrutsen en wie it Gruthartochdom Lúkemboarch ek soeverein.

=== Besikingen ta ferienigingferiening ===

Nei it útinoar fallen yn [[1830]] hawwe der yn Noard en Súd ferskate persoanen en orgnisaasjesorganisaasjes west dy't de ienheid fan de Nederlannen woenenwerstelle werstellenwoenen. De gebietsdielen dy't by dizze ienheid hearre moasten fariearrenfariearje tusken in folsleine ferienigingferiening fan de trije steaten, of allinnich op taalkundige grûnen tusken Nederlân en Belgje.

Foarbylden fan stribjestribjen nei ferienigingferiening fan de Lege Lannen yn de 20e ieu binne it [[Algemeen-Nederlands Verbond]] en [[Zannekin]] en it [[Vlaams Nationaal Verbond|VNV]] fan [[Staf de Clercq]] en it [[Verdinaso]] fan [[Joris Van Severen]]. Dizze organisaasje woenen de steatkundige of tanimmende kulturele ferdieldheid opheffenopheffe. Op it stuit bestien(2009) besteane fan dizze organisaasjes noch mar allinnich it "Algemeen Nederlands Verbond" en "Zannekin", dy't benammen op kultureel mêd aktyf binne.

Yn sekere sin wurde dizze sjoen as tariedingen foar de tastânkommen fan de [[BeneluksBenelúks]]. Letter rekke dizze lykwols troch de fierdere ûntwikkeling fan de [[Jeropeeske Uny]] oerskaduwdoerskade.

Skriuwers dy't harren yn it bysûnder op de skiednis en de takomst fan de Lege Lannen taleittalein hawwe wienen fral de histoarisy:

* [[Pieter Geyl]], 1887-1966, histoarikus en skriuwer fan in grut tal Grut-Nederlânske wurken, wêrûnder it monumintale seis dielen wurk 'Skiednis fan de Nederlânske Stam'. Dat wurk rekke net foltôge en bleau stekenstykjen yn it revolúsjejier [[1798]]. Syn skiedkundich ynsjoch en syn polemyk mei de Britske historikus [[Arnold Joseph Toynbee|Arnold Toynbee]] hat de Grut-Nederlânske tinzen wer op de skiedkundige lânkaart setten; hy waard fierders bekend om syn spesjale omtinken foar syn sympaty foar de [[Flaamsk]]e en [[Afrikaansk]]e [[taalstriid]];

* [[Ernst Heinrich Kossmann|Ernst Kossmann]], 1922-2003, histoarikus, net allinnich yn de Lege Lannen ynteressearre mar, lykas Geyl tagelyk befoarderbefoarderer fan Anglo-Nederlânske betrekkingen. SchrieuSkriuwde de 'De Lege Lannen', dat Geyls ''Magnum Opus'' like foartfuort te setten en dat wol foltôge waard (oant [[1980]]).

* [http://www.zannekin.org Zannekin (Organisaasje dy't har rjochtrjochtet op de (Nederlânske) taal en kultuer)]