Wetterskip Fryslân: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
Swarte Kees (oerlis | bydragen)
→‎Untstean: ôfbyld fan nl:
Aliter (oerlis | bydragen)
L keppelings
Rigel 1:
It '''Wetterskip Fryslân''' is in [[wetterskip]] yn [[Fryslân]]. It hat de noed foar alle diken yn en om de provinsje en is dêrneist ferantwurdlik foar it kwantitative en kwalitative behear fan it [[oerflaktewetter]] yn hast hiel Fryslân en in stik fan it Grinslanner [[Westerkertier]]. De organisaasje sit yn [[Ljouwert (stêd)|Ljouwert]].
 
== Skiednis ==
Rigel 5:
 
=== Untstean ===
[[Image:Frisia Occidentalis Blaeu 1630.jpg|thumb|240px|Fryslân yn 1630]]
Fan de [[10e ieu|tsiende ieu]] ôf waard yn Nederlân op grutte skaal [[Fean (grûnsoarte)feanterij|feanferfeante]] ôfgroeven om te foarsjen yn it branjeferlet fan in sûnt dy tiid sterk tanimmende befolking. DitHjirby hiebleau [[boaiemdaling]]in talegere gefolgenboaiem oer, dy’twat noch fuortsterke waard troch [[Ynklinken|ynklinkingynklinken]] fan it oerbleaune fean. Dêrtroch ûntstie behoefte ta gearwurking om it lân tsjin de see te beskermjen en it wetter doelmjittich ôf te fieren. Ek yn Fryslân bardeûntwikkele dizzede stewaasje him ûntwikkelingsa. Yn it earstoan wie wetterbehear dêr in ferantwurdlikheid fan de [[gritenij]]en, mar sûnt de midsieuwenMidsieuwen ûntstienen mei dat doel selsstannige organisaasjes, dy’t har letter ta wetterskippen ûntwikkelje soenenûntwikkelen. De earste foarrinder fan in wetterskip waard yn [[1680]] troch de [[Steaten fan Fryslân]] ynsteld. Dizze saneamde ''seedykkontribúsje'' moast tasjen op de beskerming tsjin de see fan de by [[Boalsert (stêd)|Boalsert]] lizzende [[Tjaard fan Aylvapolder]]. Oant 1815 ûntstienen yn Fryslân yn totaal tsien seedykkontribúsjes, sirka 55 [[polder]]s en trettjin [[droechmakkerij]]en.
 
=== Dykwetterskippen ===
Yn de [[Nederlânske Grûnwet|Grûnwet fan 1848]] waard bepaald, dat de wetterskippen tenei ferantwurdlik wêze soenen foar de [[wettersteat]]soarch en dat de provinsjes dêrop tafersjoch hâlde moasten. De provinsje Fryslân fierde hjirnei nije regleminten yn foar alle seewarrende wetterskippen, de saneamde [[dykwetterskip]]pen. Ek feroare sewaard de wize feroare wêrop de wetterskipsbelestingen heft waarden. Yn de desennia dêrnei foege de provinsje boppedat inkeleguon dykwetterskippen gear. Yn 1892 steldewaard troch de provinsje se foar de seewarrende in algemien reglemint fêstfêststeld, wêryndêr't ûnderwerpen as it foech fan it wetterskipsbestjoer en syn ferkiezing yn fêstlein waarden. DitDat reglemint waard dêrnei op mear wetterskippen fan tapassing ferklearre. It heechste bestjoersorgaan fan in wetterskip wie ófòf in ''kolleezje fan folmachten'', (dy’t dan de stimgerjochtige grûneigeners fertsjintwurdigen), ofòf in ''[[Yngelân|gearkomst fan yngelannen]]'', besteande út (dizzedy grûneigeners sels).
 
=== Feanpolders ===
Neist de seewarrende wetterskippen ûntstienen yn Fryslân ek [[binnendyks]]e wetterskippen. Dêrta hearden de saneamde [[feanpolder]]s. Dizzen kamen healwei de [[19e ieu]] ta stân as in gefolch fan de wize wêrop yn dy tiid ferfeante waard. Troch it ôfgraven fan [[Fean (grûnsoarte)|leechfean]] gie lân ferlern, wat mei ta gefolgen hie dat de lokale befolking ferearme. It Ryk ferplichte dêrom yn 1822 ferfeanters om it gebiet dat se ôfgroeven hienen dêrnei ek droech te lizzen. De kosten hjirfan moasten troch harren sels opbrocht wurde yn de foarm fan ''slyk- en earmenjilden'', in belesting dy’t oer de oanmakke [[Turf (brânstof)|turf]] heft waard. Mei de opbringst hjirfan waard ek de earmoede bestriden. De ferfeanters, dy’t mienden dat in winst opsmitende eksploitaasje hjirtroch ûnmooglik waard, protestearren tsjin dizze regeling en waarden d6eryn stipe troch de provinsje.
 
It jier dêrop besluet kening [[Willem I fan de Nederlannen|Willem I]] (1772-1843) in adviseur nei Fryslân ta te stjoeren, [[Edmond de la Coste]] (1778-1870), dy’t in oplossing foar de sitewaasje betinke moast. Yn it rapport dat hy nei syn reis útbrocht, beskreaun De la Coste detroch ferfeantingen ûntstiene wetterplassen sa: