De ferzje fan 3 okt 2009 om 18.26 wizigje J'88 (oerlis \| bydragen) 7.155 edits No edit summary ←Toan eardere ferskillen		De ferzje fan 3 okt 2009 om 18.45 wizigje weromsette Swarte Kees (oerlis \| bydragen) 56.999 edits st Neikommende ferskillen →
Rigel 1: [[Ofbyld:Polarlicht 2.jpg\|thumb\|right\|250px\|''It noarderljocht yn [[Alaska]].'']] It '''poalljocht''', ek wol ''noarderljocht'', ''suderljocht'' of ''aurora'', is in barren dat op hege [[breedtegraad\|geografyske breedte’s]] jûns en nachts sjoen wurde kin. As it poalljocht har sjen lit is in ljochte ~~gloed~~gloede of is it ljocht te sjen as boartsjende ~~bûgen~~bôgen, bondels of gerdinen fan ljocht. Bytiden is it sels flamjend te sjen. Somtiden stiet oan de noardlike hoarizon in ~~bûge~~bôge wêrút de ljochtbondels as sykljochten omheech spatte.▼ == Namme ==▼ ▲It '''poalljocht''', ek wol ''noarderljocht'', ''suderljocht'' of ''aurora'', is in barren dat op hege [[breedtegraad\|geografyske breedte’s]] jûns en nachts sjoen wurde kin. As it poalljocht har sjen lit is in ljochte gloed of is it ljocht te sjen as boartsjende bûgen, bondels of gerdinen fan ljocht. Bytiden is it sels flamjend te sjen. Somtiden stiet oan de noardlike hoarizon in bûge wêrút de ljochtbondels as sykljochten omheech spatte. It poalljocht wurdt op it [[noardlik healrûn]] út it noarden sjoen, en op it [[súdlik healrûn]] út it ~~súden~~suden. Dêrom de nammen noarderljocht (noardlik healrûn) en suderljocht (súdlik healrûn).▼ De Latynske namme foar noarderljocht, ''aurora borealis'', komt fan de [[Romeinen\|Romeinske]] ~~godin~~goadinne [[Aurora]] en de [[Grikelân\|Grykske]] godin foar de noarderwyn, [[Boreas]]. De namme is betocht troch [[Pierre Gassendi]] inyn [[1621]]. ▼ ▲==Namme== ▲It poalljocht wurdt op it [[noardlik healrûn]] út it noarden sjoen, en op it [[súdlik healrûn]] út it súden. Dêrom de nammen noarderljocht (noardlik healrûn) en suderljocht (súdlik healrûn). De súdlike tsjinhinger fan it noarderljocht is it suderljocht, ~~of wol~~ofwol de aurora australis, neamd nei it [[Austraalje (kontinint)\|Australyske]] [[kontinint]].▼ ▲De Latynske namme foar noarderljocht, ''aurora borealis'', komt fan de [[Romeinen\|Romeinske]] godin [[Aurora]] en de [[Grikelân\|Grykske]] godin foar de noarderwyn, [[Boreas]]. De namme is betocht troch [[Pierre Gassendi]] in [[1621]]. == Untstean fan Poalljocht ==▼ ▲De súdlike tsjinhinger fan it noarderljocht is it suderljocht, of wol de aurora australis, neamd nei it [[Austraalje (kontinint)\|Australyske]] [[kontinint]]. It poalljocht hinget ~~meiïnoar~~gear mei útbarstings op de [[sinne]]. By dizze útbarstings wurde grutte mannichten laden dieltsjes it [[hielal]] yn swaaid. Mei de [[sinnewyn]] komme se rjochting [[ierde]]. It ierdmagnetysk fjild soarget derfoar dat de dieltsjesstreamen yn de omkriten fan de ierde ~~ôfbûgen~~ôfbûgd wurde en yn de buert fan de [[noardpoal\|noard]]- en [[~~Súdpoal~~súdpoal]] mei ferhege snelheid de atmosfear binnenkomme. De dieltsjes fan de sinne befetsje in protte enerzjy, dy’t yn de boppeste kilometers fan de atmosfear troch botsings ~~oerdrûgen~~oerdroegen wurdt op [[soerstof]]- en [[stikstof]]atomen. Dizze enerzjy komt úteinlik wer frij en wurdt op 80 oant 1.000 kilometer hichte ~~útstraald~~útstriele yn de foarm fan it kleurige poalljocht. Dit alles waard pas yn [[1957]] ûntdutsen, mei it [[Ynternasjonaal Geofysysk Jier]].▼ Om [[1840]] hinne ûntduts de [[Ingelân\|Ingelske]] stjerrekundige en militêr [[Sir Edward Sabine]] dat der in ferbân bestie tusken de ~~warberens~~aktiviteit fan de [[sinneflekken]] en it magnetysk fjild fan de ierde. Sabine ~~ûndersike~~ûndersocht magnetyske streamingen, dy’t de nuddels fan kompassen yn de war makken. De wikselings yn it ierdmagnetisme trêde op tagelyk mei it noard- en it súderljocht.▼ ▲==Untstean fan Poalljocht== ▲It poalljocht hinget meiïnoar mei útbarstings op de [[sinne]]. By dizze útbarstings wurde grutte mannichten laden dieltsjes it [[hielal]] yn swaaid. Mei de [[sinnewyn]] komme se rjochting [[ierde]]. It ierdmagnetysk fjild soarget derfoar dat de dieltsjesstreamen yn de omkriten fan de ierde ôfbûgen wurde en yn de buert fan de [[noardpoal\|noard]]- en [[Súdpoal]] mei ferhege snelheid de atmosfear binnenkomme. De dieltsjes fan de sinne befetsje in protte enerzjy, dy’t yn de boppeste kilometers fan de atmosfear troch botsings oerdrûgen wurdt op [[soerstof]]- en [[stikstof]]atomen. Dizze enerzjy komt úteinlik wer frij en wurdt op 80 oant 1.000 kilometer hichte útstraald yn de foarm fan it kleurige poalljocht. Dit alles waard pas yn [[1957]] ûntdutsen, mei it [[Ynternasjonaal Geofysysk Jier]]. ▲Om [[1840]] hinne ûntduts de [[Ingelân\|Ingelske]] stjerrekundige en militêr [[Sir Edward Sabine]] dat der in ferbân bestie tusken de warberens fan de [[sinneflekken]] en it magnetysk fjild fan de ierde. Sabine ûndersike magnetyske streamingen, dy’t de nuddels fan kompassen yn de war makken. De wikselings yn it ierdmagnetisme trêde op tagelyk mei it noard- en it súderljocht. [[Ofbyld:Calgary-Northern ligths.JPG\|thumb\|left\|200px\|It noarderljocht boppe [[Kalgery]], [[Kanada]].]] Om dit barren fierder te ~~ûndersykje~~ûndersykjen krige hy it Ingelske regear safier dat hja yn [[1840]] in netwurk fan mjitstasjons bouden. Nei it besjen fan in grut tal oan mjitgegevens ûntduts Sabine dat de magnetyske stoarmen in syklus hienen fan tsien oant alve jier. De [[Dútslân\|Dútser]] [[Samuel Schwabe]], ~~apoteker~~apteker en stjerrekundige, hie sûnt [[1826]] deistich in oantal sinneflekken registrearre. Ek Schwabe hie sjoen dat der in syklus fan tsien oant alve jier wie. Sabine makke in fergelyk tusken de gegevens en kaam ta de beslút dat der ferbân wêze moast tusken sinneflekken en steurings yn it ierdmagnetisme. == Gefaar == In grutte útbarsting fan sinnewyn kin soargje foar gefaarlike situaasjes op ierde. In foarbyld hjirfan út de resinte skiednis is dat fan [[1 septimber\|1]] en [[2 septimber]] [[1859]]. De sinnewyn fan dy dagen wie sa bot dat de telegraafferbining tusken [[Amearika]] en [[Jeropa]] koartsluting krige wêrtroch't der op ferskate plakken brân útbruts. It noarderljocht wie doe sels te sjen op plakken as [[Rome]], [[Havana]] en [[Hawaï]]. Dit fûn allegear plak troch ferskeidene ~~warberens~~aktiviteiten op de sinne dy’t tagelyk ~~plak hienen~~barden. Hjirtroch ûntstie der in grutte fersteuring fan it libben op ierde. Soks wurdt ek wol de ''~~’Perfekte~~'Perfekte ~~Stoarm’~~Stoarm''' neamd. Tusken [[28 augustus]] en 2 septimber fan dat jier waarden der ferskate sinneflammen sjoen. Op 1 septimber ~~steech~~riisde in grutte flam fan it sinne-oerflak op. Dizze flam gie foar in grut part rjochting de ierde. In gewoane wolk docht der goed trije dagen oer om de ierde te berikken, dizze wolk noch gjin 18 oeren. == Sêgen == [[Ofbyld:Aurora-SpaceShuttle-EO.jpg\|thumb\|right\|250px\|''Poalljocht, út de romte wei sjoen.'']] Lang foardat de wittenskip mei it antwurd op it ûntstean fan it poalljocht kaam, wienen der meardere ~~ferklearings~~ferklearrings betocht foar it ferskynsel. Dizze ferklearings komme foar yn [[folkloare]] en [[mytology]]en fan ferskate kultueren. It byld op libben en dea, it ferbân mei de geastewrâld en de striid tusken boppenatuerlike krêften yn de ~~himmel~~himel, binne dêrfan foarbylden. Yn de [[midsieuwen]] ~~sêgen~~seagen in protte minsken yn Jeropa de readgloeiende poalljochten as in foarbea fan minne tiden en oarloch. Der binne ek noch oare betinksels. Sa wie der in [[Noarwegen\|Noar]] dy’t al yn [[1250]] tocht dat it iis op [[Grienlân]] safolle krêft makke dat it ljocht fan de aurora dêrmei oanstutsen wurde koe. Oare minsken fan [[Skandinaavje]] fregen har ôf of it in wjerspegeling fan de [[see]] of fan in [[iezing]] [[hjerring]]s wêze koe. [[Kree]]-yndianen leauden dat wa’t dea gong, yn in dûnsjende geast, de geast fan de aurora ~~belânet~~belannet. Sy hawwe de aurora altyd as hillich beskôge. Ek de sêgen fan oare folken as de [[Inuit]] en de [[Nij-Seelân]]ske [[Maori]]’s steane ~~groat fol~~grôtfol mei ferwizings nei de poalljochten, of it ~~‘brânnen~~‘brânen fan de ~~himmel’~~himel’. == Waarnimmings == De kans om it poalljocht te sjen is it grutst in jierren mei grutte ~~warberens~~aktiviteit op it oerflak fan de sinne. Om de alve jier makket de sinne sa’n ~~warbere~~aktive perioade troch, sa’n jier wie der foar it lêst in [[2000]]. De ~~warberens~~aktiviteit útutert har yn in grut tal oan sinneflekken. As de ~~sinneflekke~~sinneflek nei de ierde ~~rjocht~~rjochte is, kinne de laden dieltsjes dy’t by de útbarsting frijkomme de ierdske atmosfear ~~berike~~berikke en poalljocht feroarsaakje. Radio-útstjoerders op de [[koartegolf]] wurde inkele oeren foar in ‘oanfal’ bot fersteurd. Yn [[Nederlân]] wurdt elts jier op trochstrings sân dagen poalljocht sjoen. It meast yn it jier wêryn in protte ~~sinnewarberens~~sinne-aktiviteit is. Omdat it ferskynsel yn noardlike rjochting sjoen wurdt, wurdt it ek wol noarderljocht neamd (aurora borealis). Op súdlik healrûn is it poalljocht yn súdlike rjochting en wurdt sprutsen fan it ~~súderljocht~~suderljocht (aurora australis). [[Ofbyld:Aurora australis panorama.jpg\|thumb\|center\|1000px\|''Poalljocht yn [[Austraalje]].'']] == Oare planeten == [[Ofbyld:Jupiter.Aurora.HST.UV.jpg\|thumb\|right\|250px\|''Poalljocht op Jupiter. It felle puntsje oan de lofterkant is itde útein fan it magnetysk fjild nei Io. De puntsjes yn de midden ~~binnen~~binne fan Jeropa en Ganymede.'']] Ek op oare planeten komt it poalljocht foar. De poalen fan [[Jupiter]] en [[Saturnus]] binne in stik krêftiger as dy fan de Ierde. Alle twa hawwe se grutte magnetyske fjilden. Op beide planeten hat de [[Hubble Romteteleskoop]] foto’s makke fan poalljocht. Ek op [[Uranus]], [[~~Neptunes~~Neptunus]] en op [[Fenus]] is poalljocht ~~waarnaam~~waarnomd. Troch de [[Mars Ekspres]] waard op [[14 augustus]] [[2004]] ek op Mars poalljocht sjoen. Op Jupiter komt ek poalljocht foar, dy’t komt fan syn moannen, [[Io]], [[Jeropa (moanne)\|Jeropa]] en [[Ganymede]]. == Keppelings om utens == [http://ivoclahsen.com/poollicht.html Ynformaasje oer it poalljocht.] [http://www.santatelevision.com/northernlights/en0606/en0606.htm In filmke fan it poalljocht yn Laplân.] [http://www.poollicht.be/ www.poollicht.be] [http://www.polarlightcenter.com/ Webstee fan it ~~paolljocht~~poalljocht sintrum yn Noarwegen.] [[Kategory:Astronomy]] [[Kategory:Geology]] [[af:Aurora (astronomie)]]

Poalljocht: ferskil tusken ferzjes