Wjerljocht: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
L Bot - derby: kn:ಮಿಂಚು |
No edit summary |
||
Rigel 1:
[[Ofbyld:Lightning NOAA.jpg|thumb|250px|Bliksem.]]
In '''Bliksem''' ek wol '''wjerljocht''', is in elektryske ûntlading yn de [[atmosfear]]. It is it haadferskynsel fan [[ûnwaar]] en it hat [[tonger (ûnwaar)|tonger]] as byferskynsel.▼
▲In '''
Bliksem is ien fan de meast gefaarlike waarsferskynselen. It is dan ek oan te rieden om beskerming te sykjen, seker as it ûnwaar tichtby is en de tiid tusken bliksem en tonger minder as 10 sekonden is. ▼
In ûntlading fan bliksem hat in ljochtflits as gefolch. Tonger ûntstiet trochdat de bliksem de lucht derom hinne sa bot ferwaarmet dat de lucht útset yn de foarm fan [[plasma]], wat skokgolven yn de atmosfear feroarsaket.
It gefaar om persoanlik troch de bliksem rekke te wurden is relatyf lyts, mar de gefolgen kinne wol slim wêze. Gemiddeld wurde yn Nederlân fiif minsken per jier troch de bliksem troffen mei de dea as gefolch. Eartiids wie dit noch folle mear: Hûndert jier lyn waarden trochstrings sa'n tweintich minsken per jier troffen mei de dea as gefolch.▼
▲Bliksem is ien fan de meast gefaarlike waarsferskynselen. It is dan ek oan te rieden om beskerming te sykjen, seker as it ûnwaar tichtby is en de tiid tusken bliksem en tonger minder as 10 sekonden is.
▲It gefaar om persoanlik troch de bliksem rekke te wurden is relatyf lyts, mar de gefolgen kinne wol slim wêze. Gemiddeld wurde yn [[Nederlân]] fiif minsken per jier troch de bliksem troffen mei de dea as gefolch. Eartiids wie dit noch folle mear: Hûndert jier lyn waarden trochstrings sa'n tweintich minsken per jier troffen mei de dea as gefolch.
==Undersyk==
[[Ofbyld:Krunkwerke - IMG 4515 (by-sa).jpg|thumb|left|250px|In bliksem dy't op de grûn ynslacht.]]
Al ieuwen lang wurdt der ûndersyk dien nei wjerljochtsjen. Yn it begjin waard der gebrûk makke fan foarwerpen, wêrûnder ek de [[Leienfles]]. [[Benjamin Franklin]] is ferneamd as útfiner fan de wjerljochtfleander. Franklin liet sjen dat bliksem in ûntlading [[statyske elektrisiteit]] wie. Nei it ûndersyk fan Franklin wie it lange tiid stil om it ûndersyk fan bliksem. Fierder ûndersyk kaam nei it ûntstean fan de [[elektrotechnyk]] .
==Untstean==
Bliksem ûntstiet troch de ferdieling fan elektryske lading oer in ûnwaarswolk. Wat de prosessen oanbelanget, dy’t de grutte parten fan de wolk in ôfwikende lading jaan kinne binne der wol tsien teoryen. De ladingsferdieling hoeft op himsels noch net ta it ûntstean fan in bliksem te liede. Der binne in protte lekstreamen, dy’t de ûntsteane ladingsferskowing tsjinwurkje, sadat de bliksem net nedich is. Ek is net dúdlik wêrom in ûntlading tusken de ûnderkant fan in wolk en de grûn, bliksemynslach, optreedt. Wat dit lêste oangiet moatte we yn gedachten hâlde, dat de [[ierde]] in bêste gelieder is en dat de deselde elektryske ladings elkoar ôfstjitte. Omdat yn de measte gefallen de negatyf laden wolken ûnderoan sitte, sille ûnder de wolk de elektroanen yn de ierde ferstjitten wurde, sadat de ierde pleatslik in positive lading hat. Under de wolk hearsket dêrom in sterk elektrysk fjild, dat omheech rjochte is. De elektryske spanning yn dat fjild is wol 100 oant 1.000 kear te lyts om in ûntlading mooglik te krijen. De trochslachspanning fan lucht is net lytser dan 3 miljoen folt de meter. Yn seldsume gefallen treed ek in omkearde ladingsferdieling op, mei in positive lading oan de ûnderkant fan de wolk en in negative lading oan it oerflak fan de ierde. Yn sa’n gefal wurdt wol sprutsen fan in positive bliksem as der in ûntlading ûntstiet.
As gefolch fan de ûnregelmjittige ferdieling fan de ladings yn de wolk kin pleatslik wol wat fonkfoarming ûntstean. Hjirtroch fynt dan [[ionisaasje]] plak, wêrtroch de lieding sterk tanimt. De heechste potinsjaalferskillen ferpleatse har dêrtroch nei de top fan it liedende kanaal. Dêr foarmje har wer fonken en wurdt it proses herhelle, dit wurdt wol foarûntlading neamd. Sadwaande kin de foarûntlading har ûntwikkelje fan inkele sintimeters nei inkele tsientallen meters yn de rjochting fan de grutste spanningsferskillen. Somtiden ûntsteane der groeiende fertakkings.
[[Ofbyld:Lightning strike near Capitol building.jpg|thumb|right|250px|Bliksem boppe Washington DC.]]
In grutte stream rint der no noch net: de negative lading skoot sa no en dan wat fierder op yn it liedende kanaal, wêrby dat kanaal hieltyd wat opljochtet. De daalsnelheid fan de foarûntlading is ‘mar’ 1500 kilometer de sekonde.
Ien of mear takken fan de foarûntlading kinne tichtby de grûn komme, op 50 oant 100 meter hichte. It kanaal hat dan likernôch de elektryske spanning fan de wolk, en de fjildsterkste (folt de meter hichteferskil) boppe de grûn rint dan bot op. Benammen by de punten is der dan gjin rêstige ionisaasje mei [[Sint Elmusfjoer]] mear, mar earder krêftige fonkfoarming, dy’t yn de rjochting fan it foarûntladingskanaal komt. Dit wurdt ek wol de fangûntlading neamd.
As de ûntlading kontakt krijt, is der in soarte fan koartsluting ûntstien tusken de ladingskernen yn de wolk en de ierde. By it kontaktpunt geane de elektroanen dan yn grutte oantallen rapper bewege. Efkes letter follet dizze sterke stream it hiele kanaal oan. Dit wurdt wolk haadûntlading neamd. Dit ferskynsel, dat mei opljochtsjen plak fynt, ferpleatst har mei likernôch 100.000 oant 150.000 kilometer de sekonde fan de ierde nei de wolk.
Dêr hâld it noch net op. As de bliksem útdôvet, fynt der in rappe nijferdieling fan de lading yn de wolk plak, omdat alle berikbere lading ferpleatst is. It kanaal wurdt dan faaks op ‘e nij brûkt, earst troch in nije, rappe en ûnfertakke foarûntlading, dêrnei troch in nije omheechgeande haadûntlading. Faaks wurdt alles wer herhelle. Wat wy dus sjogge as ien bliksem, is faak in searje fan dielbliksems.
==Feiligens==
[[Ofbyld:Global Lightning Frequency.jpg|thumb|right|400px|Kaartsje mei it tal ynslaggen op in plak. Opfallend is dat op de poalen en op see hast gjin ynslaggen plak hawwe.]]
By bliksem is hja yn hûs wol feilich. Wol moat der omtinken wêze foar elektrysk guod. In hûs sûnder [[bliksemôflieder]] is gjin goeie [[Koai fan Faraday]]. By in ynslach kin de elektryske stream him troch de liedings hinne sette en de oanslúte apparatuer skansearje. Ek net oanslúten elektroanika kin skansearre reitsje omdat de bliksem sa’n hege spanning hat.
Ek in metalen [[auto]] of [[karavan]] kin is feilich plak beskôge wurde. Metalen auto’s en karavans binne dan in goeie Koai fan Faraday en de lading wurdt fuort ôffiert. De rêstlading dy’t dan efter bliuwt is sa lyts dat it net nedich is om tsjin in pealtsje te ride, wat wolris sein wurdt.
It ljocht fan in bliksem is tige fel en kin dan ik wol ferblinend wêze.
==Ofstân ta de bliksem==
[[Ofbyld:Cloud to cloud lightning strike.jpg|thumb|left|250px|Wolk-nei-wolk bliksem.]]
Om út te rekkenje hoefier ien fan de bliksem ôf is, kin in maklik rekkensomke útfiert wurde.
Hja moat dan it tal sekonden tellen tusken it sjen fan de bliksem en it hearren fan de tonger. Dit getal moat dan dielt wurde troch trije. It getal wat der dan útkomt is rûchwei it tal kilometers tusken de bliksem en it plak dêr’t ien is.
''Foarbyld: Der is bliksem en 15 sekonden letter komt de tonger. Dan moat 15 troch 3 dielt wurde, wat betsjut dat de bliksem likernôch 5 kilometer fuort is''.
Dit ferskil hat te krijen mei it ferskil yn snelheid fan ljocht en lûd.
==Heechste punt==
By ûnwaar wurdt altyd sein dat de bliksem op it heechste punt ynslaan sil. Dit komt omdat de hast alles stream better lied dan lucht.
Der wurdt fan útgien dat de bliksem troch in heech foarwerp oanlutsen wurdt yn in gebiet mei in straal fan 1/3e fan de hichte fan it foarwerp.
Yn de [[woastine]] sil de bliksem nei it leechste punt sykje, omdat sân tige min lied. De bliksem siket dan nei it plak mei it minste sân, om sa gou mooglik nei it grûnwetter te kommen.
==Keppeling om utens==
*[http://www.bliksem.nl/index.php Webstee mei ynformaasje oer bliksem.]
[[Kategory:Meteorology]]
| |||