Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen: ferskil tusken ferzjes

De '''Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen''' ([[Latyn]]: ''Belgica Foederata'') is de namme fan de sân provinsjes yn [[de Nederlannen]] dy't harren fan [[1568]] ôf yn de [[Tachtichjierrige Kriich]] ûnôfhinklik makken fan it Habsburgske ryk. De [[republyk]] bestie oant [[1795]], doe't er oan it begjin fan de [[Frânske tiid]] ferfongen waard troch de [[Bataafske Republyk]], en letter part waard fan it [[Frânske Keizerryk]].

De besikingen fan de hearsker fan de [[Nederlannen|Nederlânske gewesten]] [[Filips II fan Spanje|Filips II]] om it [[absolutisme]] te festigenfestigjen en de [[Roomsk-Katolike Tsjerke]] as ienige godstsjinst ta littetastean te steanlitten, late yn [[1568]] ta in wapene opstân ûnder leidinglieding fan [[Willem fan Oranje]], de saneamde [[Tachtichjierrige Oarloch]]. Kearn fan it ferset wienen fan [[1572]] ôf [[Hollân]] en [[Seelân]]. Mei de [[pasifikaasje fan Gint]] (1576) krige de opstân in mear algemien karakter. De ienheid tusken de Nederlânske gewesten rûn lykwols skea op troch it ta stân kommen fan de [[Uny fan Utert]] en de [[Uny fan Atert]] yn [[1579]].

Yn [[1581]] swarrenswarden de feriene gewesten yn de Uny fan Utert Filips II ôf as lânhear dêr't de kym mei lein waard foar de skuorring fan de Nederlannen. Nei de ôfswarring waarden besikingswaard dienbesocht om in [[Frankryk|Frânske]] prins, de hartoch fan Anjou as soeverein foarst oan te lûken, wylst yn Hollân en Seelân in protte oan [[steedhâlder]] Willem fan Oranje de soevereiniteit opdrage woenen. Nei de moard op Oranje yn [[1584]] waard earst noch stipesteun socht by keninginkeninginne [[Elizabeth I fan Ingelân|Elizabeth I]] fan Ingelân, mar sûnt it fertrek fan har fertsjintwurdiger út de Nederlannen, [[Leicester]] (1587) wienen de gewesten feitlik in [[republyk]]. Tanksij de militêre súksessen fan [[Maurits fan Oranje|Maurits]] en [[Freark Hindrik fan Oranje Nassau|Freark HinderikHindrik]], de soannen fan Willem fan Oranje, koe de Republyk har grûngebiet konsolidearrekonsolidearje. By de [[Frede fan Munster]] (1648) erkende Spanje de ûnôfhinklikens fan Nederlân, dat fan dat stuit ôf ek formiel losmakke waard fan it Dútske Ryk.

=== Steedhâlders en steedhâlderleasesteedhâlderleaze tiidrekentiidrekken ===

Under it tiidrek fan de Republyk bestie in skerpe tsjinstelling tusken de steedhâlders en de patrisyske (Hollânske) reginten (fan oarsprong grutkeaplju), dy't twa kear it stedhâlderskip (útsein yn Fryslân) wisten ôf te skaffen: yn 1650 nei de dea fan Willem II en yn 1702 nei de bernleaze dea fan Willem III. Oan it earste steedhâlderleaze tiidrek, dêr't de lieding oer de Republyk feitlik by [[Johan de Witt]] berêste, kaam in ein yn [[1672]], doe't sprake wie fan in needsituaasje. De Republyk waard dat jier fan alle kanten bedrige en ûnder drokdruk hjirfan waard [[Willem III fan Oranje|Willem III]] ta steedhâlder ferheft. Willem III, dy't yn [[1688]] teffens op de [[Feriene Keninkryk|Ingelske]] troan kaam, waard lieder fan in ynternasjonale koalysje fan lannen dy't de [[Frankryk|Frânske]] hegemony yn Jeropa bestride ([[Njoggenjierrige Oarloch]], [[Spaanske Suksessyoarloch]]).

=== De goudenGouden ieuIeu ===

Yn de [[17e ieu]] belibbe de Republyk in bloei sûnder wjergea op polityk en ekonomysk mêd. In skoft lang wie it de grutste maritime moogendheid fan de wrâld, mei admiraals as [[Maarten Tromp]] en [[Michiel Adriaenssoan de Ruyter|Michiel de Ruyter]]. Earst yn de rin fan de [[18e ieu]] ferlear sy stadichoan dy posysje oan [[Feriene Keninkryk|Ingelân]], dêr't Nederlân fjouwer seeoarloggen mei fierde (sjoch: de [[Ingelsk-Nederlânske Oarloggen]]). De Hollânske en SeeuwskeSieuske stedenstêden, al yn de Boergondyske tiid sintra fan hannel en skipfeart, kamen ta grutte bloei, fral ek troch de ûntwikkeling fan it koloniale ryk ([[Feriene Eastynjeske Kompanjy]] en [[Feriene Westynjeske Kompanjy]]).

Nederlân liet yn dat tiidrek ek in bloeiend geastlik telibben sjen, mooglik makke troch de relative ferdraachsumens dy't hjir hearske, nettsjinsteande de befoarrjochte posysje fan de [[Grifformearde Tsjerke]], wêryn sûnt de [[Synoade fan Dordrecht]] de ortodoksy triomfearre. Ek de keunsten (benammen de skilderkeunst) en wittenskip bloeiden.

De [[18e ieu]] joech op sawat alle gebieten in tanimmend ferfal te sjen. Wol koe Amsterdam, fanwege de grutte rykdommen dy't yn de foarigefoarrige ieu fersammele wie, noch in grutte rôle spilespylje as finansjeel sintrum fan de doetiidske wrâld.

Yn de twadde helte fan de [[18e ieu]] krongen de ideeën fan de [[Ferljochting]] troch yn Nederlân, itjingewat yn polityk opsjoch it ûntstean fan de [[Patriotten|Patriottenbeweging]] ta gefolch hie. De Republyk waard ferskuorre troch hevige partijtwisten, dêr't de patriotten hieltyd mear de winnende hân yn krigekrije soenensoene, oant yn [[1787]], in ynfal fan [[Pruisen|Pruisyske]] troepen, te help roppen troch prinses Wilhelmina (in suster fan de kening fan Pruisen), in restauraasje fan it steedhâlderlik gesach ta gefolch hie. Lykwols makke de ynfal fan de [[Frankryk|Frânsken]] yn [[1795], in ein oan de Republyk (sjoch: de [[Frânske tiid]]).

It oergesach yn de Republyk berêste by de [[Steaten-Generaal]], wylst de gewestlike steaten oer in grutte mjitte fan selsstannigens beskikten. Yn de Steaten-Generaal wie foar wichtige beslissingen ienstimmigenienstimmigens fereaske, itjinge faak ta hevige strideraasje liede, û.o. ûnder it [[Tolvejierrich bestân]], doe't [[Van Oldenbarnevelt]] terjochtstelleterjochtsteld waard, en yn [[1650]] doe't prins [[Willem II fan Oranje|Willem II]] Amsterdam oermastere. De Republyk telde sân folweardige gewesten: Hollân, Seelân, Utert, Gelderlân, Oerissel, Fryslân en Grinslân; dêrneist stie it 'lânskip', dat wol selsbestjoer hie, mar net yn de Steaten wie fertsjintwurdige. De gebieten yn it suden fan it lân, dy't earst letter befrijd wienen, waarden as de Generaliteitslannen troch de Steaten-Generaal bestjoerd. In semysemi-monargale posysje yn de Republyk naam it [[Hûs fan Oranje]] yn. De ôfstammelingen fan Willem fan Oranje, [[Maurits fan Oranje|Maurits]] (1585-1625), [[Freark Hindrik fan Oranje Nassau|Freark Hinderik]] (1625-1647), [[Willem II fan Oranje|Willem II]] (1647-1650) en [[Willem III fan Oranje|Willem III]] (1672-1702) kombinearren it [[steedhâlder|steedhâlderskip]] fan de measte gewesten (wêrûnder hieltyd Hollân en Seelân) sûnt 1625 mei it oerbefel oer lân- en seemacht (kaptein en admiraal-generaalskip).