René Descartes: ferskil tusken ferzjes

'''René Descartes''' ([[La Haye en Touraine]], [[31 maart]] [[1596]] – [[Stockholm]], [[11 febrewaris]] [[1650]]), yn it [[Latynsk]] '''Renatus Cartesius''', wie in [[Frankryk|Frânske]] [[filosoof]] en [[wiskunde|wiskundige]]. Ek levere hyer bydragen oan de [[natuerkunde]] en [[fysiology]]. Descartes libbe op de ein fan in tiidrek. In tiid dy’t oant dan folslein dominearre waard troch de godstsjinst en de tsjerke. Doe't [[wittenskip]] net echt mocht. [[Humanisme|Humanisten]] lykas Descartes trochbrutsen dat en leinen in basis foar de wittenskip datdy't oant hjoed de dei wichtich bleaun is.

Rene Descartes waard yn 1596 berne yn Touroine as soan fan in Frânske aadlike famylje. Fan 1604 oant 1612 krige hy wittenskiplike oplieding yn it [[jezuiten]]kolleezje fan La [[Fleche]]. Dat kolleezje wie better as de measte oare universiteiten yn Frankryk. Dôchs stoarte hyer him yn it [[Parys]]ke útgeanslibben fan dy tiid, dôchsdochs koe him dat net echt boeie. Hy luts him werom om him alhiel te stoarten op de mjitkunde. Syn freonen ûntdutsen him en om dôchsdochs yn rêst wurkje te kinnen naam hyer tsjinst yn it leger. Nei eigen sizzen die hyer dat om “ it grutte boek fan de wrâld kennenkinnen te learen” en net omdat hyer him ferbûn fielde my ien fan de stridende partijen. As [[Katolisisme|katolyk]] Frânsman naam hyer earst tsjinst yn it Nederlânske leger. Hy koe dêr twa jier yn alle rêst wurkje omdat der frede wie. Doe't de [[Tritichjierrige kriich]] útbruts naam hyer tsjinst yn it [[Beieren|Beierske]] leger. Dêr belibbe hyer de winter 1619 – 1620 dy’t hyer letter yn syn boek "Dicours de la methode" beskreaun hat.

Yn 1621 hâldt hyer op my fjochtsjen en nei in besite oan [[Itaalje]] festige hyer him yn [[Parys]]. Opnij kamen freonen him te steuren en sadwaande sluet hyer him yn 1628 oan by it leger dat [[La Rochelle]], in festing fan de [[Hugenoaten]] belegere. Doe't ek dizze striid striden wie fêstige hyer him foarfêst yn Nederlân. Dêr hearske doe in liberaal klimaat tsjinoer wittenskippers. Hy late dêr in rêstich en sober libben. Hy wie in praktisearjend katolyk mar wie lykwols oanhinger fan [[Galileo Galilei]]. Nei syn feroardieling besluet hyer om syn wurk Le Monde net te publisearjen. Dat wurk wie nammentlik op twa plakken godslasterjend. Hy beskreau yn dit wurk it draaien fan de ierde om harsyn as en de ûneinichheid fan it universum. Dat wie yn tsjinspraak mei de bibel en mocht yn dy tiid net sein wurde.

Yn de 20 jier dat hyer yn [[Nederlân]] wenne makke hyer mar inkele sakereizen nei Frankryk en ien nei [[Ingelân]]. Yn Nederlân bleauwaard hyer net sparre foar politike oanfallen. DizzeDy oanfallen kamen net út de hoeke fan de katoliken mar út dy fan de fanatike [[protestantisme|protestanten]]. Lokkich foar him koe hyer alle kearen op beskerming rekkenje fan goeie freonen. Hy hie ferskillende kontakten wêrûnder de [[Kardinaal de Berulle]]. DizzeDy man moedige him oan om syn ideeën foar de filosofy út te wurkjen yn in systeem. In systeem dat it systeem fan [[Aristoteles]] ferfange koe. Yn [[1628]] fêstige hyer him wer yn Nederlân. Hy hat yn ferskillende steden wenne, wêrûnder [[Frjentsjer]], [[Hurderwyk]], [[Dimter]], [[Utert]], [[Leien]], [[Amersfoart]], [[Amsterdam]], [[Ljouwert (stêd)|Ljouwert]], [[Endegeast]], [[Oegstgeast]], [[Santpoarte]] en foar in langere tiid yn [[Egmond Binnen]].

Yn 1630 skreau hyer him yn oan de [[Universiteit fan Leien]]. Hy kaam dêr yn kontakt mei [[Constantijn Huygens]]. Yn de simmer fan 1635 joech Descartes les yn filosofy yn Utert. Yn dat jier krige hyer yn Amsterdam in dochter Francine by it tsjinstfamke Helene Jansdochter. Yn 1640 ferstoar it famke. Yn dy tiid hie hyer spul mei de ferneamde [[Gisbertus Voetius]].

Omdat er it mei in soad minsken oan de stok krige hie socht er nei in útwei. Hy kaam yn kontakt mei Keninginne [[Kristina fan Sweden]], in gelearde frou dy’t fûn dat se tiid fan de grutste gelearden yn beslach nimme mocht. Sy noadige Descartes út om lesjaan te kommen om les te jaan. Sy ferwachte fan him dat er alle moarnen om fiif oere lesjaan kaam om les te jaan. Dat ierebetiid fan't bêd ôf opsteanmoatten en de [[Skandinaavje|Skandinavyske]] kjeld wurkewurken net goed foar it swakke gestel fan Descartes. Hy ferstoar yn Stockholm yn 1650.

Descartes' filosofy sit op de oergong fan twa streamingen. Oan de iene kant de midsieuske [[skolastyk]] fan [[Augustinus]] en [[Tomas fan Akwino]]. Dêr fûn hyer ek syn ûnderwerp; [[God]] en de [[siel (geast)|siel]]. En oan de oare kant stie hyer ek efter in nije streaming fan tinken mei in natuerkundige eftergrûn lykas [[Galileo Galilei]]. Descartes útgongspunt wie earder wiskundich as natuerkundich. Lykas de wiskunde boud wie op inkele [[aksioma|aksioma’s]] en dêrop basearre ôfliedingen, sa wiskundich woe hyer ek de filosofy meitsje. Aksioma’s neamde Descartes in soarte fan evidinsjes, sekerhedenwissichheden dy’t efterheljeefterhelle wurde koenen troch de yntuysje, mar dêr't gjin feitlik bewiis foar wie. Dat die hyer op rasjonele basis, dus net op in [[Dogma|dogmatyske]] wize lykas yn de [[midsieuwen]], en ek fertroude hyer net op de sintugen. DizzeDy sintugen soenen him ferrifelje kinne. Oan de oare kant gie hyer der ek net fanút dat hyer altyd goed tocht en redenearre. Us tinken soe yn de war komme kinne troch wat Descartes in “malin Genie" neamde: in soarte fan geast dy’t ús ferstruid makket yn alles wat wy tinke. Dy útgongspunten moatte tsjinoer alle twivels yn stân bliuwe.

De kartesiaanske twivel is metoadysk en net synysk. It is gjin twivel om de twivel, syhy heft harselshimsels op wannear't de twifel ûnterjochtûnterjochte is. SeHy is universeel omdat seer alles wat yn twivel te lûken is, yn twivel lûkt. Dat besprekt Descartes yn syn boeken "Discours sur la methode" en "Meditaties". Alles wat betwivelber is wurdt as ûnsekerûnwis beskôge, fan ús sintúchlike waarnimmings oant de wrâld dêr't wy yn libje. Sels oan de sekerhedenwissichheden yn de wiskunde begjint hyer te twiveljen. Dat lêste soe barre troch in kweakweade genius dy’t ús besiket te betiizjen mei alles wat wy tinke. Troch dy twivel is der ien wissichheid en dat is nammenlik de wissichheid dat we twivelje. Jo kinne oan alles twivelje útsein dat we twivelje en dus tinke. Dêr leit Descartes út ôf “ik tink dus ik bin”. Dat is ien fan de aksioma’s fan syn filosofy. Soks is neffens him in absolute wissichheid dy’t stân hâldt tsjin de meast radikale twivel. DizzeDy stelling is sa wis dat we oare stellingen deroan hifkje kinne op harren wierheid. As oare wierheden like evidint binne as “ik tink dus ik bin” kin men se dus ek as wier beskôgje. De fraach dy’t hjir op folget: hokker ideeën binne krekt sa evidint. Neffens Descartes binne dat net de ideeën dy’t troch ús sintugen by ús opkomme, dy kinne ús ommers misliede en ek net de ideeën dy’t wy ús ynbyldzje mar wol de ideeën dy’t oanberne binne.

It bestean fan in wiereftige god is Descartes syn twadde bewiis. DizzeDy wissichheid is ôflaat út it earste. Syn redenearring giet sa: it giet om in idee fan in ûneinich folmakke eat. Sels binne wy mar einich en ûnfolmakke wezens. Us tinken is ûnfolmakke omdat it in einich tinken is. Unfolmakke en einigjend is pas merkber tsjinoer in folmakke en ûneinich eat. Wat net folmakke gewaarwurde is in mooglikheid om it folmakke te kennenkinnen. It idee fan it folmakke kin net lânstroch ús sintugen by ús opkomd wêze, men hat it ommers noch nea sjoen. Dat idee is ek net ynbylde omdat it ús ûnfolmakke en einigjend kinne wy gjin folmakke eat meitsje. Sadwaande moat it idee fan it folmakke oanberne wêze. Mar hoe kin no in einich tinker in ûneinich idee hawwe. HjiropDêrop antwurde Descartes: de oarsaak fan dit folmakke idee yn ús moat in útwindige, folmakke oarsprong ha. Dat wiist dus op in alwittende, wiereftige folmakke God, dy’t alles ynklusyf it tinken makke hat. Trochdat dy god folmakke en wiereftich is kin hyer gjin bedrager wêze. Want in wiereftige God soe net wolle dat we ús sa fersinne soenen.