Friezen: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
No edit summary |
L Bewurkings fan "87.195.194.196" (oerlis) werom set ta de ferzje fan "Kening Aldgilles". |
||
Rigel 1:
{{Etnyske groep|
eigennamme = Friezen |
flagge = All Frisian flag (Scandinavial model).png|
namme = Friezen |
regio = Friesengebietblank.png |
taal = [[Frysk]], [[Sealterfrysk]], [[Noardfrysk]], [[Nedersaksysk]], [[Nederlânsk]], [[Dútsk]] |
Tal minsken = likernôch 1,500,000 |
Religy = Kristendom |
Besibbe etnyske groepen = Britten, Denen, Dútsers, Nederlanners, Saksen |
}}
De '''Friezen''' binne in etnyske groep yn [[Denemark]], [[Dútslân]] en [[Nederlân]]. Harren taal is besibbe mei it [[Ingelsk]] en it [[Skotsk]]; meiïnoar foarmje dizze talen de [[Noardwestgermaanske talen|Noardwestgermaanske taalgroep]].
== Skiednis ==
{{Apart|Skiednis fan Fryslân}}
{{Apart|Skiednis fan de Friezen}}
De âldste spoaren fan bewenning yn Fryslân datearje út de tiid tusken de lêste beide [[iistiid|iistiden]]. Sa binne der fynsten fan ark dat likernôch 100.000 jier âld wêze soe.
Ornaris wurdt sein dat de Fryske kultuer om 400 f. Kr. hinne begûn. De Fryske hystoarje begjint dan mei de tiid dat de Romeinen de Friezen moeten en oer harren skreaunen. De romein [[Publius Cornelius Tacitus|Tasitus]] rekkene dy "[[Frisii]]" ta de [[Ingvaeones]], de Germaanske folken oan de [[Noardsee]]kust. Mei dat de Romeinen har weromloeken nei it súden ferdwûnen de Frisii wer út de skreaune skiednis.
It is dêrom net mei al te folle wissichheid te sizzen at dy Fryske kustbewenners deselde Friezen binne as dy dy't nei it [[Grutte Folkeferfarren]] yn it Fryske keninkryk wennen (likernôch om it jier 600 hinne). It tiidrek fan it Fryske keninkryk duorre oant en mei [[734]]. De Fryske lannen eastlik fan Westlauwersk Fryslân bleaunen oant [[772]] ûnôfhinklik. Nei in rite fan frjemde hearskappijen setten de frije Friezen om 1100 hinne út ein mei it [[Opstalbeam]]-ferbân. De perioade bekend as [[Fryske frijheid]] duorre oant om it jier 1500 hinne.
==
Sûnt likernôch 1500 hearre de Friezen ta ferskate lannen, en fertoane harren taal en kultuer hieltiid mear ûnderlinge ferskillen, en mear oerienkomsten mei dy fan dy lannen. Yn de [[Nederlân]]ske provinsje [[Fryslân]] wurdt noch [[Westerlauwersk Frysk]] praat, en bestiet noch in Fryske identiteit. Yn [[East-Fryslân]] is in histoaryske bân mei de Fryske kultuer werom te finen; yn it [[Sealterlân]] wurdt noch in [[Eastfrysk]] dialekt praat. Yn [[Noard-Fryslân]] en op [[Helgolân]] binne noch Fryske dialekten en in Fryske identiteit. Yn oare gebieten, lykas [[West-Fryslân]] yn [[Noard-Hollân]] en [[Grinslân]] binne allinnich mar Fryske skiednis en wat kultuerspoaren mear. Út ûndersyk docht lykwols wol bliken dat it Eastfrysk platt en it Grinslanner dialekt noch grammatikale oerienkomsten hat mei it hjoeddeistige Frysk.
=== Erkenning ===
De Friezen út Westlauwersk- en Noard-Fryslân binne troch de [[Jeropeeske Uny]] en harren nasjonale steat erkend as nasjonale minderheid. De trije Fryske talen binne erkend ûnder Diel I, II en III fan it [[Jeropeeske Hânfêst foar regionale talen of talen fan minderheden]].
== Polityk ==
Der binne yn Westlauwersk Fryslân twa Fryske politike partijen, [[deFriezen]] en de [[FNP]]. Yn Noard-Fryslân fertsjinwurdiget it [[Südschleswigsche Wählerverband]] (SSW) de Noard-Fryske minderheid. East-Fryslân hat [[Die Friesen]] as politike partij.
De FNP en it Südschleswigsche Wählerverband binne beide oansletten by de [[Jeropeeske Frije Alliânsje]] dy't ûnder oaren de Noard- en West-Friezen fertsjinwurdigje yn it [[Jeropeesk Parlemint]].
== Taal ==
It is dreech om nei te gean hoe it Frysk him yn de [[Aldheid]] en iere midsieuwen ûntjûn hat. Fan de [[iere midsieuwen]] binne lykwols Fryske [[runen]] oerbleaun, mar lang net genôch om dêr apart in stúdzje fan te meitsjen. Yn de lette midsieuwen wurdt it Frysk skriftlik brûkt as rjochtstaal. Yn Noard-Fryslân hat de sitewaasje him wer wat oars ûntjûn, dêr teagen twa groepen fan Friezen hinne. De earste weach fan Friezen dy't har yn [[Noard-Fryslân]] nei wenjen sette wie yn de [[7e ieu]], de twadde yn de [[11e ieu|11e]]/[[12e ieu]]. De [[skiednis fan it Noardfrysk]] is dêrom wer in oar sjapiter. It taalgebiet fan it [[Frysk]] yn East-Fryslân waard yn de [[16e ieu|16e]] en [[17e ieu]] hurd lytser. Hjoed is der allinnich mar it Sealterfrysk oerbleaun. Yn [[Fryslân|West-Fryslân]] (de provinsje Fryslân yn Nederlân) hat der mei [[Gysbert Japiks]] in oplibbing west foar it [[Midfrysk]]
It moderne Frysk hat trije haadfarianten:
* [[Frysk]] (West-Frysk yn Ynterfrysk ferbân)
* [[Sealterfrysk]] (East-Frysk yn Ynterfrysk ferbân)
* [[Noard-Frysk]]
De stúdzje nei taal, literatuer en geakunde, op wittenskiplik nivo, wurdt de [[Frisistyk]] neamd.
== DNA ==
Der hawwe ferskate ûndersiken west nei it Y-gromosoom by de Friezen. Neffens dy ûndersiken kin der útgean wurde fan in [[stifterseffekt]] (''founder effect''), wêrtroch der beskate genetyske en de (dêrmei gearhingjende) uterlike skaaimerken fan de hiele populaasje sterk ferskille fan in trochsneebefolking. It stifterseffekt is neffens ûndersyk it sterkste yn de provinsjes Fryslân en Grinslân.<ref>[http://freepages.genealogy.rootsweb.ancestry.com/~geneticgenealogy/1313.htm rootsweb] (sjoen op 28 feb. 2010)</ref><ref>[http://www.genomics.rug.nl/focus Large Founder Population in the Northern Netherlands, 13 maart 2001] (sjoen op 28 feb. 2010)</ref> De Fryske substam fan R1b1b2a1 wurdt oanjûn mei it nûmer S21 (ek wol U106 of M405).<ref>[http://www.genebase.com/article/Y-DNA_HAPLOGROUP_R1b Haplogroup R1b (Y-DNA)] (sjoen op 28 feb. 2010)</ref>
== Sjoch ek ==
[[Ofbyld:Portal.svg|20 px]] '''[[Portaal:de Fryslannen]]''' – Oersjoch fan Wikipedy siden oer de Fryslannen
* [[
* [[
* [[Frysk|Westlauwersk-Frysk]]
* [[Fryslân|Westlauwersk-Fryslân]]
* [[
* [[Noard-Fryslân]]
* [[Skiednis fan Fryslân]]
{{boarnen|boarnefernijing=
<references/>
}}
== Keppeling om utens ==
* [http://www.fryslan.nl/?objectID=1 Hiemside fan de provinsje Fryslân]
* [http://www.eurominority.org/version/eng/ Hiemside oer minderheden yn Jeropa ''Ingelsk'']
* [http://www.ostfriesland.de/ Ynformaasje oer East-Fryslân]
* [http://www.ynterfryskerie.nl/ Ynterfryske Rie]
* [http://www.friiskportaal.de/ Noard-Fryslân portaal ''Dútsk'']
[[Kategory:Fryslân]]
[[Kategory:Friezen| ]]
[[Kategory: Germaansk folk]]
[[be:Фрызы]]
[[bg:Фризи]]
[[ca:Frisi]]
[[da:Friserne]]
[[de:Friesen]]
[[en:Frisians]]
[[eo:Frisoj]]
[[es:Frisones]]
[[et:Friisid]]
[[fi:Friisit]]
[[fr:Frisons]]
[[gl:Frisios]]
[[hr:Frizijci]]
[[hu:Frízek]]
[[it:Frisoni]]
[[lt:Fryzai]]
[[lv:Frīzi]]
[[nds:Fresen]]
[[nl:Friezen]]
[[no:Frisere]]
[[pl:Fryzowie]]
[[pt:Frísios]]
[[ro:Frizoni]]
[[ru:Фризы]]
[[sh:Frizi]]
[[simple:Frisian people]]
[[stq:Fräisen]]
[[sv:Friser]]
[[tr:Frizler]]
[[uk:Фризи]]
[[zh:弗里斯兰人]]
| |||