Wikipedy

Ipen (skaai): ferskil tusken ferzjes

Skiednis ynteraktyf trochsjen
←Toan eardere ferskillenNeikommende ferskillen →
Content deleted Content added
FisueelWikitekst
No edit summary
fan nl: en: EvF
Rigel 1:
{{wurk}}
 
[[Ofbyld:Ulmus hollandica.jpg|thumb|''Ulmus hollandica'']]
[[Image:Ulmus glabra.jpg|right|thumb|''Rûge yp'', blêd en sied]]
Line 8 ⟶ 6:
Ipen groeie it leafst op frijwat fiedselrike, focht fêsthâldende, kalkige grûn.
 
Yn Nederlân is meast de [[Hollânske yp]]Yp set yn de kustprovinsjes, om't er goed oer de hurde, sâltige seewyn kin.
 
Op de bast fan iperenbeammen kin in grut ferskaat oan [[koarstmoas]]sen foarkomme.
Line 16 ⟶ 14:
De iep is gefoelich foar de [[ypsykte]]. Dizze ferwylgingssykte wurdt feroarsake troch de skimmel ''[[Ophiostoma ulmi]]''. De ypsykte wurdt oerbrocht troch de [[ipespintkrobbe]], dy't de skimmel by him hat. De skimmel groeit yn de houtfetten fan ipen, sadat dy ferstopd reitsje. De blêden wurde wilich en de beam giet dea. Fan it tige grutte ipebestân yn Nederlân fan begjin 20e ieu is tusken 1919 en 2000 grif njoggentich prosint troch de ypsykte ferdwûn, sadat it lânskip in grutte feroaring ûndergien hat. De ferkeap fan Ipesoarten yn Nederlân is fan mear as 56.000 yn 1989 weromrûn nei mar 6.800 yn 2004,<ref name=Hiemstra>Hiemstra et al., (2005). ''Belang en toekomst van de iep in Nederland''. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving, Wageningen UR</ref> Sûnt 1928 is men ûnûnderbrutsen oant 1992 dwaande west mei it kweken fan resistinte farianten.<ref name=Burdekin> Burdekin, D. A. & Rushforth, K. D. (Revised by Webber J. F. 1996). Elms resistant to Dutch elm disease. ''Arboricultural Research Note ''2/96. Arboricultural Advisory and Information Service, Alice Holt, Farnham, UK.</ref> Fergelykbere kweekprogrammas wiene der yn Noard Amerika (1937), Itaalje (1978) en Spanje (1990s).
 
== TapassingsskiednisTapassings ==
Iperen[[hout]] waard tige wurdearre om syn fezelstruktuer dy't net sa maklik tespjaltet. It frijwat djoere hout waard brûkt foar [[tsjel]]len, [[stoel]]sittings, [[klomp]]en en [[deakist]]en. De tichtens fan it hout ferskilt tusken de soarten, mar sit trochstrings om de 560kg de m³<ref>[http://www.nichetimbers.co.uk/native-hardwood/elm/ Elm]. Niche Timbers. AccessedRieplachte 19-08-2009.</ref>. At it hout wiet bliuwt sil it net gau ferrotsje. Yn de midsieuwen waarden holle stammen dêrom wol brûkt as wetterbuis. De wjerstân tsjin ferotsjenferrotsjen is it mei dien by grûnkontakt.<ref>[http://www.nichetimbers.co.uk/native-hardwood/elm/ Elm]. Niche Timbers. Rieplachte 19-08-2009.</ref>.
 
ElmsIpeblêd alsohat havein alange longskiednis historyas offeefoer. cultivationYn forde [[fodder]],grutte withhûngersneed thefan leafy1812 branchesyn cutNoarwegen forhat [[livestock]].de [[Elmseane bark]],bast cutfan intode stripsYp andin boiled,soad sustainedminsken muchfan ofde thehûngerdea ruralrêden. populationIt ofipesied [[Norway]]is duringek thestreksum, greatit faminebefettet of 1812. The seeds are particularly nutritious, comprisingsa'n 45% crudeaaiwyt protein, anden < 7% fibre by dry massrizel. <ref name=Osborne>Osborne, P. (1983). The influence of Dutch elm disease on bird population trends. ''Bird Study'', 1983: 27-38.</ref>
 
Fan de 18e ieu oant begjin 20e ieu waard de ipebeam oeral yn Jeropa [[Noard Amearika]] foar de sier oanplante. Sy waarden bylâns diken, wat in soarte fan tunneleffekt joech, en om pleatsen set, yn stêden en doarpen. Yn Fryslân bestie de beambeplanting op de klaai- en feankrite meast út ipebeammen. De âlde rykswegen dêre (b.g. de [[Grinzer Strjitwei]]) wienen der mei beplante. Oare skaaimerken fan de yp binne dat se goed oer loftfersmoarging kinne en dat it ôffallen blêd hurd wei wurdt.
From the 18th century to the early 20th century, elms were among the most widely planted ornamental trees in both Europe and [[Noard Amearika]]. They were particularly popular as a street tree in [[loane]]beplanting yn sêden en doarpen, wat in soarte fan tunneleffekt joech. Their tolerance of air-pollution and the comparatively rapid decomposition of their leaf-litter in the fall were further advantages.
 
==Soarten==
Ta de ipen hearre ûnder oaren de folgjende soarten:
*[[Fladderyp]] of stâleyp (''Ulmus laevis''), blomkes hawwe in lange stâle, ûnderkant fan blêden hat krollich hier, hout fan mindere kwaliteit.
*[[Fladderiep]] of steeliep (''Ulmus laevis'')
*[[GladdeGlêde iepyp]] of fjildyp (''Ulmus minor'' of ''Ulmus carpinifolia''); jonge tûken binne glêd, boppekant blêden ek glêd, ynsnien wjuk om sied; útrinners fan de woartels hawwe typyske koarkwjukken; yn Nederlân selsum.
**[[Monumintale Fjildyp]] of Wheatleys iep (''Ulmus carpinifolia'' 'Sarniensis' of ''Ulmus carpinifolia'' 'Monumentalis')
*[[RuweRûge iepyp]] of berchyp (''Ulmus glabra''); lânseigen, wurdt in grutte beam, de donkergriene blêden en de bast fiele rûch oan; rint ei april, begjin maaie út.
*[[Ingelske fjildyp]] (''Ulmus procera'')
*[[Hollânske yp]] (''Ulmus'' ×''hollandica'') is in krúsing tusken de ruwe iep en de gladde iep.
**''Ulmus ×xx hollandica'' 'Groeneveld' is yn 1941 ûntstien en yn 1949 selektearre.
**[[Huntington Yp]] (''Ulmus hollandica'' 'Vegeta')'
**[[Goudyp]] (''Ulmus hollandica'' 'Wredei'), gougiele blêden, yn parken by bûtenpleatsen.
 
De yn Nederlân oanplante soarten binne faak krúsings tusken de soarten ''Ulmus glabra'', ''Ulmus wallichiana'', ''Ulmus carpinifolia'' en ''Ulmus'' ×''hollandica''
Line 44 ⟶ 42:
{{boarnen|boarnefernijing=
<references/>
{{Aut|Helge Vedel/Johan Lange}}, ''Bomen en struiken in bos en veld''. Moussault's útjouwerij, Baarn (1976)
{{EvF|Iep}}
}}
Opfrege fan "https://fy.wikipedia.org/wiki/Ipen_(skaai)"