Frysk: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
Alle ynhâld fan de side weismiten
Swarte Kees (oerlis | bydragen)
werom setten
Rigel 1:
{{Taaltabel|
namme = Frysk |
oare nammen = Westerlauwersk Frysk |
Ingelske namme = West Frisian |
eigen namme = Frysk |
sprutsen yn = [[Nederlân]] |
taalgebiet = de provinsje [[Fryslân]] útsein de [[Stellingwerven]] yn it súdeasten, eastlik [[Kollumerlân]] yn it noardeasten, [[it Bilt]] en it eilân [[it Amelân]] yn it noarden en it eilân [[Flylân]] en it middelste part fan it eilân [[Skylge]] yn it noardwesten; fierders de trijehoek tusken [[Mearum]], [[De Grinzer Pein]] en [[De Wylp]] yn it uterste westen fan 'e oangrinzgjende provinsje [[Grinslân]] |
tal sprekkers = 600.000 | teljier = 2004 |
dialekten = [[Wâldfrysk]], [[Klaaifrysk]], [[Súdwesthoeksk]], [[Noardhoeksk]], [[Hylpersk]], [[Skylgersk]] (Westersk), [[Aastersk]], [[Skiermûntseagersk]] |
taalklassifikaasje = [[Yndo-Jeropeesk]] - [[Germaanske talen|Germaansk]] - [[Westgermaansk]] - [[Noardwestgermaansk]] - [[Fryske talen|Frysk]] '''Frysk''' |
skrift = it [[Latynske alfabet]] |
bibeloersetting = [[1943]] |
taalstatus = it Frysk is de offisjele taal (njonken it [[Nederlânsk]]) yn 'e provinsje Fryslân |
taalkoade ISO 639-1 = fy |
taalkoade ISO 639-2 = fry |
taalkoade ISO 639-3/DIS = fri |
}}
It '''Frysk''', is in taal dy't heart ta de [[Noardwestgermaanske talen|Noardwestgermaanske kloft]] fan 'e [[Westgermaanske talen]]. Troch taalkundigen wurdt it faak ''Westerlauwersk Frysk'' neamd. Yn it bûtenlân stiet it ornaris bekend as ''Westfrysk'', mar yn [[Nederlân]] is [[Westfrysk]] in [[Nederlânsk]] dialekt mei in protte Fryske syntaksis.
== Sibskip mei oare talen ==
It Frysk is nau besibbe oan 'e oare beide [[Fryske talen]], it [[Sealterfrysk]] en it [[Noardfrysk]]. Fierders is it Frysk fan oarsprong ek nau besibbe oan 'e [[Angelsaksyske talen]], it [[Ingelsk]] en it [[Skotsk]]. Mei de ieuwenlange ôfsûnderlike ûntwikkeling - sawol dy fan 'e Angelsaksyske talen op 'e [[Britske Eilannen]], hat it Frysk lykwols in protte stavering en grammatikale oerienkomsten mei it Ingelsk. It Frysk hat ûnder ynfloed fan it Nederlânsk in protte lienwurden ferfryske, sa hat it hjoeddeiske Frysk ek in soad [[Nederlânsk|Nederlânske]] elementen.
 
== Sprekkers ==
=== Taalgebiet ===
[[Ofbyld:Lânkaart_taalsitewaasje_noard-nederlân.GIF|thumbnail|De taalsitewaasje yn noardlik Nederlân.]]
[[Ofbyld:Grafyk_talen_sprutsen_yn_fryslân.GIF|thumbnail|Werjefte fan 'e talen dy't yn 'e provinsje Fryslân (as memmetaal) sprutsen wurde (yn prosinten).]]
[[Ofbyld:Grafyk_behearsking_frysk_troch_ynwenners_fryslân.GIF|thumbnail|De behearsking fan it Frysk troch de ynwenners fan 'e provinsje Fryslân (yn prosinten).]]
 
It Frysk wurdt praat op it fêstelân fan 'e Nederlânske provinsje [[Fryslân]], útsein de [[Stellingwerven]] yn it súdeasten, eastlik [[Kollumerlân]] yn it noardeasten en [[it Bilt]], de âlde mûning fan 'e [[Middelsee]], yn it noarden. Op 'e [[Waadeilannen]] wurdt Frysk praat op [[Skiermûntseach]] mar net op [[it Amelân]] of [[Flylân]]. Op [[Skylge]] wurdt it al praat op de eastlike en westlike úteinen fan it eilân, mar net de midden fan Skylge, yn it gebiet om [[Midslân]] hinne. Fierders wurdt it ek noch praat yn in lyts part fan 'e provinsje [[Grinslân]], fan de Fryske grins oant de plakken [[Mearum]], [[De Wylp]] en [[De Grinzer Pein]].
 
=== Tal sprekkers ===
It Frysk wurdt yn 'e provinsje Fryslân as memmetaal praat troch 347.000 minsken, oftewol troch 55% fan 'e ynwenners. Yn neistlizzend Grinslân wurdt it praat troch likernôch 3.000 minsken. Bûten it eigen taalgebiet wurdt it praat troch likernôch 150.000 [[Friezen om utens]] yn 'e rest fan Nederlân, benammen yn 'e [[Rânestêd]], yn 'e stêd [[Grins (stêd)|Grins]] en yn 'e [[Noardeastpolder]]. En dan is der noch de ferrassend grutte [[Fryske diaspoara]] yn it bûtenlân, dy't rûst wurdt op 80.000 oant 100.000 Frysktaligen. Dat komt dan út op in lytse 600.000 Frysktaligen. Dêrnjonken wurdt it Frysk ek noch as twadde taal praat troch sa'n 110.000 fan hûs út net-Frysktalige ynwenners fan 'e provinsje Fryslân.
 
=== Taalbehearsking ===
Fan 'e likernôch 630.000 ynwenners fan 'e provinsje Fryslân kin 94% Frysk ferstean, 74% Frysk prate, 65% Frysk lêze en 17% Frysk skriuwe.
 
== Dialekten ==
{{Apart|Fryske dialekten}}
 
Der wurde acht Fryske dialekten ûnderskaat, dy't ûnderling maklik oant dreech fersteanber binne. Fjouwer dêrfan, [[Klaaifrysk]], [[Wâldfrysk]], [[Súdhoeksk]] en [[Noardhoeksk]] hawwe in grutte fersprieding en wurde troch in protte minsken praat, wylst de oare fjouwer, [[Aastersk]], [[Hylpersk]], [[Skylgersk]] en [[Skiermûntseachsk]] lokaal praat wurde en beheind binne ta lytse mienskippen fan op syn heechst inkelde hûnderten minsken. Troch harren isolaasje binne it krekt dizze fjouwer minder prate dialekten dy't it meast fan it [[Standertfrysk]] ôfwike.
 
== De Fryske standerttaal ==
Yn 'e lêste helte fan 'e njoggentjinde en de earste helte fan 'e tweintichste ieu is de Fryske standerttaal gearstald. By de standerdisaasje fan it Frysk hawwe it Wâldfrysk, as grutste dialekt, en it Klaaifrysk, dat fanâlds de heechste status hie, fierwei de measte ynfloed hân. It Súdhoeksk waard frijwol bûten beskôging litten, wylst de fjouwer lytse dialekten hielendal negearre waarden. Dochs bestiet der yn it Frysk in, foar in standerttaal, tige ûngewoane karfrijheid wat it wurdgebrûk oangiet.
 
De earste offisjele stavering, de [[Selskipsstavering]], datearret út [[1879]]. Yn [[1948]] waard dy ferfongen troch de [[Akademystavering]], ek wol de ''âlde stavering'' neamd. Yn [[1980]] waard ek dy wer ferfongen, troch [[Steatestavering]], of ek wol de ''nije stavering'', dy't hieltiid noch yn gebrûk is.
 
Ferlykje yn 'e ûndersteande tabel de telwurden ien oant en mei tsien yn it Standertfrysk en de fjouwer meast ôfwikende dialekten.
 
{| align=centre
|
{| border="1" align=right padding="2" cellpadding="4" cellspacing="0" width="300" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 100%;"
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|taal
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|1
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|2
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|3
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|4
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|5
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|6
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|7
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|8
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|9
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|10
|-
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Standertfrysk
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|ien
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|twa
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|trije
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|fjouwer
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|fiif
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|seis
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|sân
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|acht
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|njoggen
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|tsien
|-
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Hylpersk
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|een
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|twaa
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|trê
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|fèuwer<br>fouwer
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|fiiuw
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|seks
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|saan
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|acht<br>akst
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|nèugen<br>nougen
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|tên
|-
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Skylgersk (Westersk)
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|ien
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|twae
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|trea
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|fjouwer
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|fiif
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|seks
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|sôn
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|acht
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|njoggen
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|tsjien
|-
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Aastersk
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|ien
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|twae
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|trea
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|fjouwer
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|fiif
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|seks
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|sôn
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|acht
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|njuggen
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|tsjien
|-
!style="border: 1px #aaaaaa solid;"|Skiermûntseagersk
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|iën
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|twa
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|trooi
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|fjèuwer
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|fiif
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|seks
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|saun
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|acht
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|njuegen
|style="border: 1px #aaaaaa solid;"|tsiën
|}
|}
 
It [[Frysk alfabet|Fryske alfabet]] bestiet net lykas it Nederlânske út 26, mar út 23 letters. Yn it Frysk komme nammentlik de letters "q" en "x" net foar. Boppedat wurdt de letter "y" beskôge as in fariant fan 'e "i" en dêr ek ûnder alfabetisearre, sadat it wurd "ympulsyf" yn in Frysk wurdboek bygelyks foar it wurd "inisjaasje" stiet. Fierders komt de letter "c" yn it Frysk allinne foar yn 'e kombinaasje "ch". De letters "v", "z" en "ch" komme nea foar oan it begjin fan in wurd en de letter "g" nea oan 'e ein fan in wurd. De karakteristikens fan it skreaune Frysk komt benammen troch de lûden mei diakrityske tekens ("â", "ê", "ô", "û" en "ú"), dy't yn it Nederlânsk net foarkomme.
 
== Lûden ==
 
=== Koarte ienlûden ===
 
{| class="wikitable"
|align=center|'''Symboal'''
|colspan=2 align=center|'''Foarbyld'''
|-
|IPA
|IPA
|skriuwwize
|-
|{{IPA|i}}
|{{IPA|vit}}
|''wyt''
|-
|{{IPA|y}}
|{{IPA|yt}}
|''út''
|-
|{{IPA|u}}
|{{IPA|busə}}
|''bûse''
|-
|{{IPA|ɪ}}
|{{IPA|ɪk}}
|''ik''
|-
|{{IPA|ʏ/ə}}
|{{IPA|pʏt/də}}
|''put''/''de''
|-
|{{IPA|o}}
|{{IPA|dom}}
|''dom''
|-
|{{IPA|ɛ}}
|{{IPA|fɛt}}
|''fet''
|-
|{{IPA|ɔ}}
|{{IPA|gɔt}}
|''gat''
|-
|{{IPA|a}}
|{{IPA|bak}}
|''bak''
|}
 
=== Lange ienlûden ===
 
{| class="wikitable"
|align=center|'''Symboal'''
|colspan=2 align=center|'''Foarbyld'''
|-
|IPA
|IPA
|skriuwwize
|-
|{{IPA|i:}}
|{{IPA|vi:t}}
|''wiid''
|-
|{{IPA|y:}}
|{{IPA|dry:f}}
|''drúf''
|-
|{{IPA|e:}}
|{{IPA|re:t}}
|''reed''
|-
|{{IPA|uː}}
|{{IPA|hu:t}}
|''hûd''
|-
|{{IPA|ɪ:}}
|{{IPA|mɪ:r}}
|''mear''
|-
|{{IPA|ø:}}
|{{IPA|lø:nə}}
|''leune''
|-
|{{IPA|o:}}
|{{IPA|ro:k}}
|''rook''
|-
|{{IPA|ɛ:}}
|{{IPA|bɛ:t}}
|''bêd''
|-
|{{IPA|ɔ:}}
|{{IPA|sɔ:t}}
|''sâlt''
|-
|{{IPA|a:}}
|{{IPA|a:p}}
|''aap''
|-
|{{IPA|œ:}}
|{{IPA|frœ:n}}
|''freon''
|}
 
=== Ofgeande twalûden ===
 
{| class="wikitable"
|align=center|'''Symboal'''
|colspan=2 align=center|'''Foarbyld'''
|-
|IPA
|IPA
|skriuwwize
|-
|{{IPA|iˑə}}
|{{IPA|stiˑən}}
|''stien''
|-
|{{IPA|uj}}
|{{IPA|gujə}}
|''goeie''
|-
|{{IPA|iw}}
|{{IPA|iw}}
|''ieuw''
|-
|{{IPA|yˑə}}
|{{IPA|flyˑəs}}
|''flues''
|-
|{{IPA|uˑj}}
|{{IPA|bluˑj}}
|''bloei''
|-
|{{IPA|aw}}
|{{IPA|aw}}
|''au''
|-
|{{IPA|uˑə}}
|{{IPA|buˑəl}}
|''boel''
|-
|{{IPA|oj}}
|{{IPA|bojkə}}
|''boike''
|-
|{{IPA|ɪˑə}}
|{{IPA|dɪˑə}}
|''dea''
|-
|{{IPA|oˑj}}
|{{IPA|moˑj}}
|''moai''
|-
|{{IPA|ɔˑw}}
|{{IPA|blɔˑw}}
|''blau''
|-
|{{IPA|oˑw}}
|{{IPA|doˑw}}
|''do''
|-
|{{IPA|ɛj}}
|{{IPA|rɛj}}
|''rij''
|-
|{{IPA|oˑə}}
|{{IPA|boˑət}}
|''boat''
|-
|{{IPA|øy}}
|{{IPA|strøyə}}
|''struie''
|-
|{{IPA|aj}}
|{{IPA|lajtsje}}
|''laitsje''
|-
|{{IPA|œˑə}}
|{{IPA|blœə}}
|''bleau''
|}
 
=== Opgeande twalûden ===
 
{| class="wikitable"
|align=center|'''Symboal'''
|colspan=2 align=center|'''Foarbyld'''
|-
|IPA
|IPA
|skriuwwize
|-
|{{IPA|ji}}
|{{IPA|fjider}}
|''fierder''
|-
|{{IPA|jʏ}}
|{{IPA|fljʏzən}}
|''fluezzen''
|-
|{{IPA|jo}}
|{{IPA|rjoxt}}
|''rjocht''
|-
|{{IPA|wo}}
|{{IPA|bworljʏ}}
|''buorlju''
|-
|{{IPA|jɛ}}
|{{IPA|fjɛrən}}
|''fearren''
|-
|{{IPA|wa}}
|{{IPA|bwarjɛ}}
|''boarje''
|-
|{{IPA|wa:}}
|{{IPA|mwa:s}}
|''moarns''
|-
|{{IPA|jɔ}}
|{{IPA|ljɔxt}}
|''ljocht''
|}
 
=== Trijelûden ===
 
{| class="wikitable"
|align=center|'''Symboal'''
|colspan=2 align=center|'''Foarbyld'''
|-
|IPA
|IPA
|skriuwwize
|-
|{{IPA|woj}}
|{{IPA|bwoj}}
|''buoi''
|-
|{{IPA|juw}}
|{{IPA|prjuwə}}
|''priuwe''
|-
|{{IPA|waj}}
|{{IPA|mwajst}}
|''moaist''
|-
|{{IPA|wa:j}}
|{{IPA|kwa:j}}
|''koai''
|-
|{{IPA|jɔˑw}}
|{{IPA|fjɔˑwər}}
|''fjouwer''
|-
|}
 
=== Bylûden ===
{| border="1" class="wikitable" cellpadding=1 cellspacing=0 style="text-align:center"
|-
| skriuwwize || b || ch || d || f || g || h || j || k || l || m || n || p || r || s || sj || t || tsj || v || w || x || y || z
|-
| IPA || {{IPA|b}} || {{IPA|x}} || {{IPA|d}}, {{IPA|r}} || {{IPA|f}} || {{IPA|ɡ, ɣ}} || {{IPA|h}} || {{IPA|j}} || {{IPA|k}} || {{IPA|l}} || {{IPA|m}} || {{IPA|n}} || {{IPA|p}} || {{IPA|r}} || {{IPA|s}} || {{IPA|sj}} || {{IPA|t}} || {{IPA|tsj}} || {{IPA|v}} || {{IPA|v}}, {{IPA|f}}, {{IPA|w}} || {{IPA|ks}} || {{IPA|j}} || {{IPA|z}}
|}
 
== Ynfloeden fan oare talen ==
Njonken de ynfloed fan it Nederlânsk hat it Frysk troch de ieuwen hinne ek in sterke ynfloed fan it [[Frânsk]] ûndergien.
 
De âldste lichting Frânske lienwurden is eins allinne foar taalkundigen wer te kennen. It giet dêrby om wurden as "bist"/"beest" (Aldfrânske "''beste''" - Nijfrânsk "''bête''"), "duorje" ("''durer''"), "kâns" ("''chance''") en "keatse" ("''chasser''"). It opnimmen fan Frânske lienwurden yn it Frysk sil ornaris fia it Nederlânsk gongen wêze (ferlykje it Nederlânske "''beest''", "''duren''", "''kans''" en "''kaatsen''").
 
Mar it Frysk hat ek guon lienwurden út it Frânsk opnommen dy't yn it Nederlânsk net foarkomme, lykas "perfoarst" ("''par force''"), "argewaasje" ("''arguer''"), "ave(n)searje" ("''avancer''"), "krupsje" ("''corruption''") en "aljemint" ("''alignement''").
 
De lêste ieu hat it Frysk njonken dy fan it Nederlânsk fral de ynfloed fan it Ingelsk ûndergien, en dan benammen fan it [[Amerikaansk Ingelsk]].
 
== Skiednis ==
Foar it ûntstean fan it Frysk moat der in oare taal praat wêze, mooglik troch de oarspronklike bewenners fan dizze kontreien, foar't de [[Germanen]] dêr't de [[Friezen]] fan ôfstamje harren yn Fryslân nei wenjen setten. Dy taal wurdt wol oantsjut as [[Proto-Frysk]], mar de taalkundigen binne it der net oer iens at der fan dy [[substraattaal]] yn it hjoeddeiske Frysk noch spoaren werom te finen binne.
 
It âldste Frysk is oerlevere yn [[rune-ynskrift]]en fan foar de achtste ieu. In bettere boarne lykje âlde [[plaknamme]]n, dy't earst sûnt [[700]] spesifike [[lûdsferskynsel]]s sjen litte. Der wurdt dêrom wol tocht dat it [[ûntstean fan it Frysk]] as ôfsûnderlike taal yn dy tiid plakfûn hat.
 
De lettere skiednis fan 'e Fryske taal wurdt ornaris opdield yn trije tiidrekken, nammentlik dy fan it [[Aldfrysk]] (±1150-±1550), it [[Midfrysk]] (±1550-±1820) en it [[Nijfrysk]] (±1820-no). Guon taalkundigen beskôgje it Midfrysk lykwols net as in aparte perioade mar diele dy by it Nijfrysk yn.
 
Oant likernôch 1500 wie it Frysk (ek) noch de taal fan de oerheid en de offisjele ynstânsjes dêroan anneks, sûnt wie it de taal fan it folk. De [[universiteit fan Frjentsjer]], de tsjerke ([[Steatefertaling]]), de skoalle en de parse hawwe neat bydroegen oan it behâld fan it Frysk.<ref>{{EvF|Culturele problemen}}</ref>
 
== Frysk yn it bestjoer ==
Hoewol't it fansels yn 'e praktyk al lang barde, krigen de [[Friezen]] yn [[1995]] wetlik it rjocht om harren taal yn gearkomsten fan gemeenterieden en de [[Fryske Steaten]] te brûken. Yn [[1997]] waarden by wet de mooglikheden om it Frysk yn 'e rjochtseal te brûken, ferromme, sadat no ûnder mear ek it iepenbier ministearje en de rjochterlike macht it Frysk brûke meie.
 
De ynwenners fan Fryslân kinne yn it Frysk mei de gemeentlike en provinsjale oerheid kommunisearje en korrespondearje. De provinsje en guon gemeenten hawwe der in beliedspunt fan makke om mear Frysk te brûken by it opstellen fan offisjele dokuminten. Troch in tal wetswizigings binne sokke Fryske stikken no frijwol altyd rjochtsjildich. Ien fan 'e lêste útsûnderings dêrop wienen de ferieningsstatuten, mar sûnt [[2002]] kinne dy ek yn it Frysk opsteld wurde. Trou- en berte-akten binne hjoed de dei yn alle Fryske gemeenten twatalich.
 
=== Erkenning yn Jeropeesk ferbân ===
Yn [[1996]] hat de Nederlânske oerheid it Frysk opjûn ûnder Diel III fan it [[Jeropeeske Hânfêst foar regionale talen of talen fan minderheden]], dat 48 mooglikheden foar taal-beskerming jout. As útfiering dêrfan waard yn [[2001]] it [[Konvenant Fryske taal en kultuer]] sletten tusken de Nederlânske oerheid en de provinsje Fryslân.
 
[[Ofbyld:Fries hindeloopen.JPG|thumb|230px|Dûbeltalich plaknammeboerd fan Hylpen]]
=== Fryske toponimen ===
Ek op it mêd fan 'e plaknammen hat it Frysk foarderings makke. Wylst dûbeltalige plaknammebuorden al sûnt 'e fyftiger jierren troch frijwol alle Fryske gemeenten brûkt wurde, hawwe fan [[1989]] ôf seis fan 'e 31 gemeenten, nammentlik [[Tytsjerksteradiel]], [[Boarnsterhim]], [[Littenseradiel]], [[Ferwerderadiel]], [[Ljouwerteradiel]] en [[Dantumadiel]] de Fryske plaknammen offisjeel yn de Gemeentelike Basisadministraasje fêstlein. Dêrby moasten de Nederlânske plaknammen har plak ôfstean. Tagelyk hat de gemeente Dantumadiel ek alle strjittenammen yn de Fryske foarm yn de GBA fêstlein. Dat [[Topografyske Wurkgroep Fryslân|proses]] wurdt gauris Ferfryskjen neamd. Boppedat is yn [[1997]] de offisjele provinsjenamme feroare fan "''Friesland''" yn "Fryslân". Fierders hawwe alle wetterskippen, útsein dat fan 'e net-Frysktalige [[Stellingwerven]], harren offisjele nammen Ferfryske.<br> Yn maart 2007 binne alle wetternammen, útsein in pear stedsgrêften, yn it Frysk fêstlein. De wetters fan de Stellingwerven hawwe doe harren Stellingwerfske nammen krigen.
 
== Underwiis ==
Wat it ûnderwiis oanbelange, waard it Frysk al yn [[1937]] as ekstra fak tastien, hoewol't it pas yn [[1956]] de status fan folweardich skoalfak krige. Yn [[1980]] waard it in ferplichte fak op 'e basisskoallen en yn [[1993]] yn it earste jier fan it fuortset ûnderwiis. Ek mei it Frysk op 'e basisskoallen offisjeel brûkt wurde as lestaal, eat dat op sa'n 80% fan 'e skoallen mear of minder dien wurdt.
 
Wat it Frysk as universitêre oplieding oanbelanget, hie it al yn [[1896]] as in privaat dosintskip tagong krigen oan 'e [[Ryksuniversiteit Utert]] en yn [[1917]] oan 'e [[Ryksuniversiteit Grins]]. Yn [[1930]] kaam der in lektoraat Frysk oan 'e [[Ryksuniversiteit Grins]], dat yn [[1941]] omset waard yn in folweardige learstoel. Al earder wienen oan 'e [[Frije Universiteit|Universiteit fan Amsterdam]] ([[1934]]) en oan 'e Ryksuniversiteit Utert ([[1935]]) bysûndere learstuollen ta stân kommen. Yn [[1951]] kaam oan 'e [[Frije Universiteit]] yn [[Amsterdam]] in gewoane learstoel, dy't yn [[1994]] lykwols wer opheft waard. Op 't heden is der ien gewoane learstoel Frysk, oan 'e Ryksuniversiteit Grins, en binne der trije bysûndere learstuollen Frysk, oan 'e Ryksuniversiteit Utert, de Universiteit fan Amsterdam en de [[Ryksuniversiteit Leien]].
 
== Media ==
=== Deiblêden ===
Yn 'e media hat it Frysk wikseljende resultaten boekt. Yn 'e skriuwende parse wurdt it Frysk mar yn likernôch 5% fan 'e artikels yn 'e beide provinsjale kranten, de ''[[Ljouwerter Krante]]'' en it ''[[Frysk Deiblêd]]'', brûkt. Wol wurde Fryske sitaten yn fierders Nederlânsktalige artikels yn it Frysk werjûn, wat unyk is foar [[Jeropa]].
 
=== Famyljeberjochten fan 'e deiblêden ===
Yn 'e famyljeberjochten yn 'e beide provinsjale kranten wurdt lykwols hieltyd mear Frysk brûkt. Neffens in telling út it begjin fan 'e santiger jierren wie 12% fan 'e famyljeberjochten yn it Frysk, neffens in telling út [[1991]]-[[1992]] 23% en neffens in stekproef út [[2000]] sa'n 30%.
 
=== Tydskriften ===
Yn [[1997]] waard ''[[Frysk en Frij]]'', it lêste breed-oriïntearre Frysktalige tydskrift, opheft. As ferfanging kaam der de saneamde ''F-side'', in Frysktalige side dy't ien kear yn 'e wike yn 'e beide provinsjale kranten ferskynt. Dy ''F-side'' is lykwols dúdlik in oare soarte fan publikaasje, sûnder djipgeande ynhâld.
 
De iennichste echte Frysktalige publikaasjes binne tsjintwurdich de fjouwer literêre tydskriften ''Trotwaer'', ''Hjir'', ''Kistwurk'' en ''M3''. Wol binne der noch oare Frysktalige útjeften, mar dy binne allegearre ferbûn oan ynstellings, lykas ''[[Swingel]]'', fan 'e [[Ried fan de Fryske Beweging]]; ''It Beaken'', fan 'e [[Fryske Akademy]]; ''Us Wurk'', fan it [[Frysk Ynstitút]] oan 'e Ryksuniversiteit Grins; ''Frijbûtser'', fan 'e [[FNP]]; en ''Each en Ear'', fan [[Omrop Fryslân]].Foar de jeugd binne der twa tydskriften: Switsj en LinKk, dy't beide útjûn wurde troch Taalsintrum Frysk/CEDIN. Switsj, foar de leeftyd 10-12 jier, bestiet sûnt 1997 en hat in oplage fan 2300 eksimplaren, dy't benammen nei basisskoallen gean. LinKk is doar de leeftyd 12-15, bestiet sûnt 2001 en hat in oplage fan 3100 eksimplaren; in massamedium yn Fryslân.
 
=== Radio ===
Yn 'e oare media gong it it Frysk better ôf. It earste Frysktalige radioprogramma waard útstjoerd yn [[1946]], troch de regionale stjoerder RONO (''Regionale Omroep Noord en Oost'') dy't doedestiids de helte fan Nederlân besloech. Pas yn [[1977]] waard de provinsjale ''Radio Fryslân'', letter omdoopt ta ''Omrop Fryslân'', oprjochte. Tsjintwurdich stjoert dy op 'e radio tachtich oeren yn 'e wike út en is it de populêrste radiostjoerder fan 'e provinsje.
 
=== Tillevyzje ===
Op 'e lanlike tillevyzje stjoert Omrop Fryslân de measte wiken in programma fan likernôch in heal oere út en fierders nochris tweintich menuten skoaltillevyzje. Mei-inoar komt dat út op 37 oeren yn it jier. Sûnt [[1994]] fersoarget de Omrop ek regionale tillevyzje, yn 't earstoan ien oere jûns, mei de rest fan 'e jûn werhellings.
 
=== Spylfilms en tillevyzjesearjes ===
De lêste jierren binne der fierders ek ferskate Frysktalige spylfilms makke troch regisseurs as [[Pieter Verhoeff]] en [[Steven de Jong]]. Sa ferskynde yn [[1985]] ''De Dream''; yn [[1996]] ''[[De Gouden Swipe]]''; yn [[2001]] ''[[Nynke]]''; en [[2002]] ''[[De Fûke]]''. Sûnt [[2001]] is der ek in Frysktalige dramarige op Omrop Fryslân, mei as titel ''[[Baas boppe Baas]]''. Nei fjouwer seizoenen is dizze serie ferfongen troch Dankert en Dankert. In serie oer twa advokaten.
 
=== Ynternet ===
Op it [[ynternet]] is in grut tal Frysktalige websteeën te finen, dy't in grut skala oan ûnderwerpen behannelje. Om yn it Frysk makliker tekstferwurkje te kinnen, hat it Amerikaanske IT-bedriuw [[Microsoft]] yn gearwurking mei de [[Fryske Akademy]] in Fryske staveringshifker ûntwikkele. Sûnt begjin 2005 is der fan de e-blêder Opera in Fryske ferzje beskikber. Sûnt [[2 septimber]] [[2002]] wurdt op it ynternet skreaun oan de [[Haadside|Fryske Wikipedy]], dy't op it stuit {{NUMBEROFARTICLES}} siden hat.
 
Op de webstee [[www.hallofryslan.nl]] kinne wurden fan Frysk yn't Nederlânsk en oarsom oersetten wurde en oarsom.
 
Foar OpenOffice is der sûnt febrewaris 2007 ek in staveringshifker. Fierders binne der staveringshifkers foar Linux, BSD en Unix (aspell en ispell). Utlis oer it ynstallearjen fan de Fryske staveringshifker yn OpenOffice is te finen op it webstee [http://extensions.services.openoffice.org/project/spellfy http://extensions.services.openoffice.org/project/spellfy]. Dit is in Open Source projekt.
 
Ek is der in Fryske ferzje fan de websneuper Firefox te krijen. Dizze kinne jo fergees ynlade op [http://www.mozilla-nl.org/projecten/frysk https://addons.mozilla.org/nl/firefox/addon/5679]. Yn Firefox is it ek mooglik om in Fryske staveringshifker yn te stekken. Dizze kinne jo fine op [https://addons.mozilla.org/nl/firefox/addon/5679 https://addons.mozilla.org/nl/firefox/addon/5679].
 
Op it stuit is men ek dwaande mei in Fryske ferzje fan [[Thunderbird 3.0]], in program foar de e-post. Mei stipe fan de provinsje Fryslân binne Wim Benes en Hindrik Sijens mei de oersetting fan it program dwaande. Yn de rin fan dizze moanne moat de oersetting ree wêze.<ref>[http://www.leeuwardercourant.nl/nieuws/regio/article5515853.ece/E-mailprogramma-in-het-Fries E-mailprogramma in het Fries], Ljouwerter Krante, 3 desimber 2009 (sjoen op 4 desimber 2009)</ref> Al wol is der in testferzje del te laden op de hiemside fan Thunderbird 3.0, sjoch [http://www.mozillamessaging.com/en-US/thunderbird/early_releases/downloads http://www.mozillamessaging.com/en-US/thunderbird/early_releases/downloads].
 
Frysk is ien fan de 45 talen wêryn't de ynternetsneuper [[Google]] ynsteld wurde kin.
 
== Keunsten ==
=== Literatuer ===
Wat de literêre produksje oangiet, ferskine der likernôch hûndert nije Frysktalige fiksje- en non-fiksjewurken jiers, wat hiel kreas is foar sa'n lytse taal. Dêrby moat al sein wurde dat de oplagen ornaris frij beheind binne; it meast ferkochte Frysktalige boek is noch altyd de roman ''[[De Gouden Swipe]]'' ([[1941]]), fan [[Abe Brouwer]], dêr't 30.000 eksimplaren fan ferkocht binne, al set ''[[Foroaring fan lucht]]'' ([[1971]]), fan [[Rink van der Velde]], it mei 29.900 ferkochte eksimplaren, der tsjin yn 'e kamp..
 
=== Muzyk ===
Njonken Fryske boeken komme der jiers ek noch sa'n tweintich Frysktalige cd's út, almeast mei popmuzyk. Ferskate Frysktalige nûmers hawwe de lêste jierren de nasjonale hitparades helle, lykas ''Bonkefeart'' fan [[Anneke Douma]], ''In nije dei'' fan [[de Kast]], en ''Wêr bisto'' fan [[Twarres]]. Dy lêste wie de earste Frysktalige nûmer ien ea yn de Nederlânske muzyklisten.
 
=== Teater en toniel ===
Op it mêd fan drama bestiet der in profesjoneel Frysktalich teaterselskip, [[Tryater]], dat in frij grutte populariteit genietet. Fierders hat hast elts doarp syn eigen amateurtonielferiening, dêr't de grutte mearderheid fan feriene is yn it by de [[Ried fan de Fryske Beweging]] oansletten [[Bûn fan Fryske Toanielselskippen]].
 
== Tsjerke ==
Ien plak dêr't it Frysk noch net echt trochdrongen is, is yn 'e tsjerken. De grutte mearderheid fan 'e tsjerketsjinsten is oant hjoed de dei ta yn it Nederlânsk. Dochs binne der alle sneinen wol in oantal Fryske tsjinsten, ornaris tusken de tsien en de tweintich, ferspraat oer de hiele provinsje. Der hat yn it ferline wol altyd oandacht foar it oersetten fan Psalmen en Gesangen west. Sa hat "de Yntertsjerklike Kommisje foar de Earetsjinst" (YKFE) der yn 2004 foar soarge dat it [[Lieteboek foar de Tsjerken]] no ek op kompaktskiif te krijen is.
 
== Foarútsichten ==
Al ieuwenlang wurdt om it hoartsje de ûndergong fan 'e Fryske taal binnen fyftich of hûndert jier foarsein. Sokke ûnheilsprofeten wienen bygelyks [[Foeke Sjoerds]] yn [[1765]], [[Johan Winkler]] yn [[1868]], [[Waling Dykstra]] yn [[1884]], [[Jan Jelles Hof]] yn [[1927]], en [[Tony Feitsma]] yn [[1962]].
 
Yn [[1967]] waard der foar it earst in betroubere enkête oer de posysje fan it Frysk holden. It die bliken dat doe 71% fan 'e ynwenners fan Fryslân it Frysk as memmetaal hie. Yn [[1980]] fûn der op 'e nij in enkête plak en dêrút bliek dat doe noch mar 55% fan 'e ynwenners fan Fryslân it Frysk as memmetaal hie. Dat wie dus in ferlies fan 16% yn trettjin jier - of alteast sa like it op it earste gesicht. As men dat persintaazje ferrekkent mei de útstream fan Frysktaligen út Fryslân, de ynstream fan Nederlânsktaligen yn 'e provinsje en de groei fan 'e Fryske befolking, liket it al hiel oars. Mar dochs wie der in weromgong en op grûn dêrfan tochten taalûndersikers dat yn [[1994]], wer fjirtjin jier letter, it persintaazje Frysktaligen yn Fryslân op 46% lizze soe.
 
Mar doe't der yn [[1994]] wer in enkête holden waard, die bliken dat it persintaazje Frysktaligen stabyl bleaun wie op 55%. As men dat ferrekkenet mei de befolkingsgroei yn Fryslân yn 'e selde perioade (fan sa'n 580.000 nei 615.000), kin men dus mei wissichheid stelle dat der yn dy perioade in abslute taname fan Frysktaligen west hawwe moat fan rom 19.000. En dan is emigraasje út 'e provinsje troch foar in grut part Frysktaligen en ymmigraasje yn 'e provinsje troch foar in grut part Nederlânsktaligen noch net iens meirekkene.
 
Hoewol't harren relative oandiel yn 'e befolking fan Fryslân foar [[1980]] ôfnommen en dêrnei gelyk bleaun is, kin dus steld wurde dat der noch nea yn 'e skiednis safolle Frysktaligen west hawwe as hjoed de dei. En wat de takomst fan it Frysk oanbelanget: mei't der hjoed de dei noch in hiel soad bern binne dy't it Frysk as memmetaal meikrije en it hieltyd gewoaner wurdt dat minsken oer de hûndert jier âld wurde, sil it Frysk grif de twaentweintichste ieu helje.
 
== ISO 639-Taalkoades ==
De [[ISO 639]]-taalkoades foar it Frysk binne "fy" en "fry". Om't it [[Wikipedy:Wat is Wikipedia|Wikipedia-projekt]], lykas wenst op it ynternet, de twaletterige koades brûkt wurdt de [[Haadside|Fryske Wikipedy]] oantsjut mei de koade "fy:".
 
== Sjoch ek ==
* [[Frysk alfabet]]
* [[Fryske dialekten]]
* [[Fryske literatuer]]
* [[Frysk yn it bestjoerlik ferkear]]
* [[Frysk yn it rjochtsferkear]]
* [[Frysk op kompjûters]]
* [[Grut Frysk Diktee]]
* [[Kneppelfreed]]
* [[Streektalen fan Nederlân en Flaanderlân]]
* [[Swadesh-list Frysk]].
* [[Tekstwinkel]]
 
== Keppelings om utens ==
===Oerheid===
* [http://www.fryslan.nl/ Provinsje Fryslân]
* [http://www.wetterskipfryslan.nl/ Wetterskip Fryslân]
 
===Algemien===
* [http://www.omniglot.com/writing/frisian.htm Artikel oer it Frysk op Omniglot]
* [http://www.hallofryslan.nl/ Hallo Fryslân]
* [http://www.lineone.nl/skrift/sw3-frysknedstreektalen.htm It Frysk, de Nederlânske streektalen en it Nederlânsk]
 
===Kultuer===
* [http://www.kultuerside.nl/ Kultuerkaart fan Fryslân]
* [http://www.fryskemp3.nl/ Fryske Mp3]
 
===Media===
* [http://www1.omropfryslan.nl/ Omrop Fryslân Televyzje en Radio]
* [http://www.leeuwardercourant.nl/ Ljouwert Krante]
* [http://www.frieschdagblad.nl/ Frysk Deiblêd]
 
===Ynternet===
* [http://extensions.services.openoffice.org/project/spellfy OpenOffice yn it Frysk]
* [http://www.mozilla-nl.org/projecten/frysk Firefox yn it Frysk]
* [https://addons.mozilla.org/nl/firefox/addon/5679 Fryske staveringshifker foar Firefox]
* [http://www.mozillamessaging.com/en-US/thunderbird/early_releases/downloads/ Thunderbird 3.0 yn it Frysk]
 
== Literatuer ==
* K. Boelens en oaren, ''Twataligens - Ynlieding yn Underskate Aspekten fan de Twataligens'', Ljouwert, 1981.
* P. Breuker, ''Noarmaspekten fan it Hjoeddeiske Frysk'', Grins, 1993.
* D. Crystal, ''The Penguin Dictionary of Language (second edition)'', Londen, 1999.
* K. Dykstra en B. Oldenhof, ''Lyts Hânboek fan de Fryske Literatuer'', Ljouwert, 1997.
* ''Geschiedenis van Friesland 1750-1995'', ûnder redaksje fan Joh. Frieswijk, J.J. Huizinga, L.G. Jansma en Y.B. Kuiper, Amsterdam, 1998.
* D. Gorter en R.J. Jonkman, ''Taal yn Fryslân op 'e Nij Besjoen'', Ljouwert, 1995.
* H.A. Heidinga, ''Frisia in the First Millennium - An Outline'', Utert, 1997.
* T. Hofstra, ''Oudnoors I'', Grins, 1996.
* K. Jansma, ''Friesland en zijn 44 gemeenten'', Ljouwert, 1981.
* P.M. Nieuwenhuijsen, ''Het Verschijnsel Taal'', Bussum, 1995.
* W.J. Renkema, Jeh. Ytsma en A. Willemsma, ''Frisian - The Frisian Language in Education in The Netherlands'', Ljouwert, sûnder jier (1996).
* ''Taaltrots - Purisme in een Veertigtal Talen'', ûnder redaksje fan N. Sijs, Amsterdam/Antwerpen, 1999.
* ''De miskende taaiheid fan it Frysk'', Bertus Mulder, ISBN 978-90-330-0611-1
 
{{boarnen|boarnefernijing=
<references/>
}}
 
[[Kategory:Westgermaanske talen]]
[[Kategory:Frysk]]
 
[[an:Idioma frisio ozidental]]
[[ar:الفريزية]]
[[br:Frizeg ar c'hornôg]]
[[cs:Západofríština]]
[[da:Westerlauwersfrisisk]]
[[de:Westfriesische Sprache]]
[[en:West Frisian language]]
[[eo:Okcidentfrisa lingvo]]
[[fr:Frison occidental]]
[[gv:Freeshlannish Heear]]
[[hak:Sî Fut-lî-sî-ngî]]
[[hsb:Zapadofrizišćina]]
[[it:Dialetto frisone occidentale]]
[[li:Westerlauwers Fries]]
[[lv:Rietumfrīzu valoda]]
[[mhr:Фриз йылме]]
[[nds-nl:Westlaauwers Frais]]
[[nl:Westerlauwers Fries]]
[[no:Vestfrisisk]]
[[pms:Lenga frison-a ossidental]]
[[sv:Västfrisiska]]