Sealterfrysk: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
Woadan (oerlis | bydragen)
No edit summary
No edit summary
Rigel 1:
{{Taaltabel|
namme = Sealterfrysk |
oare nammen = Sealterlânsk, Sealtersk, Eastfrysk |
Ingelske namme = Sater Frisian, Saterland Frisian, Saterlandic, East Frisian |
eigen namme = Seeltersk |
sprutsen yn = [[Dútslân]] |
taalgebiet = de gemeente [[Sealterlân]] ([[Dútsk]]: Saterland), hearrend ta de ''Landkreis'' [[Kloppenboarch]] fan it ''Regierungsbezirk'' [[Wezer-Iems]], yn it noardwesten fan 'e dielsteat [[Nedersaksen (dielsteat)|Nedersaksen]] |
tal sprekkers = 2.250 | teljier = 1998 |
dialekten = Roomelsesk, Schäddelsk, Strukeljesk |
taalklassifikaasje = [[Yndo-Jeropeesk]] - [[Germaansk]] - [[Westgermaansk]] - [[Noardwestgermaansk]] - [[Fryske talen|Frysk]] - [[Eastfrysk]] - [[Iemsfrysk]] - '''Sealterfrysk''' |
skrift = it [[Latynske alfabet]] |
bibeloersetting = gjin (de [[Psalmen]] en it [[Nije Testamint]] binne yn it Sealterfrysk oerset) |
taalstatus = it Sealterfrysk genietet yn [[Dútslân]] erkenning as minderheidstaal |
taalkoade ISO 639-1 = n.f.t. |
taalkoade ISO 639-2 = gem |
taalkoade ISO 639-3/DIS = stq |
}}
It '''Sealterfrysk''', ek wol '''Sealterlânk''' of '''Sealtersk''' neamd, is in taal dy't heart ta de [[Noardwestgermaanske talen|Noardwestgermaanske kloft]] fan 'e [[Westgermaanske talen]]. It is it iennichste noch libbene dialekt fan it [[Eastfrysk]], dat eartiids yn alle Eastfryske lannen fan 'e [[Iems]] oant 'e [[Wezer]] sprutsen waard. Mei it [[Westerlauwersk Frysk]] en it [[Noardfrysk]] foarmet it de [[Fryske talen|Fryske taalgroep]].
 
[[Ofbyld:Lânkaart_lokaasje_sealterfrysk.GIF|left|thumbnail|De lokaasje fan it Sealterfryske taalgebiet yn Dútslân.]]
 
It Sealterfrysk wurdt sprutsen yn 'e gemeente [[Sealterlân]] ([[Dútsk]]: Saterland), yn it noardwesten fan 'e dielsteat [[Nedersaksen (dielsteat)|Nedersaksen]], bewesten de stêd [[Aldenboarch]], sa'n fyftich km fan 'e [[Nederlân|Nederlânske]] grins by [[Nijeskâns]] ôf.
[[Sealterlân]], dat in gebiet fan 123 km<sup>2</sup> beslacht, heart ta de ''Landkreis'' [[Kloppenboarch]] fan it ''Regierungsbezirk'' [[Wezer-Iems]]. It gemeentehûs stiet yn [[Roomelse]] (Dútsk: Ramsloh).
 
 
== Tal Sprekkers ==
 
Der binne hjoed de dei, neffens in ûndersyk út [[1998]], noch sa'n 2.250 minsken dy't it Sealterfrysk sprekke kinne, mar dêrfan behearskje mar sa'n 1.000 lju dy taal echt goed. Dy minsken hearre fansels foar it grutste part by de âlderein, mar bemoedigjend is, dat neffens guon tellings it tal Sealtersktaligen wer stadichoan oan it tanimmen is.
 
As men as sprekkerstal 2.250 oanhâldt, kin men sizze dat 19,6% fan 'e likernôch 11.500 ynwenners fan [[Sealterlân]] tsjintwurdich de eigen taal noch sprekt. Dat liket net in soad, mar men moat wol foar it ferstân hâlde dat hast 70% fan 'e tsjintwurdige ynwenners fan [[Sealterlân]] harren dêr sûnt 'e [[Twadde Wrâldoarloch]] nei wenjen set hawwe en dus nea Sealtersktalich west hawwe. Men soe dus sizze kinne dat der fan 'e 11.500 Sealterlanners mar 3.500 [[Sealterfriezen]] binne - mei mooglik nochris in 500 of sa om utens.
 
[[Ofbyld:Grafyk_sealterlân_en_it_sealterfrysk.GIF|left|thumbnail|De ynwenners fan Sealterlân dy't Sealterfrysk sprekke ôfset tsjin 'e folslein befolking fan 'e gemeente.]]
 
Mar ek ûnder de Sealterfriezen is de eigen taal yn it neigean rekke. Sa sprekt fan 'e âldste generaasje ynwenners fan [[Sealterlân]] (berne foar [[1940]]) noch 35% Sealterfrysk, wylst fan 'e jongste generaasje (berne nei [[1970]]) noch mar 16% de taal machtich is. Boppedat jout tsjintwurdich net mear as in fjirde part fan 'e Sealtersktaligen de eigen taal troch oan 'e bern. Dat komt foar in grut part mei om't mar 15% fan 'e houliken fan [[Sealterfriezen]] mei in Sealterfryske partner sletten wurde. Oars sein: 85% fan 'e houliken fan [[Sealterfriezen]] binne mei in partner dy't fan hûs út Nederdútsk- of Dútsktalich is.
 
De measte [[Sealterfriezen]] steane ridlik oant tige posityf foar harren taal oer en in protte fan harren binne lid fan 'e ''Seelter Buund'' (it "Sealtersk Bûn"), yn it [[Dútsk]] ''Heimatverein Saterland'' ("Streekferiening Sealterlân") neamd. Dy ''Seelter Buund'' is de spille fan it Sealterfryske taal- en kultueraktivisme, al rekkenet dy it Sealterlânske [[Nederdútsk]] ek ta syn wurkgebiet.
 
 
== Skiednis ==
 
=== It Oerlibjen fan it Sealterfrysk ===
Yn 'e [[Midsieuwen]] hearde al it gebiet fan 'e [[Nederlân|Nederlânske]] grins oant en mei it lân [[Wûrsten]], oan 'e eastkant fan 'e rivier de [[Wezer]], ta it [[Eastfrysk|Eastfryske]] taalgebiet. Mar fan likernôch [[1500]] ôf binne alle Eastfryske dialekten útsein it Sealterfrysk útstoarn. It lêste oerlibjende dialekt bûten [[Sealterlân]] wie it [[Wangereagersk]], dat op it [[Waadeilannen|Waadeilân]] [[Wangereach]] sprutsen waard en dêr't de lêste sprekker fan kaam te ferstjerren yn [[1954]].
 
Der binne in stikmannich faktoaren dy't bydroegen hawwe oan it behâld fan it Sealterfrysk. Yn it foarste plak wie [[Sealterlân]] ieuwenlang relatyf isolearre fan fan 'e bûtenwrâld troch syn lizzing op in sâneilân middenmank ûnbegeanbere heechfeanmoerassen. De iennichste manear om it gebiet te berikken wie ornaris fia de Sealter-Iems (Sealterfrysk: [[Seelter Äi]]), dy't der trochhinne streamt. Allinne winterdeis, as de moerassen beferzen wienen, koe men [[Sealterlân]] oer lân berikke.
 
Fierders gong de [[Yndustriële Revolúsje]] oan [[Sealterlân]] foarby en bleau oant yn dizze tiid in plattelânsgebiet. Wichtige middels fan bestean wiene oant likernôch [[1800]] hannel en skipfeart oer de [[Seelter Äi]] en dêrnei turfgraverij en yn it noarden houten skipsbou. Fan [[1900]] ôf waard lânbou op 'e kultivearre hege feanen fan belang.
 
Boppedat hold it Sealterfrysk yn [[Sealterlân]] altiten in hegere hege status as it [[Nederdútsk]], dat yn 'e omlizzende gebieten sprutsen waard en dat troch de [[Sealterfriezen]] lang sjoen waard as minderweardich.
 
En ek wie fan belang dat [[Sealterlân]] nei de herfoarming troch de biskoppen fan [[Munster]] rekatolisearre waard. Dêrtroch waarden de bannen mei de oare Eastfryske gebieten, dy't itsij [[lutheranisme|luthersk]], itsij [[kalvinisme|kalvinistysk]] wurden wienen, ferbrutsen en hie it útstjerren fan 'e oare [[Eastfrysk|Eastfryske]] dialekten dêre gjin neidielige gefolgen foar it Sealterfrysk.
 
[[Ofbyld:Lânkaart_eastfrysk_taalgebiet.GIF|thumbnail|It tsjintwurdige en it eardere Eastfryske taalgebiet.]]
 
=== It Sealterfrysk Untdutsen ===
It Sealterfrysk is oerlevere út optekenings fan reizgers en taalkundigen fan likernôch [[1800]] ôf. Oant 'e twadde helte fan 'e tweintichste ieu hienen de [[Sealterfriezen]] eins gjin besef fan har eigen taal. Se wisten wol dat it Sealterfrysk oars wie as de [[Nederdútsk|Nederdútske]] dialekten dy't om harren hinne sprutsen waarden, mar hienen gjin idee dat it eins in foarm fan it Frysk wie. Ek wie it frijwol útslutend in sprektaal en bestie der gjin stavering. Pas fan likernôch [[1950]] ôf waard it Sealterfrysk as skriuwtaal brûkt.
 
=== Delgong ===
In kearpunt yn 'e skiednis fan it Sealterfrysk kaam yn [[1945]]. Oan 'e ein fan 'e [[Twadde Wrâldoarloch]] kamen der yn [[Sealterlân]], krekt as yn hiele [[West-Dútslân]], nammentlik withoefolle flechtlingen út 'e eastlike gebieten ([[Sileezje]], [[Poasen]], [[Pommeren]] en [[West-Prusen|West-]] en [[East-Prusen]]), dy't [[Dútslân]] ôfstean moatten hie oan [[Poalen]]. It tal flechtlingen wie net folle leger as it tal [[Sealterfriezen]] en eltsenien waard ferplichte neffens de romte yn syn hûs guon fan dy flechtlingen op te nimmen. Wylst guon fan harren har oanpasten en Sealterfrysk learden, ferbruts de mearderheid him net en spruts gewoan [[Dútsk]] of [[Nederdútsk]]. Om't de flechtlingen net mear werom koenen, setten in protte fan harren har yn [[Sealterlân]] nei wenjen; sa rekke it Sealterfrysk yn ien klap syn posysje as taal fan 'e mearderheid fan 'e befolking yn [[Sealterlân]] kwyt.
 
=== Weroplibbing ===
De earste Sealterfries dy't it belang fan it behâld fan 'e eigen taal ynseach, wie [[Hermann Janssen]]. Yn 'e sechstiger jierren lei dy kontakten mei akademisy lykas de Amerikaan dr. [[Marron C. Fort]], dy't ferbûn wie (en is) oan 'e [[Universiteit fan Aldenboarch]]. Dy akademisy soargen derfoar dat it Sealterfrysk bekendheid krige as iennichst oerlibjende foarm fan it [[Eastfrysk]].
 
As gefolch dêrfan waarden der fia de [[Grutfryske Rie]] foar it earst kontakten lein mei de [[Eastfriezen]], [[Noardfriezen]] en Westerlauwerske [[Friezen]]. En oan 'e Universiteit fan Aldenboarch waard de ''Arbeitsstelle Niederdeutsch und Saterfriesisch'' ("Wurkkring Nederdútsk en Sealterfrysk") oprjochte, dy't it ûndersyk nei alle taalfoarmen tusken de [[Iems]] en de [[Wezer]] koördinearje moast.
 
Yn [[1980]] kaam [[Marron C. Fort|Marron Fort]] syn mânske "''Saterfriesisches Wörterbuch''" ("Sealterfrysk Wurdboek") út. In oare tige wichtige útjefte foar it Sealterfrysk wie "''Lound un Nomen''" ("Lân en Nammen"), in beskriuwing fan Sealterlânske topografyske nammen, dat troch de út it Westerlauwersk [[Fryslân|Fryske]] [[Mildam]] ôfkomstige [[Pyt Kramer]] gearstald waard. Ek ferskynde yn [[1992]] it earste fan trije dielen fan in grou etymologysk Sealterfrysk wurdboek fan 'e selde skriuwer.
 
 
== Stavering ==
 
De tsjintwurdich algemien oanfurde Sealterfryske stavering is troch dr. [[Marron C. Fort|Marron Fort]] gearstald foar yn "''Saterfriesisches Wörterbuch''". Yn tsjinstelling ta eardere staveringsfoarstellen wurdt dizze oer it algemien beskôge as maklik lêsber, om't er tichteby dy fan it [[Dútsk]] bliuwt. Sa is ûnder mear de saneamde ''Großschreibung'', it Dútske gebrûk om haadwurden te begjinnen mei in haadletter, oernommen. Ek binne der guon letters mei diakrityske tekens ynfierd, dêr't guon fan al en oare net yn it [[Dútsk]] foarkomme ("ä", "ì", "ò", "ö", "ù", "ü").
 
 
== Dialekten ==
 
Fanâlds bestie [[Sealterlân]] út trije doarpen, [[Roomelse]] (Dútsk: Ramsloh), [[Schäddel]] (Scharrel) en [[Strukelje]] (Strücklingen). De nije delsetting [[Seeidelsbierich]] (Sedelsberg), by [[Schäddel]], hat tsjintwurdich ek de status fan doarp. It Sealterfrysk bestiet út trije ûnderling fersteanbere dialekten, dy't oerienkomme mei de trije histoaryske doarpen. Yn [[Seeidelsbierich]] sprekt men it Schäddelske dialekt. De ferskillen tusken de dialekten binne relatyf grut foar sa'n lyts taalgebiet, mar bringe de ûnderlinge fersteanberens net yn gefaar.
 
 
== It Sealterfrysk Hjoed de Dei ==
 
=== Offisjele Erkenning ===
Tegearre mei it [[Noardfrysk]], it [[Nederdútsk]] en fjouwer oare talen waard it Sealterfrysk yn [[1998]] troch it [[Dútslân|Dútske]] regear opjûn ûnder Diel III fan it Jeropeeske Ferdrach foar Regionale of Minderheidstalen. Lykwols lykje de [[Dútslân|Dútske]] federale oerheid en de [[Nedersaksen (dielsteat)|Nedersaksyske]] dielsteatsregearing fan betinken te wêzen dat de ûndergong fan it Sealterfrysk net mear op te kearen is en se hawwe oant no ta dan ek net in protte jild of enerzjy oan bestege om dat foar te kommen.
 
Wat it offisjele gebrûk fan it Sealterfrysk yn [[Sealterlân]] sels oangiet, kin men op it gemeentehûs op alle ôfdielings yn it Sealterfrysk te wurd stien wurde. Ek kin it boargerlik houlik yn [[Sealterlân]] sûnt koarten yn it Sealterfrysk sletten wurde. Ek binne no de Sealterfryske nammen ek op 'e plaknammebuorden oanjûn (en yn it ferlingde dêrfan ferskine hjir en dêr Sealterfryske oantsjuttings op huzen).
 
=== It Sealterfrysk yn it Underwiis ===
Der binne yn [[Sealterlân]] fiif beukerskoallen, twa yn [[Roomelse]] en ien elk yn [[Schäddel]], [[Strukelje]] en [[Seeidelsbierich]]. Tsjintwurdich wurdt op al dy fiif beukerskoallen it Sealterfrysk brûkt. Elk fan 'e fjouwer doarpen yn 'e gemeente hat ek in legere skoalle, dêr't yn 'e earste trije klassen teminsten ien oere yn 'e wike lesjûn wurdt yn it Sealterfrysk, troch de ûnderwizers en/of frijwilligers fan 'e ''Seelter Buund''.
 
Foar middelber en heger ûnderwiis moatte de Sealterlanners bûten de gemeente wêze en dêr wurdt fansels gjin Sealterfrysk ûnderwiisd. Wol is der in ''Volkshochschul'' ("Folkshegeskoalle"), dy't jierliks in Sealterfryske kursus foar tritich minsken oanbiedt. Oan 'e universiteiten fan [[Göttingen]], yn súdeastlik [[Nedersaksen (dielsteat)|Nedersaksen]], en [[Kiel]], yn [[Sleeswyk-Holstein]], wurde kolleezjes oer it Sealterfrysk jûn.
 
=== It Sealterfrysk yn 'e Media ===
Der binne gjin radio- of tillevyzje-útstjoerings yn it Sealterfrysk, mar yn 'e beide regionale kranten dy't it gebiet bestrike, de "''General-Anzeiger''", fan [[Rhauderfehn]], en de "''Münsterländische Tageszeitung''", fan [[Kloppenboarch]], ferskine geregeldwei artikels yn of oer it Sealterfrysk. Ek op 'e regionale tillevyzje-stjoerder ''[[NDR]]'' (''Norddeutsche Rundfunk'' - "Noarddútske Omrop"), dy't hiele Noard-[[Dútslân]], fan 'e [[Nederlân|Nederlânske]] oant 'e [[Poalen|Poalske]] grins, fersoarget, wurdt út en troch oer it Sealterfrysk berjochte.
 
=== It Sealterfrysk yn Literatuer en Toaniel ===
Hieltyd mear Sealterfriezen begjinne harren taal te skriuwen. Sûnt [[1990]] binne der twa literêre boeken yn it Sealterfrysk publisearre, dy't poëzij en koarte ferhalen befetsje. Beide hienen in oplage fan tûzen eksimplaren. Fierders binne der inkelde amateurtoanielferienings dy't jierliks in toanielstik yn it Sealterfrysk opfiere.
 
=== It Sealterfrysk yn 'e Tsjerke ===
Teminsten ienris yn 'e twa jier wurdt der hjoed de dei yn it roomske [[Sealterlân]] in mis yn it Sealterfrysk holden.
 
Fierders is dr. [[Marron C. Fort|Marron Fort]] op 't heden dwaande mei it oersetten fan 'e [[Psalmen]] en it [[Nije Testamint]] yn it Sealterfrysk. Dêrby hat er mei nuveraardige swierrichheden te krijen as er wurden fertale moat dy't yn it Sealterfrysk net besteane, om't se yn in lytse, isolearre plattelânsmienskip nea nedich wienen. Foarbylden dêrfan binne "skipbrek", "stânbyld" en "moardner" (yn 'e hiele skiednis fan [[Sealterlân]] is mar ien moard bekend). En ek de filosofyske bespegelings fan 'e apostel [[Paulus]] yn syn brieven soargje foar nochal wat swierrichheden by it oersetten.
 
De Sealterfryske [[Psalmen]] en it [[Nije Testamint]] binne trouwens net allinne bestimd foar de [[Sealterfriezen]], mar foar it hiele eardere Fryske gebiet tusken de [[Lauwers]] en de [[Wezer]], sadat taalbewuste lju dêr harren âlde taal besjen kinne. Dêrom stiet foaryn it mânske wurk dan ek: "''Dät näie Tästamänt un do Psoolme in ju aasterlauwers fräiske Uurtoal fon dät Seelterlound, do Groninger Umelounde, Aastfräislound, dät Jeverlound un Butjoarlound''" ("It Nije Testamint en de Psalmen yn 'e Easterlauwersk Fryske oertaal fan Sealterlân, de Grinzer Ommelannen, East-Fryslân, Jeverlân en Bûtjadingen").
 
 
== Foarbyld ==
 
Seeltersk is ne Wäästgermaniske Sproake, ju fon soowät 2.200 Moanskene boald wäd in Seelterlound in dät Wääste fon Ooldenbuurich (Niedersachsen), sun 50 km uur dät holloundske Scheed bi Näischans.
 
 
== Eksterne Keppelings ==
 
* [http://mitglied.lycos.de/Seelter2/ Näie Seelter Siede]
 
 
[[Kategory:Talen]]
[[Kategory:Frysk]]
 
[[de:Saterfriesische Sprache]]
[[en:Saterland Frisian language]]
[[li:Oosfries]]
[[nds:Saterfreesche Spraak]]
[[nl:Saterfries]]