Aastersk: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
Woadan (oerlis | bydragen)
No edit summary
Aliter (oerlis | bydragen)
keppelings, wurdkar
Rigel 16:
taalkoade ISO 639-3/DIS = n.f.t. |
}}
It '''Aastersk''' is it [[FryskFryske dialekten|Fryske dialekt]] dialekt fan it eastlike part fan it ta de provinsje [[Fryslân]] hearrende [[Waadeilannen|Waadeilânwaadeilân]] [[Skylge]]. It wurdt sprutsen troch likernôch 200 almeast âldere minsken yn it doarp [[Aasterein]] en omkriten. Dat sprekkersoantal nimt de lêste tsientallen jierren fluch ôf.
 
It Aastersk is nau besibbe oan it [[Skylgersk]] (ek wol Westersk neamd), it [[Frysk|Fryske]] dialekt fan it westlike part fan [[Skylge]]. De beide susterdialekten wurde faninoar skaat troch it [[Midslânsk]], it [[Hollânsk|Hollânske]] dialekt dat sprutsen wurdt op 'e midden fan [[Skylge]].
 
It Aastersk is nau besibbe oan it [[Skylgersk]] (ek wol Westersk neamd), it [[Frysk|Fryske]] dialekt fan it westlike part fan [[Skylge]]. De beide susterdialekten wurde faninoar skaat troch it [[Midslânsk]], it [[Hollânsk|Hollânske]]e dialekt dat sprutsen wurdt op 'e midden fan [[Skylge]].
 
== Skiednis ==
Lange tiid is oannommen dat East- en West-[[Skylge]] frij jonge koloanjes op in yn wêzen Hollânsktalich eilân wienen, fan [[Friezen]] dy't oarspronklik út 'e [[Súdwesthoeke]] ôfkomstich wienen. Mar tsjintwurdich leautwurdt menoannaam dat de hjoeddeiske taalsitewaasje op [[Skylge]], mei twa [[Frysk|Fryske]] dialekten op 'e úteinen en in [[Hollânsk]] dialekt yn 'e midden, feroarsake is troch in ieuwenlange oerhearsking troch [[Hollân]] fan it oarspronklik hielendal Frysktalige eilân. Dêrby wie [[Midslân]] nammentlik it bestjoerssintrum en is de befolking dêre stadichoan ferhollânske. Hjir moat by opmurken wurde, dat [[Skylge]] pasearst yn [[1942]] in ûnderdiel fan 'e provinsje [[Fryslân]] wurden is; foartiid heardehat it byieuwen ta [[Noard-Hollân]] heard.
 
Behalven in sterke ynfloed fan it [[Hollânsk]] is der yn it Aastersk ek in lichte [[Noardgermaanske talen|Noardgermaanske]] ynfloed werom te finen. Men kin oannimme dat dy fuortkomt út it feit dat de [[Skylge|Skylger]] maatskippij ieuwenlang op 'e see oriïntearre wie - mei fiskerij en hannel as foarnaamste ynkomsteboarnen - dêr't kontakten mei [[Skandinaavje|Skandinavyske lannen]] of lju út dy kontreien geregeldwei by foarkamen. In foarbyld fan dy [[Noardgermaanske talen|Noardgermaanske]] ynfloed is bygelyks it wurd "''jeure''" foar "dwaan". Ferlykje it [[Deensk|Deenske]]e "''gøre''", it [[Sweedsk|Sweedske]]e "''göra''" en it [[Noarsk|Noarske]]e "''gjøre''", ofwerby "''gjere''"betocht wurde moat dat (yn 'e [[Noardgermaanske talen]], it Deensk útsûndere, wurdt in "g" foar in "ø" útsprutsen wurdt as in j-eftige klank).
Lange tiid is oannommen dat East- en West-[[Skylge]] frij jonge koloanjes op in yn wêzen Hollânsktalich eilân wienen, fan [[Friezen]] dy't oarspronklik út 'e [[Súdwesthoeke]] ôfkomstich wienen. Mar tsjintwurdich leaut men dat de hjoeddeiske taalsitewaasje op [[Skylge]], mei twa [[Frysk|Fryske]] dialekten op 'e úteinen en in [[Hollânsk]] dialekt yn 'e midden, feroarsake is troch in ieuwenlange oerhearsking troch [[Hollân]] fan it oarspronklik hielendal Frysktalige eilân. Dêrby wie [[Midslân]] nammentlik it bestjoerssintrum en is de befolking dêre stadichoan ferhollânske. Hjir moat by opmurken wurde, dat [[Skylge]] pas yn [[1942]] in ûnderdiel fan 'e provinsje [[Fryslân]] wurden is; foartiid hearde it by [[Noard-Hollân]].
 
Behalven in sterke ynfloed fan it [[Hollânsk]] is der yn it Aastersk ek in lichte [[Noardgermaanske talen|Noardgermaanske]] ynfloed werom te finen. Men kin oannimme dat dy fuortkomt út it feit dat de [[Skylge|Skylger]] maatskippij ieuwenlang op 'e see oriïntearre wie - mei fiskerij en hannel as foarnaamste ynkomsteboarnen - dêr't kontakten mei [[Skandinaavje|Skandinavyske lannen]] of lju út dy kontreien geregeldwei by foarkamen. In foarbyld fan dy [[Noardgermaanske talen|Noardgermaanske]] ynfloed is bygelyks it wurd "''jeure''" foar "dwaan". Ferlykje it [[Deensk|Deenske]] "''gøre''", it [[Sweedsk|Sweedske]] "''göra''" en it [[Noarsk|Noarske]] "''gjøre''" of "''gjere''" (yn 'e [[Noardgermaanske talen]], it Deensk útsûndere, wurdt in "g" foar in "ø" útsprutsen as in j-klank).
 
Yn [[1976]] waard troch de [[Fryske Akademy]] it ''Woordenboek van het Oosterschellings - Wêdenboek fon et Aasters'' publisearre.
 
== Ferskillen mei it Standertfrysk ==
De beide susterdialekten AasterskSkylgersk en [[Skylgersk]]Aastersk lykje gâns opinoar, hoewol't der ek dúdlike ferskillen binne. Mar mei it [[Frysk|Standertfrysk]] binne de ferskillen folle grutter, hoewol ek wer net sa grut dat de ûnderlinge fersteanberens yn gefaar komt. Dy ferskillen lizze mar foar in lyts part op it mêd fan it leksikon, (bygelyks "''taeta''" foar "heit", "''poeë''" foar "beppe" en "''kiwyt''" foar "ljip"),. marNammenstemear lizze nammenstemeardy op it mêd fan 'e klanklear. Sa jout it Aastersk "''trea''" foar "trije", "''jiw''" foar "leaf", "''snjoon''" foar "sneon" en "''hoeng''" foar "hûn".. Fierders is deit Aasterske ekwivalint fan 'e [[Frysk|Standertfryske]] "sk" de yn it [[Frysk]] net foarkommende klank "sch", bygelyks (ferlykje "''schiep''"- foar "skiep", "''schôd''"- foar "skaad" en "''schruwerschruwër''"- foar "skriuwer").
 
De beide susterdialekten Aastersk en [[Skylgersk]] lykje gâns opinoar, hoewol't der ek dúdlike ferskillen binne. Mar mei it [[Frysk|Standertfrysk]] binne de ferskillen folle grutter, hoewol ek wer net sa grut dat de ûnderlinge fersteanberens yn gefaar komt. Dy ferskillen lizze mar foar in lyts part op it mêd fan it leksikon (bygelyks "''tae''" foar "heit", "''poeë''" foar "beppe" en "''kiwyt''" foar "ljip"), mar nammenstemear op it mêd fan 'e klanklear. Sa jout it Aastersk "''trea''" foar "trije", "''jiw''" foar "leaf", "''snjoon''" foar "sneon" en "''hoeng''" foar "hûn". Fierders is de Aasterske ekwivalint fan 'e [[Frysk|Standertfryske]] "sk" de yn it [[Frysk]] net foarkommende klank "sch" (ferlykje "''schiep''"-"skiep", "''schôd''"-"skaad" en "''schruwer''"-"skriuwer").
 
[[Ofbyld:Lânkaart_lokaasje_aastersk.GIF|thumbnail|De lokaasje fan it Aasterske dialekt yn it Fryske taalgebiet.]]
 
Ek de stavering wykt nochal ôf fan it [[Frysk|Standertfrysk]]. SaOan komt'e ein fan wurden wurdt de letter "g" oanskreaun wêr'et einit fanStandertfrysk wurden"ch" foarhat: (ferlykje "''berg''"-"berch" en "''trog''"-"troch"). enFierders wurde de stomme "r" en "l" net stavere: (ferlykje "''east''"-"earst" en "''sôt''"-"sâlt"). Ek wurdt it yn 'e [[Frysk|Fryske]] stavering beholden ferskil tusken de "â" en de "ô" net werjûn; it Aastersk skriuwt foar dy klank altydbeide "ô": (ferlykje "''ôd''"-"âld" en "''sôn''"-"sân"). Krekt sa wurdt de "o"-klank fan "hok" altyd mei in "o" skreaun: (ferlykje "''fon''"-"fan"). Ek wurdt de lange "ú" (fan "drúf") skreaun as "uu", lykas yn "''huus''", "hûs", en "''sluus''", "slûs". Boppedat komt de letter "û" net foar; dy klank wurdt altyd skreaun as "oe". WolOarsom komme der ferskate twaklanken foar dy't it [[Frysk|Standertfrysk]] net ken. Bygelyks:
* "ae" (lykas yn- "''pae''", "pake" - útsprutsen lykas it [[Dútsk|Dútske]]e "''Nahe''"),.
* "aau" (lykas yn- "''blaauw''", "blau" - mei in ekstra lang útsprutsen au-klank) en.
* "ôa" (lykas yn- "''fôale''", "fôle" - mei in ekstra lang útsprutsen ô-klank).
 
 
== Boarnen ==
 
== Literatuer ==
* Boelens, K., e.o., ''Twataligens - Ynlieding yn Underskate Aspekten fan de Twataligens'', Ljouwert, 1981.
* Jansma, K. Boelens en oaren, ''FrieslandTwataligens en- Ynlieding yn Underskate Aspekten zijnfan 44de gemeentenTwataligens'', Ljouwert, 1981.
* Roggen,K. C.Jansma, ''Woordenboek van het Oosterschellings -Friesland Wêdenboeken fonzijn et44 Aastersgemeenten'', Ljouwert, 19761981.
* C. Roggen, ''Woordenboek van het Oosterschellings - Wêdenboek fon et Aasters'', Ljouwert, 1976.
 
[[Kategory:Frysk]]