|
De '''skiednis fan It Amelân''' hat it eilân kultureel in mingeling makke fan Hollânske en Fryske eleminten, en hat laat ta in unike eilânkultuer.
[[It Amelân]], in eilân yn 'e [[Waadsee]] benoarden de [[Fryslân|Fryske]] kust, is wat in gefal apart. It heart by [[Fryslân]], mar is net [[Frysk]] en de Amelanners fiele har gjin [[Friezen]]. Se sprekke in [[Hollânsk]] dialekt, mar dochs binne it ek gjin echte Hollanners. Benammen troch de oant yn 'e moderne tiid fuortbesteande isolaasje hat him op it Amelân in unike eilânkultuer ûntjûn.
== Iere skiednis fan it Amelân == ▼[[It Amelân]] is yn [[geology]]sk opsicht in frij jong eilân , alteast yn geologysk opsicht. It waard pas droech lân, krekt as in grut part fan de rest fan [[Nederlân]], yn it lêste tiidrek fan 'e geology, it [[Holoseen]] (8. 000 f.Kr.It oantAmelân no). Dêrby moat trouwens opmurken wurde dat it Amelânwie yn it earstoan in part fan it fêstelân ; wie. Paspas nei't de see om it begjin fan 'e jiertelling hinne troch de dunerige bruts en it feangebiet dêrefter fuortsloech, waard it in eilân. ▼
Wannear't de earste minsken harren op it Amelân nei wenjen setten, is ûndúdlik, mar yn eltsalle gefalgefallen moat it eilân fan likernôch it jier [[850]] ôf bewenne west hawwe. De earst oerlevere minsklike aktiviteit op it Amelân wie nammentlik de stifting fan it kleaster [[ kleaster Foswert]] yn [[889]]. Dat kleaster hie yn 'e iere [[Midsieuwen]] it bestjoer oer it hiele Amelân yn 'e hannen. Om [[1109]] hinne waard it ferpleatst nei [[Ferwert]], op it [[Fryslân|Fryske]] fêstelân, mar ek doe bleau it Amelân dermei ferbûn. Sadwaande wie it dêrnei hast trije ieuwen in part fan [[Ferwerderadiel]]. ▼▲== Iere skiednis fan it Amelân ==
YnDe 'eisolearre lettereposysje [[Midsieuwen]] rekkefan it Amelân , krekthie asyn it'e buoreilânlettere [[Skylge]],Midsieuwen trochit syngefolch isolearre posysje tusken de wâl endat it skipeilân, doe't de [[Hollân |Hollânske]] ske greven Fryslân besochten te feroverjen , troch harren maklik ynnaam wurde koe. DeIt eilannenAmelân en [[Skylge]] wienen maklik te oerweldigjen en it Hollânske gesach wie dêr dan ek it sterkst en bleau der it langst bewarre. Yn [[1398]] beliende de Hollânske greve [[Albrecht fan Beieren]] syn ûnderhearrige [[Arend fan Egmond ]], hear fan [[Iselstein]], mei it Amelân en [[it Bilt]]. Yn [[1405]] waard troch in ferdrach tusken Albrecht fan Beieren en de [[Friezen]] de offisjele bân tusken it Amelân en Ferwerderadiel, dy't doe noch altyd bestie, ferbrutsen. ▼▲[[It Amelân]] is in frij jong eilân, alteast yn geologysk opsicht. It waard pas droech lân, krekt as in grut part fan [[Nederlân]], yn it lêste tiidrek fan 'e geology, it [[Holoseen]] (8.000 f.Kr. oant no). Dêrby moat trouwens opmurken wurde dat it Amelân yn it earstoan in part fan it fêstelân wie. Pas nei't de see om it begjin fan 'e jiertelling hinne troch de dunerige bruts en it feangebiet dêrefter fuortsloech, waard it in eilân.
== Unôfhinklikens ==
▲Wannear't de earste minsken harren op it Amelân nei wenjen setten, is ûndúdlik, mar yn elts gefal moat it eilân fan likernôch it jier [[850]] ôf bewenne west hawwe. De earst oerlevere minsklike aktiviteit op it Amelân wie nammentlik de stifting fan it kleaster [[Foswert]] yn [[889]]. Dat kleaster hie yn 'e iere [[Midsieuwen]] it bestjoer oer it hiele Amelân yn 'e hannen. Om [[1109]] hinne waard it ferpleatst nei [[Ferwert]], op it [[Fryslân|Fryske]] fêstelân, mar ek doe bleau it Amelân dermei ferbûn. Sadwaande wie it dêrnei hast trije ieuwen in part fan [[Ferwerderadiel]].
Arend fan Egmond, de troch de Hollânske greve oanstelde erflik hear fan it Amelân, beneamde as syn ferfanger [[Ritske Jelmera]], in Amelânsk haadling , en stamheit fan it geslacht [[Van Cammingha]]. Al rillegau fierde dy lykwols sa'n eigenmachtich bewâld, dat de Egmondshearen fan Egmond op it eilân neat mear yn te bringen hienen. Dêrby spile dy Ritske Jelmera , dy't de stamheit fan it bekende [[geslacht Van Cammingha]] wie, op handige wize al syn tsjinstanners, Hollân, Fryslân en it geslachtde hearren fan Egmond, tsjininoar út. Yn [[1429]] krige hy de greve fan Hollân sels safier dat dy yn ruil foar in jierlikse skatting it Amelân yn beskerming naam. Lettere greven fan Hollân waard ûnthjitten dat se as hear fan it Amelân ynhuldige wurde soenen, sadree't se Fryslân ferovere hienen, wat fansels nea barde. Op dy manear wie de hearskippij fan Ritske Jelmera en syn opfolgers lykwols foargoed beskerme tsjin eventuële oanfallen fan it fryskeFryske fêstelân ôf. ▼
Ritske syn pakesizzer, [[Haye Jelmera]], naamwie twarisde inearste oare namme oan, earst Heringa en letter Cammingha. It foarheaksel "van" waard der letter trochfan syn neikommelingen oan tafoege. Ek wie hy itgeslacht dy't him as earste fan syn geslacht de titel ''hear fan it Amelân '' ta-eigenetaeigene. Haye syn soan [[Piter Cammingha]], dy't himsyn heit yn [[1486]] opfolge, krige fan 'e [[Dútslân|Dútske ]] keizer [[Maksimiliaan I]] dien, dat dy it Amelân as in ûnôfhinklik part fan Fryslân erkende. Letter, yn [[1498]], beleanne dyselde keizer Maksimiliaan I de Dútske aventoerier [[Albrecht fan Saksen]], dy't doe yn Fryslân de macht grepen hie, mei it Amelân, mar de Cammingha's wisten foar te kommen dat dy it eilân ea yn besit nimme koe. ▼▲Yn 'e lettere [[Midsieuwen]] rekke it Amelân, krekt as it buoreilân [[Skylge]], troch syn isolearre posysje tusken de wâl en it skip doe't de [[Hollân|Hollânske]] greven Fryslân besochten te feroverjen. De eilannen wienen maklik te oerweldigjen en it Hollânske gesach wie dêr dan ek it sterkst en bleau der it langst bewarre. Yn [[1398]] beliende de Hollânske greve [[Albrecht fan Beieren]] syn ûnderhearrige Arend fan Egmond, hear fan [[Iselstein]], mei it Amelân en [[it Bilt]]. Yn [[1405]] waard troch in ferdrach tusken Albrecht fan Beieren en de [[Friezen]] de offisjele bân tusken it Amelân en Ferwerderadiel, dy't doe noch altyd bestie, ferbrutsen.
Yn 'e sechstjinde ieu begûnen de hearen fan it Amelân harren hieltyd ûnôfhinkliker op te stellen. Sa wegere [[Wytze I van Cammingha]] yn [[1550]] sels om [[Filips II]], de erfprins fan [[Spanje]] en [[de Nederlannen]], hulde te bringen. Yn 'e [[Tachtichjierrige Oarloch]] , dy't yn [[1568]] begûn en dêr't de [[Nederlanners]] harren by befrijden fan 'e spaanske oerhearsking, krige it Amelân te krijen mei de [[Wettergeuzen]], dy't as wylden op it eilân húsholdenraar wurk makken. It wie dan ek net sa frjemd dat de Amelanners ta-inoarkommen mei de [[Spanjerts]] sochten , enwat fanlate kening Filips IIta in erkenning fan harren neutraliteit krigentroch kening [[Filips II fan Spanje|Filips II]]. Sawol de Steaten fan Hollân as dy fan Fryslân wienen dêr min oer te sprekken, mar trochdat de Hollanners op hege toan in boadskip oan 'e Friezen stjoerden, jagen se dy sa gerdinen, dat dy it foar it Amelân opnamen . [[Sikke van Cammingha]] wist yn [[1588]] de [[Steaten fan Fryslân]] sels safier te krijen dat dy, krekt as de Spaanske Kroan, de ûnôfhinklikens en neutraliteit fan it Amelân erkenden. ▼
It wie yn dizze tiid dat de kym lein waard foar de twadieling fan it Amelân, sa't dy hjoed de dei ek noch bestiet. It westen, mei de doarpen [[Hollum]] en [[Ballum]], gong nammentlik yn dy tiid stadichoan oer nei it nije, herfoarme leauwe, wylst it easten, mei de doarpen [[Nes]] en [[Bueren]], roomsk bleau. Dizze twadieling waard trouwens ek befoardere troch de opmars fan 'e see krekt tusken Ballum en Nes yn. Meitiid ûntstienen der sa tusken de beide parten fan it Amelân ferskillen yn taal, libbenswize en brûkmen. Sels yn 'e tweintichste ieu noch kaam it foar dat ynwenners fan Nes en Bueren harren hiele libben net yn Hollum en Ballum kamen en oarsom. ▼== It Amelân ûnôfhinklik ==
Oan it begjin fan 'e santjinde17e ieu wie de macht fan 'e Van Cammingha's sa tanommen, dat der ûntefredenens ûntstie ûnder de Amelanners. Nei't de rêst troch Steatske troepen werombrocht wie, waard it earste ''Amelander Wetboek'' útjûn. ▼▲Arend fan Egmond, de troch de Hollânske greve oanstelde erflik hear fan it Amelân, beneamde as syn ferfanger [[Ritske Jelmera]], in Amelânsk haadling. Al rillegau fierde dy lykwols sa'n eigenmachtich bewâld, dat de Egmonds op it eilân neat mear yn te bringen hienen. Dêrby spile dy Ritske Jelmera, dy't de stamheit fan it bekende [[geslacht Van Cammingha]] wie, op handige wize al syn tsjinstanners, Hollân, Fryslân en it geslacht Egmond, tsjininoar út. Yn [[1429]] krige hy de greve fan Hollân sels safier dat dy yn ruil foar in jierlikse skatting it Amelân yn beskerming naam. Lettere greven fan Hollân waard ûnthjitten dat se as hear fan it Amelân ynhuldige wurde soenen, sadree't se Fryslân ferovere hienen, wat fansels nea barde. Op dy manear wie de hearskippij fan Ritske Jelmera en syn opfolgers lykwols foargoed beskerme tsjin eventuële oanfallen fan it fryske fêstelân ôf.
Doe't yn [[1652]] de [[Earste Ingelske Oarloch]] útbruts tusken de [[Republyk fan 'e Feriene Provinsjes]] en de [[Ingelske Republyk]], stjoerde [[Watse van Cammingha]] in brief oan [[Oliver Cromwell]] , de ''Lord Protector'' en it [[Ingelân|Ingelske]] steatshaad, om dy derop te wizen dat it Amelân in ûnôfhinklike en neutrale steat wie. Sa bleau it Amelân bûten de Earste Ingelske Oarloch (1652-1654) en ek yn 'e [[Twadde Ingelske Oarloch|Twadde]] (1665-1667) en de [[Trêde Ingelske Oarloch]] (1672-1674) wie it neutraal. ▼▲Ritske syn pakesizzer, [[Haye Jelmera]], naam twaris in oare namme oan, earst Heringa en letter Cammingha. It foarheaksel "van" waard der letter troch syn neikommelingen oan tafoege. Ek wie hy it dy't him as earste fan syn geslacht de titel hear fan it Amelân ta-eigene. Haye syn soan [[Piter Cammingha]], dy't him yn [[1486]] opfolge, krige fan 'e [[Dútslân|Dútske]] keizer [[Maksimiliaan I]] dien, dat dy it Amelân as in ûnôfhinklik part fan Fryslân erkende. Letter, yn [[1498]], beleanne dyselde keizer Maksimiliaan I de Dútske aventoerier [[Albrecht fan Saksen]], dy't doe yn Fryslân de macht grepen hie, mei it Amelân, mar de Cammingha's wisten foar te kommen dat dy it eilân ea yn besit nimme koe.
Yn [[1681]] kaam de jonge [[Frâns Doeke van Cammingha]] hommels te ferstjerren en stoar it geslacht ynienen út. Syn mem, [[Rixt van Donia]], de widdo fan [[Watse van Cammingha ]], regearre noch in jier, mar yn [[1682]] ferstoar sy ek. Dy "Frouwe Rixt" is trouwens fanwegen alles dat se foar de Amelânske befolking dien hie, noch lange tiid tige populêr bleaun op it eilân. Nei it útstjerren fan it [[geslacht Van Cammingha]] kaam [[it Amelân]] troch fererving yn it besit fan it geslacht [[ geslacht Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg]], in fan oarsprong [[Dútslân|Dútske ]] aadlike famylje dy't har yn 'e sechstjinde ieu yn [[Fryslân ]] nei wenjen set hie en yn 'e lêste helte fan 'e santjinde ieu al hielendal ynboargere wie. Yn [[1704]] ferkochten de Thoe Schwartzenberg enhja Hohenlansbergs it Amelân lykwols foar 170.000 Carolusgûnen oan 'e Fryske steedhâlder [[Jehan Willem Friso]], dy't yn [[1702]] troch it útstjerren fan 'e hollânskeHollânske steedhâlders prins fan Oranje wurden wie. Fan dy [[Jehan Willem Friso]] stammet de hiele [[Nederlân|Nederlânske]] keninklike famylje ôf en saSa komt it, dat [[keninginne [[Beatrix]] har hjoed de dei noch altyd erf- en frijfrouwe fan it Amelân neame mei. ▼▲Yn 'e sechstjinde ieu begûnen de hearen fan it Amelân harren hieltyd ûnôfhinkliker op te stellen. Sa wegere [[Wytze I van Cammingha]] yn [[1550]] sels om [[Filips II]], de erfprins fan [[Spanje]] en [[de Nederlannen]], hulde te bringen. Yn 'e [[Tachtichjierrige Oarloch]], dy't yn [[1568]] begûn en dêr't de [[Nederlanners]] harren by befrijden fan 'e spaanske oerhearsking, krige it Amelân te krijen mei de [[Wettergeuzen]], dy't as wylden op it eilân húsholden. It wie dan ek net sa frjemd dat de Amelanners ta-inoarkommen mei de [[Spanjerts]] sochten en fan kening Filips II in erkenning fan harren neutraliteit krigen. Sawol de Steaten fan Hollân as dy fan Fryslân wienen dêr min oer te sprekken, mar trochdat de Hollanners op hege toan in boadskip oan 'e Friezen stjoerden, jagen se dy sa gerdinen, dat dy it foar it Amelân opnamen.
== It Amelân yn 'e Moderne Tiid == ▼Ek mei it trochfieren fan 'e [[Reformaasje]] wisten de hearen fan it Amelân harren macht te fergrutsjen. Al yn [[1580]], noch foar't dat op it fêstelân barde, ûnteigene [[Teake van Cammingha]] de besittings fan 'e [[Roomsk-Katolike Tsjerke]] op it eilân. Syn opfolger, [[Sikke van Cammingha]], ferdreau yn [[1587]] de pastoars, om yn har plak dûmnys oan te stellen. En in jier letter, yn [[1588]], wist er de [[Steaten fan Fryslân]] safier te krijen dat dy, krekt as de Spaanske Kroan, de ûnôfhinklikens en neutraliteit fan it Amelân erkenden.
Yn [[1795]] makken de [[ FrânsenPatriotten]] in ein oan 'e [[Republyk fan 'e Sân Feriene Nederlannen|Republyk]] en moast steedhâlder [[Willem V]] flechtsje. Nei't yn [[1798]] it Amelân by de nij foarme [[Bataafske Republyk]] ynlive wie, waarden krekt as op it fêstelân ek dêreop it eilân de Oranjes ferfallen ferklearre fan al harren besittings en weardichheden. Yn [[1801]] kaam it eilân as in ''mairie'' (letterlik "boargemasterskip") by it departemint Fryslân. Yn [[1814]], doe't de Frânsen al wer in jier ferdreaun wienen en Nederlân in keninkryk wurden wie, waard dat nochris befêstige, sadat der foargoed in ein kaam oan 'e útsûnderlike steatkundige posysje fan it Amelân. Wol krige kening [[Willem I]] fansels alle besittings en rjochten fan syn geslacht op it eilân werom. ▼
Yn it nije keninkryk fan 'e Nederlannen waard it Amelân in [[gritenij]] fan Fryslân, mei in [[grytman]] oan it haad. De [[Gemeentewet]] fan [[1851]] feroare dit ta in [[gemeente]] mei in [[boargemaster]].
▲It wie yn dizze tiid dat de kym lein waard foar de twadieling fan it Amelân, sa't dy hjoed de dei ek noch bestiet. It westen, mei de doarpen [[Hollum]] en [[Ballum]], gong nammentlik stadichoan oer nei it nije, herfoarme leauwe, wylst it easten, mei de doarpen [[Nes]] en [[Bueren]], roomsk bleau. Dizze twadieling waard trouwens ek befoardere troch de opmars fan 'e see krekt tusken Ballum en Nes yn. Meitiid ûntstienen der sa tusken de beide parten fan it Amelân ferskillen yn taal, libbenswize en brûkmen. Sels yn 'e tweintichste ieu noch kaam it foar dat ynwenners fan Nes en Bueren harren hiele libben net yn Hollum en Ballum kamen en oarsom.
▲Oan it begjin fan 'e santjinde ieu wie de macht fan 'e Van Cammingha's sa tanommen, dat der ûntefredenens ûntstie ûnder de Amelanners. Nei't de rêst troch Steatske troepen werombrocht wie, waard it earste ''Amelander Wetboek'' útjûn.
▲Doe't yn [[1652]] de [[Earste Ingelske Oarloch]] útbruts tusken de [[Republyk fan 'e Feriene Provinsjes]] en de [[Ingelske Republyk]], stjoerde [[Watse van Cammingha]] in brief oan [[Oliver Cromwell]], de ''Lord Protector'' en it [[Ingelân|Ingelske]] steatshaad, om dy derop te wizen dat it Amelân in ûnôfhinklike en neutrale steat wie. Sa bleau it Amelân bûten de Earste Ingelske Oarloch (1652-1654) en ek yn 'e [[Twadde Ingelske Oarloch|Twadde]] (1665-1667) en de [[Trêde Ingelske Oarloch]] (1672-1674) wie it neutraal.
▲Yn [[1681]] kaam de jonge [[Frâns Doeke van Cammingha]] hommels te ferstjerren en stoar it geslacht ynienen út. Syn mem, [[Rixt van Donia]], de widdo fan [[Watse van Cammingha]], regearre noch in jier, mar yn [[1682]] ferstoar sy ek. Dy "Frouwe Rixt" is trouwens fanwegen alles dat se foar de Amelânske befolking dien hie, noch lange tiid tige populêr bleaun op it eilân. Nei it útstjerren fan it [[geslacht Van Cammingha]] kaam [[it Amelân]] troch fererving yn it besit fan it [[geslacht Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg]], in fan oarsprong [[Dútslân|Dútske]] aadlike famylje dy't har yn 'e sechstjinde ieu yn [[Fryslân]] nei wenjen set hie en yn 'e lêste helte fan 'e santjinde ieu al hielendal ynboargere wie. Yn [[1704]] ferkochten de Thoe Schwartzenberg en Hohenlansbergs it Amelân lykwols foar 170.000 Carolusgûnen oan 'e Fryske steedhâlder [[Jehan Willem Friso]], dy't yn [[1702]] troch it útstjerren fan 'e hollânske steedhâlders prins fan Oranje wurden wie. Fan dy [[Jehan Willem Friso]] stammet de hiele [[Nederlân|Nederlânske]] keninklike famylje ôf en sa komt it, dat keninginne [[Beatrix]] har hjoed de dei noch altyd erf- en frijfrouwe fan it Amelân neame mei.
▲== It Amelân yn 'e Moderne Tiid ==
▲Yn [[1795]] makken de [[Frânsen]] in ein oan 'e [[Republyk fan 'e Sân Feriene Nederlannen|Republyk]] en moast steedhâlder [[Willem V]] flechtsje. Nei't yn [[1798]] it Amelân by de nij foarme [[Bataafske Republyk]] ynlive wie, waarden krekt as op it fêstelân ek dêre de Oranjes ferfallen ferklearre fan al harren besittings en weardichheden. Yn [[1801]] kaam it eilân as in ''mairie'' (letterlik "boargemasterskip") by it departemint Fryslân. Yn [[1814]], doe't de Frânsen al wer in jier ferdreaun wienen en Nederlân in keninkryk wurden wie, waard dat nochris befêstige, sadat der foargoed in ein kaam oan 'e útsûnderlike steatkundige posysje fan it Amelân. Wol krige kening [[Willem I]] fansels alle besittings en rjochten fan syn geslacht op it eilân werom.
Yn it nije keninkryk fan 'e Nederlannen waard it Amelân in gritenij fan Fryslân, mei in grytman oan it haad. Yn 'e twadde helte fan 'e njoggentjinde ieu waarden dy beneamings ôfskaft en ferfongen troch gemeente en boargemaster. It âlde slot fan 'e Cammingha's kaam yn [[1828]] yn 'e hannen fan Jan Scheltema, dy't it it jiers dêrop ôfbrekke liet. In wichtich part fan 'e Amelânske skiednis gong dêrmei ferlern.
Oant 'e tweintichste ieu hienen de Amelanners benammen de kost fertsjinne mei fiskjen en buorkjen, hoewol't der yn 'e santjinde en achttjinde ieu ek in protte lju fan it eilân op walfiskfaart gongen. Mar fan [[1945]] ôf kaam dêr stadichoan feroaring yn. It toerisme kaam doe nammentlik op en it Amelân ûntjoech him ta in fakânsje-eilân. Tsjintwurdich wurdt it Amelân elts jier oerspield troch sa'n 35.000 toeristen, tsien kear safolle as it oantal eilânbewenners. ▼
Der binne tsjintwurdich twa lokale Amelânske politike partijen, dy't foar in grut part noch altyd de âlde twadieling yn East en West werjouwe. It ''Algemeen Belang Ameland'' (ABA) woartelet op West, hat syn kantoar yn Hollum en sit al fjirtich jier yn 'e Amelânske gemeenterie. De oare partij, ''Ameland '82'', is, sa't de namme al oanjout, oprjochte yn [[1982]]. Dizze partij komt fan East en hat syn haadkertier yn [[Nes]]. It ABA behelle by de gemeenteriedsferkiezings fan [[1994]] twa fan 'e alve sitten, yn [[1998]] op 'e nij twa en yn [[2002]] fjouwer. ''Ameland '82'' krige yn [[1994]] trije, yn [[1998]] fjouwer en yn [[2002]] wer trije sitten. Hoewol't beide partijen úthâlde it hiele Amelân te fertsjintwurdigjen, docht út stimgedrach en ûnderlinge fijannichheid dúdlik bliken, dat se net ien fan beide los witten hawwe te kommen fan it Amelânske miny-regionalisme.
▲Oant 'e tweintichste20e ieu hienen de Amelanners benammen de kost fertsjinne mei fiskjen en buorkjen, hoewol't der yn 'e santjinde17e en achttjinde18e ieu ek in protte lju fan it eilân op [[walfiskfaart ]] gongen. Mar fanFan [[1945]] ôf kaam dêr stadichoan feroaring yn. It toerisme kaam doe nammentlik op enûntjoech it Amelân ûntjoechhim himlykwols stadichoan ta in fakânsje-eilân . Tsjintwurdich wurdt it Amelân elts jier oerspield troch sa'n 35.000 toeristen, tsien kear safolle as it oantal eilânbewenners.
== Wrakseljen mei de wetterfloed ==
Fral sûnt [[1400]] hat [[it Amelân ]] in bytiden fûleindige striid mei it wetter leverje moatten om it eigen fuortbestean feilich te stellen. Op 'e eastlike ein fan it eilân lei foarhinne it frij grutte doarp [[It Oerd|Oerd]], dêr't it tsjintwurdige, dêr net fier ôf leine dúngebiet nei neamd is. Troch oanhâldende oerstreamings wienen de bewenners úteinlik needsake om te ferhúzjen nei [[Bueren]]. Noardwestlik fan [[Hollum]] lei eartiids in oar doarp dat no net mear bestiet . Dat doarp, [[Sier]] ,. It doarp moat ûnder mear in grutte fiskershaven hân hawwe, mar ek dêr moasten de bewenners úteinlik belies jaan, al hienen se dêr behalven mei wetter ek fral mei stosân te krijen. Op in kaart út [[1731]] komt by [[Hollum ]] ek noch de buorskip [[De Blike]] foar. Ek dêr is neat fan oerbleaun. ▼
Yn 'e lêste helte fan 'e achttjinde18e ieu en de earste helte fan 'e njoggentjinde19e ieu drige it eilân yn twaen te brekken. Dêr't oan 'e súdkant no noch altyd de [[Ballumerbocht]] is, bruts de see doe oan 'e noardkant troch de dunerige, sadat der inde slinke[[Slinke]] ûntstie, dy't by heech wetter folrûn. Dy slinke waard stadichoan breder en der ferdronken sels guon lju yn. Healwei de njoggentjinde19e ieu begûn er lykwols te fersânjen en doe waard mei man en macht in dyk opwurpen, sadat it eilân wer ien waardbleau. ▼▲Fral sûnt [[1400]] hat [[it Amelân]] in bytiden fûleindige striid mei it wetter leverje moatten om it eigen fuortbestean feilich te stellen. Op 'e eastlike ein fan it eilân lei foarhinne it frij grutte doarp [[It Oerd|Oerd]], dêr't it tsjintwurdige, dêr net fier ôf leine dúngebiet nei neamd is. Troch oanhâldende oerstreamings wienen de bewenners úteinlik needsake om te ferhúzjen nei [[Bueren]]. Noardwestlik fan [[Hollum]] lei eartiids in oar doarp dat no net mear bestiet. Dat doarp, [[Sier]], moat ûnder mear in grutte fiskershaven hân hawwe, mar ek dêr moasten de bewenners úteinlik belies jaan, al hienen se dêr behalven mei wetter ek fral mei stosân te krijen. Op in kaart út [[1731]] komt by [[Hollum]] ek noch de buorskip [[De Blike]] foar. Ek dêr is neat fan oerbleaun.
▲Yn 'e lêste helte fan 'e achttjinde en de earste helte fan 'e njoggentjinde ieu drige it eilân yn twaen te brekken. Dêr't oan 'e súdkant no noch altyd de [[Ballumerbocht]] is, bruts de see doe oan 'e noardkant troch de dunerige, sadat der in slinke ûntstie, dy't by heech wetter folrûn. Dy slinke waard stadichoan breder en der ferdronken sels guon lju yn. Healwei de njoggentjinde ieu begûn er lykwols te fersânjen en doe waard mei man en macht in dyk opwurpen, sadat it eilân wer ien waard.
Ek yn 'e tweintichste ieu hat [[it Amelân]] noch genôch mei de see te hâlden en te kearen hân. Noardlik fan [[Nes]] strûpten in kampearterrein en in grut part fan in bosk derûnder, wylst by [[Hollum]] de fjoertoer yn gefaar kaam. Troch it oanfieren fan grutte hoemannichten sân en it oanbringen fan betonnen dammen waard dizze ôfbroazeling tsjinholden, hoewol't guon hotels doe al troch de see ferswolge wienen. ▼
== Hast in skiereilân ==
Yn 'e twadde helte fan 'e njoggentjinde ieu hat it Amelân in hoartsje min of mear in skiereilân west. Yn [[1869]] krige nammentlik jonkhear P.J.W. Teding van Berkhout de opdracht om in daam oan te lizzen tusken it fryske fêstelân en it Amelân om sa de ôfbroazeling oan 'e súdkant fan it eilân ta stean te bringen. Dêrta droegen it Ryk en de provinsje Fryslân elts 200.000 gûne by en waard de ''Maatschappij tot Landaanwinning op de Friesche Wadden'' oprjochte. Yn [[1872]] wie de daam klear; hy rûn fan [[Holwert]] nei [[Bueren]] oer in lingte fan 8,7 km. Hy wie sechstich sm breed en kaam by heech wetter oant fyftich sm ûnder it wetteroerflak.
Al rillegau sloegen stoarmen lykwols grutte gatten yn 'e daam en hoewol't men him reparearre en sels noch fersterke, waard er troch hjerststoarmen yn [[1881]] en de dêropfolgjende foarjiersstoarmen fan [[1882]] sa ferrinnewearre, dat besletten waard om him mar oan syn lot oer te litten. Tsjintwurdich is der fan dizze daam frijwol neat mear oer. Allinne by [[Holwert]] is er letter brûkt as fûnemint foar de pier.
== Sjoch ek ==
* [[Amelânsk]]
* [[It Amelân]]
Fan [[1872]] oan [[1882]] wie it Amelân lânfêst troch de [[Amelânske Daam]]. It ûnderhâld wie lykwols te djoerdat de daam waard oan syn lot oer litten.
▲Ek yn 'e tweintichste[[20e ieu ]] hat [[it Amelân ]] noch genôch mei de see te hâlden en te kearen hân. Noardlik fan [[Nes]] strûpten in kampearterrein en in grut part fan in bosk derûnder, wylst by [[Hollum ]] de [[fjoertoer ]] yn gefaar kaam. Troch it oanfieren fan grutte hoemannichten sân en it oanbringen fan betonnen dammen waard dizze ôfbroazeling tsjinholden, hoewol't guon hotels doe al troch de see ferswolge wienen.
== Boarnen ==
== Literatuer ==
* Jansma, K., ''Friesland en zijn 44 gemeenten'', Ljouwert, 1981.
* Terpstra,K. P.Jansma, ''TweeduizendFriesland jaaren geschiedeniszijn van44 Frieslandgemeenten'', Ljouwert, sûnder jier1981.
* P. Terpstra, ''Tweeduizend jaar geschiedenis van Friesland'', Ljouwert.
| 