Swarte Dea: ferskil tusken ferzjes

'''De Swarte Dea''' is de namme foar in [[epidemy|epidemyske]] sykte dy't tusken [[1347]] en [[1351]] yn Europa omgie en in soad slachtoffers makke, soms tsientallen persinten fan de befolking. De epidemy koste wrâldwiid tusken de 75 en 100 miljoen mensenminsken it libben. Meastal waard al oannomd dat it hjir om de [[Pest (sykte)|pest]] gie, mar hjirierhjiroer bestie oant foar koart gjin absolute wissichheid. De mooglikheid dat de epidemy feroarsake waard troch in [[filofirussen|filofirus]] waard ek iepenlitten. Ta dizze groep fan firussen hearre ûnder mear it [[ebolafirus]] en it [[marburgfirus]]. Mar de pest wurdt net feroarsake troch in firus, mar troch de [[baktearje]] ''[[Yersinia pestis]]'', dy't ferspiedenferspraat wurdt troch [[flie]]ën dy't benammen op de [[swarte rôt]] parasitearje. Dat in baktearje de oarsaak wie fan de pest en dat dizze baktearje ferspriedefersprate waard troch flieëflieën op rôten, waard pas hûnderten jierren letter bekend. Ut oerlevering en tekeningen witte wy dat de Swarte Dea bûlen (swolling fan de [[lymfeklier]]en), fergelykber mei de Aziatyske [[bûlepest]] út de [[18e ieu]], feroarsake. Dit steunt de teory dat it by de Swarte Dea om bûlepest gie. Yn 2010 waarden spoaren fan de Yersinia pestis bacteriebaktearje yn it [[DNA]] fûn fan skrinkels út massagrêven dêr't slachtoffers fan de Swarte deaDea yn begroeven binne. <ref>http://news.discovery.com/history/black-death-plague-bacteria.html</ref>

Hoewol’t it net hielendal dúdlik is wêr’t dizze [[pandemy]] yn de [[14e ieu]] krekt begûn is, is wol dúdlik dat hy út Aazje kaam, grif út [[Sintraal Aazje]]. De sykte starte grif by [[marmot]]ten, fersprate him nei flieën, fia flieën nei rôten en fan dêr nei de minsk. <ref>S. Fry, ''The Book of General Ignorance'' (LondonLonden, 2006)</ref> De sykte ferspreideferspriede him fan Aazje nei Europa fia de hannel en soldaten. Yn 1346 kaam de sykte yn de [[Krim]], fanút de Krim ferspriede de sykte him neiroer Europa en Noard-Afrika. <ref>[http://www.macalester.edu/~cuffel/molecularplague.htm ''Molecular insights into the history of plague''], Michel Drancourt en Didier Raoult, jannewaris 2002</ref> Yn Europa waaerdwaard [[ItaaljweItaalje]] it earst troffen. Der geane ferhalen dat in [[Gouden Horde|Kipchak]] leger yn [[1346]]-[[1347]] besmette liken meemei de baktearje mei help fan [[kattepûl]]en oer de muorren fan [[Feodosija]], in hannelspost fan [[Republyk Genua|Genua]] op de Krim, smiten hawwe soe. Oft dit ferhaal wier is, is net bekend. Fersprieding fia de hannel en skipfeart liket mear yn de reden te lizzen. Nei Itaalje gie de sykte mei de klok mei Europa troch: Frankryk en Spanje, Ingelân (yn 1348), Dútslân, Noarwegen (yn 1349 yn [[Bergen (Noarwegen)|Bergen]] troch in skip mei nôt út Ingelân) en op it lêst troch Ruslân omteom Rusland1351 rond 1351hinne.

Wrâldwiid wurtwurdt it oantal deaden op 75 miljoen rûsd, wêrfan tusken de 25 en 50 miljoen yn Europa. <ref>[http://science.nationalgeographic.com/science/health-and-human-body/human-diseases/plague-article.html ''Plague Information, Black Death Facts''], National Geographic, 2008</ref> <ref>[http://www.dnms.no/index.php?kat_id=16&art_id=87 ''Black Death and hard facts''], Benedictow OJ., ''The Black Death 1346-1353: The Complete History'', ­Woodbridge: The Boydell Press, 2004, ISBN 0-85115943-5 </ref> De útbrrekútbrek fan de Swarte Dea yn de 14e ieu hie in dramatysk effekt op de Europeeske befolking en ûntwrichte de maatskippij. De Swarte Dea brocht de katolike tsjerke in serieuze klap ta omdat in soad minsken tochentochten dat de sykte in straf fan God wie. Omdat nimmen wist wêr't de Swarte Dea weikaam, krigen minderheden de skuld. Dy soenen wetterboarnen fergiftige hawwe of op in oare wize besmetting feroarsaakje. Dizze gedachte late ta ferfolging fan [[Joaden]], bidlers en minsken mei [[lepra]]. De deistige striid om it bestean soarge foar in morbide stimming yn grutte [artenparten fan Europa dêr't minsken keazen foar in 'libben by de dei'. Dit wurdt yllustrearre yn [[Giovanni Boccaccio]]'s [[Decamerone]] út 1353, wêryn tsien miskenopmisken op de flecht foar de Swarte Dea elkoar ferhalen fertelle.<ref>[http://www.fordham.edu/halsall/source/decameronintro.html Inleiding Decamerone], Boccacio, 1353</ref>

It wie ûndúdlik wêr/ 't de sykte wei kaam, in soad tochten dat it in straf wie fan [[God]]. Mar omdat eltsenien slachtoffer waard, strang leauwich of net, ûntstie ek twifel. Fan alle minsken waarden [[JodenJoaden]] it minste siik, efterôf blykte dat dit mei de Joadske reinigingswetten te krijen hie. Troch dizze reinigingswetten út it âlde testamint libben de Joaden hygiënysker as de oare minsken, wêrtroch't se minder faak besmetten waarden. Benammen de Joadske wyk fan Straatsburg foel op omdat hjir mar 5% fan de befolking slachtoffer waard. Dat dit te krijen hie mei hygiëne wie net bekend, dus waarden de Joaden fertocht: dy soenen wetterputten en wetterboarnen fergiftigje om sa kristenen om it libben te bringen. Dit ferhaal kaam fan de Switsersk Joadske arts [[Balavignus]] út [[Chillon]]. Balavignus lei in troch marteling krigen forsearre bekentnis ôf. Hy 'bekende' dat Joaden yn Súd-Frankryk in plan útwurke hienen om kristenen te fergiftigjen. It gif soe bestean út mealde herten fan kristenen, spinnen, kikkerts, hagedissen en minsklik fleis. Fan dit fergif waard in poeier makke, wêrmei't boarnen fan kristenen fegiftige waarden. It ferhaal fersoriedeferspriede him hurd fan Switserlân nei Dútslân en hie katastrofale gefolgen foar de Joaden yn Europa.<ref>[http://www.jewishencyclopedia.com/view.jsp?artid=1114&letter=B Myth of Well-Poisoning], Jewish Encyclopedia</ref> Nei oanlieding fan it ferhaal fan fergiftige boarnen waarden in soad [[pogroms]] útfierd yn Europa, benammen yn Switserlân en Dútslân, met tsientûzenen Joadske slachtoffers as gefolch. Yn totaal waarden 210 lytsere en gruttere Joadske mienskippen ferneatige, yn de stêden [[Bazel (Switserlân)|Bazel]], [[Frankfurt am Main]], [[Straatsboarch]] en [[Keulen]] waard de totale Joadse befolking útmoarde. De Joaden waarden meast libben ferbaarnd en harren besittingen waarden konfiskearre. <ref>[http://www.jewishhistory.org.il/history.php?startyear=1340&endyear=1349 1348 - 1349 THE BLACK PLAGUE (Europe)], Jewish History</ref>

Yn Europa hat de sykjtesykte grutte ferminderingen fan de ynwennertallen feroarsake; stjerte fan tsientallen persinten wie net útsûnderlik. Rûsd wiurdtwurdt dat yn totaal in tredeparttreddepart fan de befolking fan Europa stoar. Pas ± 1600 soe de befolking wer op itselde befolkingsoantal komekomme fan foar de epidemy.