Terp: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
B. (oerlis | bydragen)
ynterwiki
Aliter (oerlis | bydragen)
Wat oanfollings en korreksjes, en wat omboud.
Rigel 1:
In '''Terp''' is in keunstmjittige hichte, oanlein yn de Fryske kuststreken, fan [[Belgje]] oant it suden fan Deensk [[Jutlân]].
 
== Taal ==
It wurd ''terp'' wie eartiids it Fryske wurd foar ''doarp''. It hjoeddeiske wurd ''doarp'' fan it [[Frysk|Westerlauwersk Frysk]] is in Nederlânsk lienwurd. ''Terp'' waard dêrtroch it wurd foar de hege wenplakken, mar yn [[Noard-Fryslân]] en [[Sealterlân]] is de oarspronklike betsjutting noch libben. It Grinzers brûkt it wurd ''wierde'' foar in terp, en yn Noard Dútslân brûkt men it wurd ''Warft''.
 
== Needsaak ==
Fryslân is foarme troch ûnder de ynfloed fan de see, en de see hat lange tiid frij spul op it Fryske lân hân. YnBy perioaden fan transgresje[[seestiging]]en strûpte de see it lân der ûnder, wat foar de earste bewenners fan Fryslân altyd reden wie har hjir net permanint te wenjen te setten. RûnOm 700 foar Kristus hinne setten minsken har op de hegere kwelderwâlen te wenjen, en doe’t rûn 500 foar Kristus wer in transgresjeseestiging kaam, wie it foar guon mei in opheging fan har wenstee út te hâlden. DêrneiYn de tiden tusken seestigings waard it mûglik ek op oare plakken te wenjen, en om't der bymear elkeminsken perioadekamen wie dêr ek ferlet fan. Dêrnei waard der by eltse nije transgresjeseestiging in nije generaasje terpen boud.

Der wienebinne úteinliksa trijefjouwer generaasjes fan terpen: fan 500 foar Kristus, fan 200 foarnei Kristus, enfan 700 nei Kristus en fan nei it jier 1000. It oanlizzen fan de [[seedyk|seediken]] makke dat der gjinby de seestiging fan de fjirde generaasje al minder ferlet fan terpen wie, en nije terpegeneraasjes kaam binne der net mear kaam.
 
De âldst bekende terp, en mei 8,8 m. ek de heechste, is dy fan [[Hegebeintum]], dy't 600 f. Kr. al bewenne wie. Lykwols hawwe de measte terpen fan de earste generaasje oant de [[1e ieu f. Kr.]] net it hiele jier troch bewenne west. Fan doe, oant de [[Frankyske tiid]] wie dat lykwols al sa.
 
== Bou ==
Terpen waarden opwurpen troch dong en seadden út de kwelder yn lagen te steapeljen. Yn de rin fan de tiid kaam hjir ek noch dong en de resten fan de tige fergonklike huzen by. Sa waarden terpen hieltyd heger.
Terpen wiene meast ovaal fan foarm, mei skean ôfrinnende siden. Boppe-op stienen ien (dan wie it in hústerp) of mearde huzen (dan wie it in doarpsterp) om in fiver mei farsk wetter hinne. Letter waard de fiver op terpdoarpen meastal ferfongen troch in tsjerke. De foarein fan de huzen stie nei it midden, en de efterein nei bûten. Ut it efterein waard dan de mjokse fan de bisten gewoan de skeante del smiten. Dêrom waarden dizze skeanten faak brûkt foar lânbou,: hja om’twienen ditnet sa wiet as it legere gerslân en troch de skeantendong tige fruchtber makke.
 
Tusken [[Fly]] en [[Lauwers]] hawwe der al mear as tûzen terpen west. Dit hawwe terpenfoar in part ''hústerpen'' west, foardêr't mar ien pleats op stie, oantmar enin meioar part wie ''doarpsterpen''. Guon terpen hienen plak foar hielein doarpen,grut doarp mei ekstra romte tafoege foar lânbou. De grutste bekende terp wie dy fan [[Ezinge]], dy't 24 ha. grut wie.
== Gebrûk ==
Tusken [[Fly]] en [[Lauwers]] hawwe der al mear as tûzen terpen west. Dit hawwe terpen west foar mar ien pleats, oant en mei terpen foar hiele doarpen, mei ekstra romte tafoege foar lânbou. De grutste bekende terp wie dy fan [[Ezinge]], dy't 24 ha. grut wie.
De âldst bekende terp, en mei 8,8 m. ek de heechste, is dy fan [[Hegebeintum]], dy't 600 f. Kr. al bewenne wie. Lykwols hawwe de measte terpen oant de [[1e ieu f. Kr.]] net it hiele jier troch bewenne west. Fan doe, oant de Frankyske tiid wie dat lykwols al sa.
 
== Neitiid ==
Likernôch 1000 nei Kristus begûn tusken [[Fly]] en [[Lauwers]]Nei de oanlis fan [[dyk|de diken]], wêrtrochrûn it belang fan de terpen stadichoan werom rûn. Yn de [[19e ieu]] waard in grut tal fan terpen [[ôfgroeven]], om de fruchtbere grûn yn de lânbou brûke te kinnen. De terpfynsten dy't dêrby dien waarden joegen ynsicht yn de skiednis fan de terpen, en laten úteinlik yn [[1965]] ta beskerming fan de terpen ûnder de Monumintewet. Fan de measte doarpsterpen is hjoed de dei lykwols allinnich it part fan de tsjerke mei it hôf oer.
 
=== Halligen ===
Op de [[Halligen]], dy't lang ûnbedike bleaun binne, en ek no mar lege diken hawwe, hawwe de terpen noch altyd in funksje.
 
== Taal ==
Oant de ein fan de Midsieuwen wie it wurd foar in wenhichte ''wert'', wat ek noch yn in soad plaknmamen weromkomt. Dat kin nei gedachten ôflaat wurde fan ''werft'' - opgoaide hichte. Yn Noard Dútslân wurdt ''Warft'' brûkt; it [[Grinslânsk]] brûkt it wurd ''wierde''.
 
It wurd ''terp'' wie eartiids it Fryske wurd foar ''doarp''. ''Doarp'' is nei alle gedachten in Nederlânsk lienwurd, en troch de opkomst dêrfan is ''terp'' it wurd wurden foar de hege wenplakken. Yn it [[Sealtersk]]e wurd ''Täärp'' is de betsjutting fan doarp noch bewarre bleaun.
 
[[da:Varft]]