|
== Relativiteitsteory fan Galilei ==
De relativiteitsteory fan Galilei giet út fan it prinsipe: De wetten fan de meganika bine itselde foar waarnimmers yn twa stelsels dy't [[ienpearich]] (in beweging dy't gjin [[fersnelling (natuerkunde)|fersnelling]] of [[fertraging]] kent) ten opsichte fan elkoar bewege. Sokke stelsels wurde [[ynertsiaalstelsel]]s. Oars sein: it is foar dyselfde twa waarnimmers ûnmooglik om aanoan de handhân vanfan de wetten vanfan de meganika te bepalen wiewa vanfan beiden eenin absolute beweging uitvoertútfiert of mogelijkmooglik stilstaatstilstiet. Dit heefthat alsas directdirekt gevolggefolch dat erder alleenallinnich relatieverelative en geengjin absolute snelheden bestaanbesteane – vandaarfandêr de naamnamme ''[[relativiteitsprinciperelativiteitsprinsipe]]''.
Yn de relativiteitsteory fan Galilei binne koördinatestelsels dy't ienpearich ten opschte fan elkoar bewege, relativeare troch: Stel dat ten opsichte fan it stelsel S de snelheid fan in oar stelsel S' lyk is oan '''v''', en dat de nulpunten fan beide stelsels op tiidstip t = 0 gearfalle. As wy posysjes yn S mei '''r''' oantsjutte en yn S' mei '''r'''', jildt nei ferrin fan in tiid t:
* De [[ljochtsnelheid]] yn [[fakuüm]] is in universele konstante, ofwol: waarnimmers yn [[ynertsjaalstelsel]]s mjitte foar de [[ljochtsnelheid]] yn fakuüm altyd 299.792.458 m/s, ûnôfhinklik fan harren ûnderlinge (relative) beweging.
It earste postulaat leunt in feite ticht oan by it basisidee fan relativiteitsteory fan Galilei. It twadde postulaat wie (yn de tiid fan Einstein) in heulhielendal nij prinsipe, mei (ûndanks syn formele ienfâld) bysûnder fierrikkende gefolgen. Om dizze twa basisideeën mei elkoar te fersoenen, binne der spesjale transformaasjes, de saneamde [[Lorentztransformaasje]]s, nedich om plak en tiid fan de iene waarnimmer om te rekkenjen yn palkplak en tiid fan de oare. Hjirút folget dat plak en tiid mei elkoar ferbûn binne. krektKrekt-en-gelyk binne [[elektrysk fjild|elektryske]] en [[magnetysk fjild|magnetyske fjilden]] ('''E''' en '''B''') foar ferskillende waarnimmers yn elkoar om te rekkenjen mei Lorentztransformaasjes.
It artikel fan Einstein ferskynde yn [[1905]] ûnder de titel ''Zur Elektrodynamik bewegter Körper'' (oer de [[elektrodynamika]] fan bewegende lichems). De teory hat as [[postulaat]] dat de [[ljochtsnelheid]] yn [[fakuüm]] itselde is foar alle waarnimmers. Dit wie yn oerienstimmming mei de resultaten fan it [[Michelson-Morley-eksperimint|eksperimint]] fan [[Albert Michelson|Michelson]] en [[Edward Morley|Morley]], dêr't de wittenskip op dat stuit netwat goedmei ried meioan wistwie. Yn dizze eksperiminten wie oantoand sat der gjin absolút stilsteand medium, de [[eter (medium)|eter]], bestiet, dat as drager fan ljochtgolven fungeare soe.
De spesjale relativiteitsteory is ek folslein yn oerienstimming mei de [[Wetten fan Maxwell]] foar it [[elektromagnetisme]]. [[Magnetisme]] is it relativistysk effekt fan [[elektrisiteit]]. Stel dat in waarnimmer in stilsteande elektryske lading sjocht en dus in elektrysk fjild. In oare waarnimmer yn ienpearige beweging ten opsichte fan de earste sjocht dan in bewegende lading, dus in elektryske stroom, dus in magnetysk fjild.
Ut de spesjale relativiteit volgtfolget ek Einstein syn ferneamde formule [[Massa-enerzjyrelaasje|E = mc²]], dy't de lykweardichheid fan [[massa (natuerkunde)|massa]] en [[enerzjy]] útdrukt. De teory drukt ek út dat romte en tiid ferskingenferskiningen fan deselde [[romte-tiid]] mei fjouwer [[diminsjes]] binne: de tiid spilet de rol fan de [[fjirde diminsje]]. Tagelyk is relatyf: twa ferskynselenferskynsels dy't foar in waarnimmer tagelyk barre, kinne har foar in oare waarnimmer op ferskillende tiden foardwaan. De teory foarseit dat de lingte ferkoarte, de saneamde [[lingtekntraksje]] of Lorentzkontraksje, en de tiid trager rint, de saneamde [[tiiddilataasje]], neffens de [[Lorentzfaktor]], neigeraden de snelheid de ljochtsnelheid nadert. Dit is ûnder mear yn [[syngroatron]]s oantoand en ek mei [[muon]]en út [[kosmyske strieling]]. Dit iepent de prinsipiële mooglikheid om te [[tiidreizgje]]n, mear bepaald nei de takomst. Sjoch hjirfoar de [[twillingparadoks]]. De ljochtsnelheid is de heechst mooglike snelheid: dieltsjes dy't [[sneller as ljocht]] bewege soene, [[tachyon]]s, soenen ferskate paradoksen feroarsaakje.
== Algemiene relativiteitsteory ==
De algemiene relativiteitsteory waard foarsteld troch Albert Einstein yn in rige lêzingen foar de [[Pruisen|Pruisyske]] Akademy fan Wittenskippen yn [[1915]].
Dizze [[teory]] fertrektgiet út fan it postulaat, dat waarnimmers dy't yn rêst yn in lykmjittich swiertekrêftfjild binne lykweardich binne mei oare waarnimmers dy't in konstante (unifoarme) [[fersnelling (natuerkunde)|fersnelling]] ûnderfine.
Dizze feralgemiening fan it relativiteitsprinsipe giet yn de mande mei in nije teory fan de [[swiertekrêtswiertekrêft]]. Yn dizze teory wurdt swiertekrêft net langer as in [[krêft]] sjoen lykas dat by de [[Wetten fan Newton]] it gefal wie, mar as in mjitkundige eigenskip fan de romte sels. In [[massa (natuerkunde)|massa]] lûkt de [[Romte (natuerkunde)|romte]] om him hinne [[Krommingstensor fan Riemann|krom]], wêrtrtochwêrtroch't it liket oft de massa oare massa's oanlûkt. Neffens Newton is de swiertekrêft sneller as it ljocht. As bygelyks de [[maoannemoanne]] samar ferdwine soe, soe te sjen wêze dat earst de tijen har weromlutsen en dan pas dat de moanneskiif fan de himel ferdwûn.
Einstein foarsei sa de ôfbûging fan ljocht fan in stjer troch de sinne. [[Arthur Eddington]] seach dit by de [[sinnefertsjustering]] op it eilân [[Prinsipe (eilân)|Prinsipe]] op [[29 maaie]] [[1919]]. Hoewol't [[foton|fotoanen]] gjin [[rêstmassa]] besitte, binne se neffens de relaasje E = hν fan [[Max Planck]] in foarm fan enerzjy. Omreden [[E=mc²|E = mc²]] binne enerzjy en massa ekwivalint en lûkt hetit zwaartekrachtveldswiertekrêftfjild vanfan de zonsinne lichtljoccht oan. Hy verklaardefreklearre zosa ookek de baan vanfan de planeet [[MercuriusMerkurius (planeet)|MercuriusMerkurius]], diedy't geengjin [[Ellips (wiskunde)|ellips]] beschrijftbeskriuwt zoalslykas de [[Wetten vanfan Kepler]] aangevenoanjouwe, maarmar eenin [[rozetroazet]]. Hy voorspeldefoarsei ookek dat hogerheger staandesteande klokken snellerhurder lopenrinne, wat metmei [[atoomklok]]ken inderdaadyndie isoantoand aangetoondis.
[[Kategory:Natuerkunde]]
| 