Galge: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
oanfol fan Mol |
oanfolling LC |
||
Rigel 1:
[[Ofbyld:Tombstone courthouse gallows.jpg|thumb|''Nijbou fan in histoaryske galge yn [[Tombstone]] Courthouse State Historic Park, Arizona'']]
In '''galge''' is in, meast houten, stellaazje dêr't feroardielden mei deamakke wurde troch ophingjen.
In galge kin part wêze fan in [[skavot]]; wurdt yn Nederlân ek wol ''wipstrik'' of ''wip'' neamd, nei it lûk dêr't men de feroardielde trochhinne falle lit. Der wiene fêste galgen en galgen dy't nei de eksekúsje wer ôfbrutsen waarden. Ein Lette Midsieuwen kaamen der rûnom yn Fryslân galgen te stean. Sa'n stik eksekúsje-ark joech oansjen en ûnderstreke de soevereiniteit.Oan guon skavotten hat nea ien hong. Tusken 1450 en 1500 waarden der in fjirtichtal stellaazjes oprjochte. Yn 1515 - doe't de Lêste oarloch tsjin Hollân begûn, wêrnei't Frylân ûnder gesach fan de Habsburger Karel V kaam- telde it Fryske lân tusken Fly en Lauwers seker 41 galgen. Dochs bleau it tal ophingings lyk, yn de sechtjinde ieu sa'n 4 á 5 yn it jier.
Eartiids hiene grutte, mar ek wol lytsere, plakken it [[rjocht fan galge en rêd]]. Oeral binne noch nammen dy't de neitins oan it plak dêr't in galge stien hat libben hâlde. Sa goed as alle alve stêden en alle tritich gritenijen hienen om 1500 hinne in eigen skavot.
De fêste galge stie meast op in plak dêr't er al fan fierens goed yn it each foel, oan de râne fan de stêd of fan it rjochtsgebiet yn it gefal fan grytenijen, bygelyks oan in grutte dyk as feart. Bûten de stêd wie mei om de stank fan de liken. Dy fan Ljouwert stie oan de [[Harnzer Feart]], dêr't no soarchfersekerder DE FRiesland sit. De galge fan Barradiel stie oan de Slachtedyk ten easten fan Seisbierrum en dy fan Wymbritseradiel stie oan de noardkant fam de Snitser Mar. Soms hie binnen in gritenij sels in trimdiel (in tredde part fan in gritenij) of fiarndel (as de gritenijen yn fjouwer stikken opdield wie) in eigen galge. In foarbyld hjirfan wie Tytsjerksteradiel, in grutte gritenij. Dêr rjochte in fiarndel om 1485 in eksekúsjewurktúch op ten noarden fan [[Suwâld]]. Dit wylst der om 1450 al in 'lagemiene galge'boud wie oan de eastkant fan de [[Burgumer Mar]]. De measte Fryske galgen rekken yn de rin fan de sechtjinde ieu yn ferfal en ferdwûnen. Yn Ljouwert wie noch lang iun sintrale galge. It Amelân hie noch it langste in galge, mooglik oant 1795. It Amelân waard yn 1515 bûten it Fryske gewest hâlden en bleau in saneamde 'frije hearlikheid'. Op in âlde kaart út 1731 stiet de galge tusken Halum en Ballum, op in hege ûnbedike kwelder. In heuvelich gebiet hie faak galgenbergen. Dêr waard it soflik omskot nei de eksekúsje ophongen as ôfgryslik foarbyld, bedoeld om it bewenners en reizgers dúdlik te meitsjen dat wetshanthavening dêr serieus naam waard.
De galgen wienen benammen bedoeld om ôf te skrikken. Fergelike mei redbrake - immen de bonken brekke op in houten tsjil- en 'koppen'- immen ûnthalzje mei in swurd- wie hingjen it meast ûnearfol.
Johannes Mol syn publikaasje ''Gallows in Late Medieval Frisia'' (2007) lit sjen dat yn [[Westerlauwersk Fryslân]] yn de lette-[[midsieuwen]] it tal galgen tanaam. Der wiene teminsten 40 (fêste) galgen yn [[1515]]. Neffens Mol waarden dêr lykwols net mear minsken as op oare plakken yn Nederlân ta de dea troch ophingjen feroardiele en wie de galge yn Fryslân ek symboal foar de juridyske selstannigens fan in doarp of grytenij. Under it bewâld fan de [[Karel V fan it Hillige Roomske Ryk|Habsburgers]] waard it tal galgen hurd leger.
Line 16 ⟶ 17:
</gallery>
{{Boarnen|boarnefernijing=
* {{aut|J. .A. Mol}}, (2007) ''Gallows in Late Medieval Frisia''. Yn Bremmer Jr, R.H., Laker, St., Vrie, O. (Eds.) Advances in Old Frisian Philology. Amsterdamer Beitrge zur lteren Germanistik Band 64 (sd. 263-298). Amsterdam/New York: Rodopi. [http://www.cs.uu.nl/research/projects/i-cult/xposre/demo/gallows/ Hjir te lêzen]
* [[Ljouwerter Krante]], 20 septimber 2011 side 11
----
* [http://web.archive.org/web/20071208161530/http://www.amsterdam.nl/stad_in_beeld/inhoud/typisch_amsterdams?ActItmIdt=8986 It Galgefjild op amsterdam.nl] (fia webarchive)
}}
[[Kategory:Deastraf]]
[[Kategory:Skiednis]]
| |||