Joost van den Vondel: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
L red hiele side + oanf |
|||
Rigel 1:
[[Ofbyld:J vondel.jpg|thumb|
'''Joast fan de Vondel''' ([[Nederlânsk]]: '''Joost van den Vondel'''; [[Keulen]], [[17 novimber]] [[1587]] – [[Amsterdam]], [[5 febrewaris]] [[1679]]) wie in [[Nederlân]]sk [[dichter]], [[toanielskriuwer]] en [[oersetter]]. Hy wurdt beskôge as de meast foaroansteande literêre persoanlikheid út 'e [[santjinde ieu]] foar wat it [[Nederlânsk]] taalgebiet oanbelanget, in soarte fan Nederlânske [[Shakespeare]]. Krekt as dat by syn [[Ingelân|Ingelske]] wjergader it gefal is, binne sines de [[toanielstik]]ken út dy tiid dy't noch altiten op 'e planken brocht wurde, mei as bekendste foarbylden de ''Gysbreght van Aemstel'', ''Lucifer'' en ''Palamedes''. Syn [[gedicht]] ''Joannes de Boetgezant'', oer it libben fan 'e [[kristendom|kristlike]] [[profeet]] [[Jehannes de Doper]], wurdt wol it grutste Nederlânsktalige [[epos]] neamd.
==Libben==
▲[[Ofbyld:J vondel.jpg|thumb|200px|''Portret fan Vondel troch Ph. Koninck, 1665'']]
Vondel waard berne yn [[Keulen]], dêr't syn âldelju, dy't [[minnisten]] wiene, yn [[1582]] hinne flechte wiene, nei't harren stêd [[Antwerpen]] dat jiers as ûnderdiel fan 'e [[Tachtichjierrige Oarloch]] troch it [[Spanje|Spaanske]] leger fan 'e [[Aleksander Farnese, hartoch fan Parma|hartoch fan Parma]] ynnommen wie. Doe't Vondel acht jier wie, yn [[1595]], ferfear it gesin nei de [[Republyk fan de Feriene Provinsjes|Republyk fan 'e Feriene Provinsjes]], dêr't se har earst nei wenjen setten yn [[Utert (stêd)|Utert]], en twa jier letter yn [[Amsterdam]]. Dat wie wêr't Vondel fierder opgroeide. Yn [[1610]], op syn 23ste, troude er mei Mayke de Wolff (Keulen, [[1586]] – Amsterdam, [[1635]]). Hja krigen fiif bern, wêrfan't trije de bernetiid net oerlibben. Foar de kost hie Vondel in hannel yn hoazzen yn 'e Warmoesstrjitte, dy't er fan syn heit oernommen hie. [[Side (tekstyl)|sidene]] hoazzen kosten doedestiden sechstjin [[gûne]], dat der wie goed jild mei te fertsjinjen.
===Karriêre as toanielskriuwer en dichter ===
==Wurk==▼
Vondel waard lid fan 'e [[Brabân]]ske [[rederiker]]skeamer ''Het Wit Lavendel'', dêr't er yn 'e kunde kaam mei oare literêre figueren, lykas de ferneamde dichter [[Roemer Visscher]]. Hoewol't er net folle ûnderwiis genoaten hie, wied er bepaald net dom. Yn [[1613]] learde er himsels [[Latyn]] om [[Seneka de Jongere|Seneka]] lêze te kinnen, en letter died er itselde mei [[Gryksk]], dat er nedich wie foar syn toanielstik ''Palamedes oft Vermoorde Onnooselheit''. It stik spile yn 'e [[Grykske Aldheid]], mar wie eins in skerpe terjochtwizing fan [[steedhâlder]] [[Maurits fan Oranje|Maurits]] (yn it stik [[Agamemnon]]) fanwegen dy syn ferantwurdlikens foar de eksekúsje, yn [[1619]], fan [[riedpinsjonaris]] [[Johan fan Oldenbarnevelt]] (Palamedes of "de fermoarde ûnskuld"). Maurits hold net fan krityk, en hoewol't er sels gjin kultureel ûnderlein persoan wie en op eigen manneboet wierskynlik nea fan it stik heard hawwe soe, wiene der perfoarst genôch lju yn syn om-en-by dy't him op soks wize koene en woene. Fan gefolgen moast Vondel Amsterdam ûntflechtsje en him in hoartsje katoen hâlde yn [[Beverwyk]], oant de stoarm fierhinne oerwaaid wie. Uteinlik waard er dochs foar it gerjocht dage, en krige er in boete oplein fan ƒ300, wat yn dy tiid in hiel bedrach wie. It hie lykwols minder kind (sa't Oldenbarnvelt ta syn skea ûnderfûn hie), en de boete waard foar Vondel foldien troch de Amsterdamske [[skepen]] [[Albert Coenraads Burgh]], dy't him ek it idee foar it stik oan 'e hân dien hie.
[[Ofbyld:Op het stokje..jpg|thumb|''Het stockske'']]▼
[[Ofbyld:Beeld Joost van den Vondel.JPG|right|right|thumb|350px|Vondel syn stânbyld yn it [[Amsterdam]]ske [[Vondelpark]].]]
Nettsjinsteande alle trelit, of miskien wol dertroch, ûntjoech ''Palamedes'' him letter ta in populêr stik, dat foar [[1800]] yn teminsten fyftjin printingen ferskynd is. Yn [[1663]], doe't Maurits al lang dea wie, waard it foar it earst opfierd, yn [[Rotterdam]], en yn [[1665]] kaam it yn Amsterdam foar it earst op 'e planken, doe't de [[skouboarch]] dêre sletten wie fanwegen in ferbouwing, en de pleatslike [[reginten]] der dus net op oansjoen wurde koene. Vondel beheinde syn krityk op 'e steat en de [[gomarisme|gomaristyske]] [[kalvinisme|kalvinisten]] trouwens net ta syn toanielstikken, mar utere dy fral ek yn syn [[stikeldicht]]en. Soms waard er dêrby sels lulk en haatlik: in foarbyld is ''Het Stockske van Joan van Oldenbarnevelt'', wêryn't er nochris weromkomt op 'e ûnterjochte dea fan dy steatsman. Sterke lulkens klinkt ek troch yn it ynliedend [[sonnet]] (Vondel neamt it ''Klinkert'') fan ''Palamedes''.
In oar stik fan Vondel dat nochal wat opsjoch joech, wie de ''[[Gijsbrecht van Aemstel]]'', dat yn 't earstoan troch de [[predikant]]en ferbean waard mei't it roomske sympatyen befetsje soe. Oer ''[[Lucifer (toanielstik)|Lucifer]]'', en it lettere ''Adam in Ballingschap'', dat Vondel yn [[1664]] skreau, doe't er al 77 jier wie, wurdt wol sein dat se de [[Ingelân|Ingelske]] skriuwer en dichter [[John Milton]] ynspirearren ta syn [[magnum opus]] ''[[Paradise Lost]]'' ([[1667]]), al miene oaren dat de oerienkomsten simpelwei te ferklearjen binne trochdat alletrije wurken op deselde boarne, ntl. it [[bibel]]boek ''[[Genesis (boek)|Genesis]]'', basearre binne.
▲Hy skreau lykwols ek suvere religieuske gedichten, lykas twarris in ''Krystliet'':
::''O wat zon is komen dalen<br />in den Maagdelijken schoot!<br />Ziet hoe schijnt ze met heur stralen<br />Alle glanzen doof en dood.''
Lichtfuottich is it gedicht ''Op het Toonneel des Aerdrycks, ofte Nieuwe Atlas; uytgegeven door I. en C. Blaeu'' dat yn
▲===Oar wurk===
::''De wereld is wel schoon, en waerdigh om t'aenschouwen,<br />Maer 't reizen heeft wat in. de kosten vallen swaer.<br />Men magh den Oceaen niet al te veel betrouwen.<br />De Bergen rijzen steil. de bosschen zien te naer.''<br>▼
▲Lichtfuottich is it gedicht ''Op het Toonneel des Aerdrycks, ofte Nieuwe Atlas; uytgegeven door I. en C. Blaeu'' dat yn de [[Toonneel des Aerdrycks|atlas fan Blaeu]] opnaam waard,<ref>Regionaal Archief Leiden - [http://www.leidenarchief.nl/home/collecties/verhalen/bladeren-door-blaeu ''Bladeren door Blaeu''], direkt nei it foarwurd fan it earste diel fan de atlas</ref> en dat sa begjint:
Nei
▲::''De wereld is wel schoon, en waerdigh om t'aenschouwen,<br />Maer 't reizen heeft wat in. de kosten vallen swaer.<br />Men magh den Oceaen niet al te veel betrouwen.<br />De Bergen rijzen steil. de bosschen zien te naer.''
▲Nei dy [[Elegy (literêr)|kleisang]], dy't sa noch in tal strofen trochgiet, kin men net om Van den Vondels konklúzje hinne: de lêzer kin him de muoite besparje en him beheine ta in reis troch atlas:
::''O reisgezinde geest, ghy kunt die moeite sparen,<br />En zien op dit Toonneel de Wereld groot en ruim,<br />Beschreven en gemaelt in kleen begrip van blaren.<br />Zoo draeit de schrandre kunst den Aerdkloot op haer duim.''
Vondel wie in [[Renêssânse]]dichter, yn waans wurk oft de ynfloed fan 'e [[rederiker]]s dúdlik werom te finen is, lykas yn it boartsjen mei wurden, yn it [[Nederlânsk]] èn yn oare talen:
::''De raven kraaien'' "cras, cras"
::''Die zorght, en waeckt, en slaeft, en ploegt, en zwoegt, en zweet''▼
en
[[File:Van den Vondel Banknote 1973 Obverse.jpg|thumb|left|300px|Vondel op in [[Nederlân]]sk fiifgûnebryfke (ferzje út [[1973]]).]]
===Religy===
▲— dat lêste wurd betsjut yn it Latyn: "moarn"; opsommings:
Yn [[1641]] stapte Vondel oer fan 'e [[Remonstrantske Bruorskip]] nei de [[Roomsk-Katolike Tsjerke]], wat him net yn tank ôfnommen waard yn Amsterdam, dêr't [[kalvinisme|kalvinistyske]] [[predikant]]en doedestiden in soad ynfloed hiene. De Amsterdamske skouboarch wie lykwols yn roomske hannen, en de strange kalvinisten wiene dochs al op [[toaniel]] en [[teäter]] tsjin, dat foar syn wurk sil it net folle skeeld hawwe. Wat de reden fan syn bekearing wie is net wis, mar men wol wol hawwe dat syn leafde foar in roomske frou (syn oarehelte wie seis jier earder stoarn) der in rol by spile.
===Lêste jierren en ferstjerren===
▲::''Die zorght, en waeckt, en slaeft, en ploegt, en zwoegt, en zweet''
Mei't Vondel syn soan, dy't ek fan Joast hiet, yn 'e finansjele swierrichheden kommen wie om't er der mar wat hinne libbe, gie Vondel syn hoazzesaak yn [[1658]] fajyt. Dêrnei waard er [[suppoast]] by de [[Stedsbank fan Liening]], in saneamde [[sinekuere]] (in goed betelle baantsje sûnder folle wurk). Hy bleau dêr wurksum oant syn pinsjonearring, yn [[1668]]. Doe wie syn soan ûnderwilens yn [[1660]] al omkommen op in reis nei [[Nederlânsk-Ynje|Ynje]], yn 'e neite fan [[Kaap de Goede Hoop]]. Yn syn âlderdom waard Vondel fersoarge troch syn iennichst oerlibjend bern, syn dochter Anna, en troch syn nicht Agnes Block. Hy oerlibbe ek Anna noch, dy't yn [[1675]] stoar. Sels libbe er as in bitter man troch oant er 91 jier wie. Koart foar syn ferstjerren, yn [[1679]], dichte er noch syn eigen spottende grêfskrift:
::''Hier leit Vondel zonder rouw,<br />Hy is gestorven van de kouw.''<br>
Vondel waard begroeven yn 'e [[Nije Tsjerke (Amsterdam)|Nije Tsjerke]] te Amsterdam. Letter waard it grutste park fan Amsterdam, it [[Vondelpark]], nei him neamd, en syn stânbyld stiet yn it noardlike part dêrfan. Tusken [[1950]] en [[1990]] stied er ek op it [[Nederlânske bankbiljetten|Nêderlânske fiifgûnebryfke]], krekt as op in Nederlânske [[postsegel]] út [[1937]]. Teffens is der in literatuerpriis nei him neamd, de [[Joast fan de Vondelpriis]].
▲==Wurk==
▲en tal fan oare figueren litte de Rederikerstradysje sjen. De perfekte yntegraasje fan kristlike teology en antike kultuer, syn grutte kennis fan literatuer en wittenskip, en syn niget oan dichtfoarmen en fernijings op leksikaal mêd meitsje him dochs yn it foarste plak in humanistysk en renaissânsistysk dichter. Van den Vondels dichterlik talint en syn irenyske persoanlikheid makken dat syn tiidgenoaten him betitelen as Prins fan de Dichters.
===
* ''Den Gulden Winckel der Konstlievende Nederlanders'' (1613)
* ''Hymnus ofte Lofgesangh over de
* ''Vorstelijcke
* ''Op de
* ''De Helden Godes'' (1620)
* ''Het
* ''Geboortklock van [[Willem II fan Oranje|Willem fan Nassau]]'' (1626)
* ''Bruyloftbed van [[P.C. Hooft]] en Helionora Hellemans'' (1627)
* ''Rommelpot van 't Hane-kot'' (1627)
* ''Verovering van Grol door [[Freark Hindrik fan Oranje|Frederick Henrick, Prince van Oranje]]'' (1627)
* ''De Rynstroom'' (1630)
* ''Roskam'' (1630)
* ''Harpoen'' (1630)
* ''Een
* ''Geuse-vesper'' (1631)
* ''Decretum
* ''Op Huygh de Groots
* ''Inwying der
* ''Kinderlijck'' (1632)
* ''Uitvaert van
* ''Op het
* ''Lyckklaght aan het Vrouwekoor, over het
* ''Brieven der Heilige Maeghden, Martelaressen'' (1642)
* ''Aen de Beurs van Amsterdam'' (1643)
* ''J.J. Vondels Verscheide Gedichten'' (1644)
* ''Altaergeheimenissen'' (1645)
* ''Poezy
* ''Inwijdinge van 't Stadhuis t'Amsterdam'' (1655)
* ''Het
* ''Zeemagazyn'' (1658)
* ''Wildzang'' (1660)
* ''Toneelschilt oft Pleitrede voor het
* ''Bespiegelingen van Godt en Godtsdienst'' (1662)
* ''Joannes de Boetgezant'' (1663)
* ''De Heerlijckheid der Kercke'' (1663)
* ''Lykzang ter
* ''Uitvaert van Maria van den Vondel'' (1668)
* ''[[Ter Zelver Bruiloft]]'' (1674)
** [[Ofbyld:Frisian flag.svg|20px]] [[Frysk]]e oersetting: ''[[De Brulloft fan it Laam]]'' (fert. [[Klaas Bruinsma (oersetter)|Klaas Bruinsma]], 1983)
* ''Het Pascha ofte de Verlossinge Israels wt Egypten''<ref>http://www.dbnl.org/tekst/vond001dewe01/vond001dewe01_0014.htm</ref> (1612)
* ''Hiërusalem verwoest''<ref>http://www.dbnl.org/tekst/vond001dewe02/vond001dewe02_0007.htm</ref> (1620)
* ''Palamedes oft Vermoorde
* ''De Amsteldamsche Hecuba''<ref>http://www.dbnl.org/tekst/vond001dewe02/vond001dewe02_0096.htm</ref> (1626)
* ''[[Gijsbrecht van Aemstel|Gysbreght van Aemstel]]'' (1637)
* ''Maeghden'' (1639)
* ''Gebroeders'' (1640)
* ''Joseph in Dothan'' (1640)
* ''Joseph in Egypten'' (1640)
* ''Peter en Pauwels'' (1641)
* ''Maria Stuart of Gemartelde Majesteit'' (1646)
* ''Leeuwendalers,
* ''Salomon'' (1648)
* ''[[Lucifer (
* ''Salmoneus'' (1657)
*
* ''David in Ballingschap'' (1660)
* ''David hersteld'' (1660)
* ''Samson of Heilige Wraeck'' (1660)
* ''Adonias of Rampsalighe
* ''Johannes de
* ''Batavische
* ''Faëton of Reuckeloze
* ''Adam in Ballingschap of Aller
* ''Zungchin of Ondergang der Sineesche
* ''Noah of Ondergang der
*
*
*
*
*
*
===Oersettings===
* ''Hippolytus of Rampsalige Kuysheyd'' (
* ''[[Elektra (Sofoklês)|Elektra]]'' (nei [[Sofokles]]; 1639)
* ''[[Kening Oidipoes|Koning Edipus]]'' (nei Sofokles; 1660)
* ''[[De Froulju fan Trakhis|Herkules in Trachin]]'' (nei Sofokles; 1668)
▲*Hippolytus of Rampsalige Kuysheyd (neffens [[Lucius Annaeus Seneca|Seneca]]) (1628)
▲*Huigh de Groots Jozef of Sofompaneas (neffens [[Hugo de Groot]]) (1635)
▲* Lierzangen en Dichtkunst ([[Quintus Horatius Flaccus]]) (1657)
▲*Ifigenie in Tauren (neffens [[Euripides]]) (1666)
▲*Fenicieansche of Gebroeders van Thebe (neffens [[Euripides]]) (1668)
{{boarnen|boarnefernijing=
<references/>
Foar fierdere boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://nl.wikipedia.org/wiki/Joost_van_den_Vondel ''Voetnoten'' en ''Bronnen'', op dizze side].
}}
▲{{DEFAULTSORT:Vondel, Joost}}
[[Kategory:Nederlânsk dichter]]
[[Kategory:Nederlânsk skriuwer]]
[[Kategory:Nederlânsk toanielskriuwer]]
[[Kategory:Nederlânsk oersetter]]
|