|
[[Ofbyld:Gaius Cornelius Tacitus.jpg|thumb|Publius Kornelius right|200px|Tasitus.]]
'''Tasitus''' (yn it [[Latyn]]: '''Tacitus'''), folút: '''Publius Kornelius Tasitus''' of '''Gajus Kornelius Tasitus'''<ref>De brieven fan [[Sidoanius Apollinaris]] neame him "Gajus"; yn ien fan 'e twa oerbleaune manuskripten fan syn wurken wurdt er as "Publius" oantsjutten (<span style="font-variant: small-caps;">Syme, R.</span>, ''Tasitus'', s. 59).</ref> ([[56]]/[[57]]-±[[120]]) wie in [[Romeinske Ryk|Romeinsk]] [[histoarikus]], [[skriuwer]] en reedner. Dat lêste wie iroanysk, yn acht nommen dat syn ''[[cognomen]]'' Tasitus yn it Latyn de betsjutting "swijend" of "swijsum" hat. Hy wurdt gauris beskôge as Romes grutste skiedskriuwer. Tasitus syn sympaty gie dúdlik út nei in [[republyk|republikeinske steatsfoarm]], ynstee fan nei de eigenwille fan guon fan 'e [[keizer]]s.<ref>Dit is teminsten de oerhearskjende fyzje sûnt de [[Frânske Revolúsje]]: histoarikus Giuseppe Toffanin ûnderkent troch de skiednis hinne twa kampen: de "reade tasitisten", dy't Tasitus oangripe om harren "republikeinske" gefoelens te uterjen; en de "swarte tasitisten", dy't yn Tasitus fral in hantlieding sjogge om in monargy ta in goed ein te bringen. Fan 'e [[Renêssânse]] ôf (wannear't Tasitus syn geskriften nei lang wei west te hawwen wer boppe wetter komme) oant de iere [[Ferljochting (tiidrek)|Ferljochting]] fynt men ferneamde foarbylden fan beide "kleuren" fan Tasitus-oanhingers: [[Francesco Guicciardini]] en [[Denis Diderot]] kinne as foarbylden fan 'e swarte tasitisten neamd wurde, wylst men de geskriften fan [[Machiavelli]] dan wer yn twa rjochtings útlizze kin: swart tasitisme yn ''[[De Hearsker]]'', en read tasitisme yn 'e ''[[Ferhannelings oer de Earste Tsien Boeken fan Titus Livius|Discorsi]]''. Foar bibliografyske ferwizings: sjoch [[:en:Tacitean studies|"Tacitean studies", it artikel op de Ingelsktalige Wikipedy]].</ref> Hy skreau oer sljochtwei lju mei likefolle fanselssprekkendheid as oer keizers en oare machthawwers, en joech dêrmei in prachtich ynsjoch yn it libben fan syn tiid.
'''Publius Kornelius Tasitus'''<sup>[[#een|1]]</sup> (sa. [[55]]-[[120]]) wie in [[Romeinske Ryk|Romeinsk]] [[histoarikus]], [[skriuwer]] en reedner. Hy wurdt faaks sjoen as Romes grutste histoarikus. Tasitus syn sympaty gie dudlik út nei in [[republyk|republikeinske steatsfoarm]], earder as nei de eigenwille fan guon [[keizer]]s<sup>[[#twee|2]]</sup>. Hy skriuwt oer keizers en machthawwers mei likefolle fanselssprekkendens as oer persoanen fan minder belang en jout dêrmei in prachtich ynsjoch yn it libben fan syn tiid.
== Biografy Libben==
TasitusDer is wierskynliknet in protte bekend oer Tasitus syn libben. Wierskynlik waard er yn it jier [[5556]] of [[57]] berne yn in provinsjale[[adel|aadlike]] famylje út 'e [[Romeinske Ryk|Romeinske]] provinsje [[Gallia Narbonensis]] (yn [[Fréjus]] of [[Vaison-la-Romaine]]) of út 'e provinsje [[Gallia Cisalpina]] (yn [[Padua]]). As jongeman studearre er [[retoarika]] te [[Rome (stêd)|Rome]]. Yn [[77]] troutof Tasitus[[78]] meitroude deer dochtermei fan[[Julia Agrikola]], de konsuldochter fan dat'e jierferneamde legeroerste [[Julius Agrikola]]. AgrikolaDyselde iswaard yn [[84]] weromroppentroch trochkeizer [[Domitianus]] weromroppen út ''[[BritanniaBritanje]]''., Agrikolaferdwûn ferdwyntdoe nei de eftergrûn en silstoar yn augustus [[93]] ferstjerre, min ofte mear ferjittenfergetten. Syn testamint pakt lykwolspakte net goed út foar Tasitus syn frou, want neistnjonken har mem krijtnaam ek de ''[[princeps]]'' -(keizer) begearich syn diel – hoewol't dy earder noch ferkundige hathie gjin erfenisbeërf oanoannimme te nimmensillen fan ienimmen mei bern - syn diel met grutte begearigens.
DochUnderwilens behinderet ditwie Tasitus netúteinset ommei in skitterjendeglânsrike politike karriêre út te bouwen. In pear jier nei syn houlik iswied hyer ûnder keizer [[Fespasianus]] wierskynlik al lid fan 'e ''XX-vir'' (preesterkolleezjeit besteandetweintich útkoppen 20tellende manljupreesterkolleezje) ûnder [[Vespasianus]]. TrochHistoarikus G. Alföldy is derhat de tige oannimlike ynterpretaasje oppereoppenearre dat Tasitus troch keizer [[Titus (keizer)|Titus]] oantsjutten is as ''[[quaestor Augusti]]'', de (persoan dy't de taspraken fan de'e keizer oan de'e [[Romeinske Senaat|Senaat]] skriuwtskreau énèn foarlêst)foarlies, oanbasearre de hân fanop in ynskripsje ynop it grêfmonumint fan Tasitus oan de'e [[Via Nomentana]] ynte [[Rome (stêd)|Rome]].<supref>[[#drie|3]]<span style="font-variant: small-caps;">Alföldy, G.</supspan>, ''Bricht der Schweigsame sein Schweigen? Eine Grabinschrift aus Rom'', yn: ''Mitteilungen des deutschen archeologischen Instituts, Römische Abteilung'' 102 (1995), s. Wierskynlik251-268.</ref> hatNei hyalle dizzegedachten funksjeferfolle er dat amt yn [[80]] of [[81]], -of tenop lêstesyn lêsten yn [[82]]. AtAs hyer yn 81 ''[[quaestor (Rome)|quaestor]]'' west is yn [[81]]wie, wol ditdat sizze dat hyer énsawol foarûnder [[Titus]] énas foarûnder dy syn broer [[Domitianus]] wurdfierder wie, want Titus stjertstoar op [[13 septimber]] [[81]]. NoDoe't hyer eks-''[[quaestor (Rome)|quaestor]]''-ôf iswie, wurdtwaard hy opnommen yn de [[Romeinske Senaat|Senaat]]Tasitus as ''[[homo novus]]'' (earste fan in famylje dy't dêr in sit hie) opnommen yn de'e [[Romeinske Senaat|Senaat]] sit hat). Ut de'e ynskripsje (cf.op supra)syn kinnegrêfmonumint wyis ek opmeitsjeop te meitsjen dat hyer yn [[84]] of [[85]] de funksje fan ''[[aedilis]]'' oerslachtoersloech enom daliks ta ''[[tribunus plebis]]'' keazen wurdtte wurden. Yn [[88]] iswied hyer sels ''[[praetor]]'' (in funksje yn de'e rjochtspraak) énen teffens lid fan it prestisjeuzeprestizjeuze preesterkollezje fan de'e Fyftjin offyftjin (''[[quindecimviri sacris faciundis]]''). Yn [[89]] wurdtwaard hyer foar fjouwer jier ôffurdige foar in post yn de'e provinsjes -, dêr't neter folleitsij bekendoan oerit ishaad fan ien fan 'e legioenen stie, itsij in boargerlik amt hie.
WannearTasitus, syn gesin en syn besittings oerlibben keizer Domitianus syn skrikbewâld, al krige er der geastlik in flinke tik fan mei, sa't út syn skriuwwurk bliken docht. Doe't [[Domitianus]] op [[18 septimber]] [[96]] fermoarde wurdtwaard troch syn neiste omjouwingmeiwurkers, hathie de ûngefearlikernôch fjirtichjierrige Tasitus sit as ''[[consul suffectus]]'' foar it jier [[97]] -wer sit yn 'e Senaat. Yn dat amt wied er nei alle gedachten noch oantsjuttenbeneamd troch [[Domitianus]] -sels. ynUnder dedy syn opfolgers [[Romeinske Senaat|SenaatNerva]]. Underen [[Trajanus]] hearthearde hyer as eksâld-''[[consulaatkonsul (Romeinske Ryk)|konsul]]'' by de politike elite fan deit [[romeinske Senaat|senatoren]]ryk, en stoartyn hydy snuorje joech er him opfierhinne deoer skiedskriuwerijoan 'e [[skiedskriuwing]]. Yn [[112]] en [[113]] iswied hyer noch in jier lang gûverneur fan de'e provinsje ''[[Lyts-Aazje|Asia]]'', in fûlbegeardefûlbegeare post. HyTasitus isstoar as in [[reedner]] en [[histoarikus]] fan namme earne nei alleit gedachtenjier [[117]], wierskynlik om [[120]] hinne, stoarnal aswolle party histoarisy syn ferstjerren pas yn reputearre[[reedner125]] énof sels yn [[histoarikus130]] pleatse.
[[Ofbyld:Lipsius manuscript.jpg|thumb|left|250px|De foarside fan in útjefte fan Tasitus syn wurken yn in edysje fan [[Justus Lipsius]], út [[1598]].]]
== Wurken ==
[[Ofbyld:Lipsius manuscript.jpg|thumb|De foarside fan in útjefte fan Tasitus syn wurken yn in edysje fan [[Justus Lipsius]] út [[1598]].]]
=== ''De vita et moribus Iulii Agricolae'' (''Agricola'') ===
''De vita et Moribus Iulii Agricolae'' of ''Agricola'' is in tritich siden tellende biografyske skets fan Gnaius Iulius Agricola - syn skoanheit - troch Taxitus útjûn yn [[98]], yn de tiid fan [[Trajanus]].
===''Agricola''===
Dochs is it net in tradysjonele [[biografy]], want Agricola's libbensferhaal wurdt brûkt ter yllustraasje fan [[Domitianus]]' tyrannike gedrach en om [[Nerva]] en [[Trajanus]] lof ta te sjongen. It is ûnevenwichtich fan opbou troch de him - letter - kenmerkjende wiidweidige beskriuwings fan fjildtochten, redefierings ta de soldaten en syn oandacht foar de [[etnografy]] fan [[Grut-Brittanje|Britannia]] en har ynwenners. R. Syme mient it wurkje sels in dokumint fan Romeinske politike literatuer neame te kinnen<sup>[[#vier|4]]</sup>.
''De Vita et Moribus Iulii Agricolae'', of koartwei de ''Agricola'', is in tritich siden tellende biografyske skets fan 'e Romeinske legeroerste en steatsman Gnajus Julius Agrikola, Tasitus syn skoanheit. Dit wurk waard troch Tasitus útjûn yn it jier [[98]], ûnder it regear fan keizer [[Trajanus]].
Dochs is it net in tradysjonele [[biografy]], want Agrikola syn libbensferhaal wurdt brûkt ta yllústraasje fan it tirannike hâlden en dragen fan [[Domitianus]], en om [[Nerva]] en [[Trajanus]] lof ta te sjongen. It is ûnlykwichtich fan opbou troch wiidweidige beskriuwings fan fjildtochten (dy't sa karakteristyk wurde soene foar Tasitus syn lettere wurk), taspraken oan 'e soldaten en it omtinken foar de [[etnografy]] fan 'e provinsje [[Brittanje]]. Histoarikus R. Syme mient it wurkje sels in dokumint fan Romeinske politike [[literatuer]] neame te kinnen.<ref><span style="font-variant: small-caps;">Syme, R.</span>, ''Tasitus'', s. 125.</ref> De tekst hat ek spoaren fan [[retoryk]], eat dat men ek yn lettere wurken fan Tasitus weromfynt, al is dat foar in part eigen oan it sjenre, dat de ''laudatio'' as fêst elemint hat.
It wurkje hat ek spoaren fan [[retoryk]] - wat wy ek yn lettere wurken weromfine - dat diels eigen is oan it sjenre dat de ''laudatio'' as fêst elemint hat.
=== ''De origine et situ Germanorum'' (''Germania'') ===
{{Apart|Germania (boek)}}
''[[De origine et situ Germanorum]]'' of ''Germania'' dat yn datselde jier ferskynt is in echte [[etnografy]] wêryn't earst [[Germanen|Germania]] en de libbenswize fan har bewenners besprutsen wurdt en dêrnei wurdt útwreide oer ferskate [[Germanen|Germaanske stammen]]. It is it ienich bewarre traktaat oer dit folk en foarmet dêrtroch in unike boarne foar ûndersikers.
''[[Germania (boek)|De Origine et Situ Germanorum]]'', of koartwei de ''[[Germania (boek)|Germania]]'', dat ek yn [[98]] ferskynde, en dat nei alle gedachten Tasitus syn bekendste wurk is, is in echte etnografy, wêryn't earst [[Germania]] en de libbenswize fan 'e bewenners fan dat gebiet yn it algemien besprutsen wurde, en wêryn't dêrnei útwreide wurdt oer ferskate spesifike [[Germanen|Germaanske folken]]. It is it iennichste oerlevere traktaat oer de iere Germanen, en foarmet sadwaande in unike boarne fan kennis foar ûndersikers en histoarisy.
It âlde tema fan it oanjaan fan it kontrast tusken it beskreaune folk -– yn dit gefal de [[Germanen]] -– en de [[RomeinskeRomeinen Ryk(folk)|Romeinen]] fan syn tiid hat by Tasitus in moralisearjend énsawol as in ynformatyf doel, want ûnder [[keizer Trajanus]] wurdtwaard men yn Rome noch hieltitenaltiten konfrontearre mei itde reële driigjendedriging gefaar dat útgietdy't fan de'e [[Germanen]] útgie. Oerwinnings dy't troch opienfolgjende keizers ferkundige wiene, docht Tasitus yn it boek ôf as propagande sûnder histoaryske basis.
===''Dialogus de Oratoribus''===
Oerwinnings dy't troch opienfolgjende keizers ferkundige binne, docht hy ôf as histoarysk ûnfundearre propaganda fan dizze keizers.
De ''Dialogus de Oratoribus'' hat lange tiid in striidpunt west, mar der is no dochs in algemiene konsensus dat dit in wurk fan Tasitus is, dat opdroegen is oan [[Lusius Fabius Justus]], de ''consul suffectus'' fan it jier [[102]].
It wurk hat de foarm fan in petear tusken de dichter-reedner Kuriatius Maternus, de reedners Markus Aper en Julius Sekundus, en ek Fipstanus Messalla, yn it jier [[75]], oer it ferfal fan de [[redekeunst]]. De oarsaken fan dat ferfal binne neffens de wurden dy't Tasitus de sprekkers yn 'e mûle leit, it brekme oan opfieding yn it algemien, en oan ûnderrjocht yn 'e [[retoarika]] yn it bysûnder, en teffens de [[monargy|monargale]] steatsynrjochting dy't wol goed is as steatsfoarm op himsels, mar gjin oanset jout ta de ûntwikkeling fan in grutte en swide redekeunst. Fan gefolgen, sa is de konklúzje, hâlde literêr bejeftigen harren no inkeld noch dwaande mei [[poëzij]].
=== ''Dialogus de oratoribus'' ===
''Dialogus de oratoribus'' hat lange tiid in striidpunt west, mar der is no dochs in algemien consensus dat it oer in wurk fan Tasitus giet dat opdroegen is oan [[Lucius Fabius Iustus]], ''[[consul suffectus]]'' yn [[102]].
Dit petear wurdt gauris beskôge as Tasitus syn ferantwurding foar it stopsetten fan syn dochs wol goed rinnende karriêre as retoarikus, en foar syn beslút om him ta te lizzen op it iennichste dat him noch oerbleau: de [[skiedskriuwing]].
It is yn de foarm fan in petear tusken de dichterreedner Curiatius Maternus, de reedners Marcus Aper en Iulius Secundus en ek Vipstanus Messalla yn [[75]] oer it ferfal fan de [[redekeunst]] getten. De oarsaken hjirfan binne neffens him de opfieding yn it algemien mei de [[retoryk]] sels yn it bysûnder en de [[monargy|monargale]] steatsynrjochting dy't wol goed is as steatsfoarm op himsels, mar gjin oanset jout ta de ûntwikkeling fan grutte en grutske redekeunst. Hy konkludearret dat literêr bejeftigen harren no inkel noch dwaande hâlde mei [[poëzy]].
===''Historiae''===
Faak beskôget men dizze dialooch as Tasitus' ferantwurding foar it stopsetten fan syn dochs wol goed rinnende karriêre as retorikus en him ta te lizzen op it ienige dat him noch oerbliuwt: de skiedskriuwerij.
De ''Historiae'' (de "Histoarjes") is it earste fan Tasitus' grutte histoaryske wurken, dy't tanksij de briefkerij tusken himsels en [[Plinius de Jongere]] foar in part datearre wurde kinne. Sa docht út 'e brieven bliken dat Tasitus om [[106]] hinne oer it jier [[79]] oan it skriuwen is, en dat er yn [[109]] dwaande is mei it bewâld fan [[Domitianus]]. Tasitus behannelet yn dit wurk de [[skiednis fan it Romeinske Ryk|skiednis fan Rome]] yn it [[fjouwerkeizersjier]] [[69]] en ûnder it regear fan it [[Hûs fan Flavius]]. Fan 'e wierskynlik tolve of fjirtjin oarspronklike boeken binne inkeld de earste fjouwer en it begjin fan it fyfde oerlevere.
Men is fan tinken dat it wurk ferdield wurde kin yn twa [[heksade]]s, nammentlik in earstenien oer de boargeroarloch ûnder [[Galba]], [[Oto (keizer)|Oto]] en [[Fitellius]] (I-III) en oer [[Fespasianus]] syn regear (IV-VI); en in twadden oer de jierren fan stabiliteit ûnder [[Titus (keizer)|Titus]] en de earste jierren ûnder [[Domitianus]] (VII-IX), folge troch it skrikbewâld fan dyselde, fan [[89]] oant [[96]] (X-XII). Soks kin lykwols it nivo fan 'e spekulaasje net ûntstiigje. Yn syn ''praefatio'' (foaropwurd) kundiget Tasitus de dramatyske ûntknoping al min ofte mear oan, en foarseit er teffens dat er – as him dêrta de jierren gund binne – ek noch it regear fan [[Nerva]] en [[Trajanus]] beskriuwe wol.
=== ''Historiae'' ===
''Historiae'' is it earste fan Tasitus' grutte en grutske historyske wurken, dy't wy tanksij de briefwikseling tusken Tasitus en ''[[Plinius de Jongere|Plinius minor]]'' diels datearje kinne. Sa blykt dat hy om [[106]] hinne oer it jier [[79]] oan it skriuwen is en dat hy dwaande is mei de regearing fan [[Domitianus]] te behanneljen yn [[109]]. Hy behannelet yn dit wurk de [[skiednis fan it Romeinske Ryk|skiednis fan Rome]] yn it [[fjouwerkeizerjier|trijekeizersjier]] [[69]] en ûnder it regear fan de [[Flavii]]. Fan de - fermiende - tolve of fjirtjin boeken bliuwt ús inkeld de earste fjouwer en it begjin fan it fiifde boek.
===''Annales''===
Men mient it wurk ferdiele te kinnen yn twa [[heksade]]s, nammentlik in earste oer de boargeroarloch ûnder [[Galba]], [[Otho]] en [[Vitellius]] (I-III) en [[Vespasianus]]' regearing (IV-VI); en in twadde oer de jierren fan stabiliteit ûnder [[Titus Flavius|Titus]] en de earste jierren ûnder [[Domitianus]] (VII-IX) en op't lêst de tsjustere perioade ûnder [[Domitianus]] fan [[89]] oant [[96]] (X-XII). Dit alles bliuwt lykwols wol hieltiten spekulaaasje.
It wurk ''Ab Excessu Divi Augusti'', better bekend as de ''Annales'' (de "Annalen"), is Tasitus syn twadde gruttere histoaryske wurk. Dêryn behannelet er de [[Julysk-Klaudyske Dynasty]] fan 'e dea ôf fan 'e fergodlike [[Gaius Julius Caesar Octavianus|Augustus]]. Dizze tekst, dy't nei alle gedachten grutdiels ûnder it regear fan [[Hadrianus]] ([[117]]-[[138]]) skreaun waard, kin dus net de oankundige skiedskriuwing oer Nerva en Trajanus wêze. Fan 'e fermoedlike achttjin boeken dêr't dit wurk oarspronklik út bestie, binne allinnich de boeken I oant en mei IV yn harren gehiel bewarre bleaun, wylst V en VI foar in diel oerlevere binne, en XI oant en mei XVI sûnder begjin of ein.
De earste seis boeken binne analitysk fan opbou (dêrfandinne de namme ''Annales''), wylst de oaren har mear konsintrearje om beskate tema's of persoanen hinne. Histoarikus R. Syme mient dat dizze stilistyske feroaring ferwiist nei in djipper lizzende brek, nammentlik de evolúsje fan it [[prinsipaat]] nei it [[dominaat]].<ref><span style="font-variant: small-caps;">Syme, R.,</span>, ''Tasitus'', s. 269-270.</ref>
Yn syn ''praefatio'' (foaropwurd) wurdt de dramatyske ûntknoping al min ofte mear oankundige en kondiget hy dêrby oan dat - as de jierren him gund binne - hy noch oer [[Nerva]]'s en [[Trajanus]]' bewâld skriuwe wol.
==Styl en taalgebrûk==
=== ''Ab excessu divi Augusti'' (''Annales'') ===
Tasitus falt [[taalkunde|taalkundich]] sjoen ûnder de skriuwers fan it saneamd [[Sulverne Latyn]]. It falt lykwols op dat er noch relatyf faak de ''[[indicativus]]'' brûkt yn bysinnen binnen de [[yndirekte rede]], wat yn syn tiid hieltyd minder wizânsje wie. Dit falt mooglik te ferklearjen fanút Tasitus syn klassike oplieding as reedner.
==Stúdzje fan Tasitus==
''Ab excessu divi Augusti'' of ''[[Ab excessu divi Augusti|Annales]]'' is Tasitus' twadde gruttere historyske wurk dat giet oer de [[Julisch-Claudyske dynasty]] sûnt de dea fan de Fergodlike [[Gaius Julius Caesar Octavianus|Augustus]], wêrfan't wierskynlik it grutste diel skreaun is ûnder [[Hadrianus]]' regearing (117-138) en dus net giet oer [[Traianus]], en ek net oer [[Nerva]] (cf. ''supra''). Fan de fermoedlike 18 boeken binne injkeld de boeken I oant IV yn harren gehiel bewarre bleaun, V en VI mar foar in gedielte, en XI oant XVI sûnder harren respektivelike begjin of ein.
Troch de ieuwen hinne hat der hiel wat stúdzje fan Tasitus plak fûn, almeast hearrende ta de [[heuristyk]], de metoadyske bestudearring fan 'e man sels en syn wurken. Tasitus syn boarnen foar de ''Agricola'' binne foar it grutste part út 'e earste hân en faak mûnling oerlevere. Foar syn ''Germania'' hawwe wierskynlik it ferlern giene ''Bella Germaniae'' fan [[Plinius de Aldere]] – dy't út persoanlike ûnderfining fertroud wie mei Germania – en fierders de ''[[Commentarii de Bello Gallico|Bello Gallico]]'' fan [[Julius Caesar]] en [[Titus Livius|Livius]] syn boek CIV tsjinne as boarnen.
Oer de ''Historiae'' en de ''Annales'', dêr't histoarikus P. Fabia it ''Einquellenprinzip'' op besocht hat ta te passen,<ref><span style="font-variant: small-caps;">Fabia, P.</span>, ''Les Sources de Tacite dans les Histoires et les Annales'', Parys, 1893.</ref> bestiet datoangeande noch gjin fêste konsensus. Men kin jin lykwols wol oan 'e hân fan 'e fyzje fan in soad moderne auteurs in byld foarmje oer hokker boarnen oft Tasitus der mooglik foar brûkt hat. Tasitus sels neamt û.o. [[Kluvius Rufus]], [[Fabius Rustikus]] en [[Plinius de Aldere]] (''Ann.'' XIII, 20), mar der binne mear: [[Aufidius Bassus]], [[Servilius Nonianus]], [[Ferginius Rufus]], ensfh.
De earste seis binne annalistysk fan opbou - fandêr de namme Annales, wylst de lêste harren mear konsintrearje om themata of persoanen. R.Syme mient dat dizze stilistyske wiziging ferwiist nei in djipperlizzende feroaring, nammentlik de evolúsje fan it [[principaat]] nei it [[dominaat]]<sup>[[#vijf|5]]</sup>.
Mooglik hat er ek ferskate memoires brûkt, lykas de ''Commentarii'' fan [[Agrippina de Jongere]], de tinkskriften fan [[Klaudius]], ensfh. As âld-konsul en -senator hied er ek tagong ta de ''acta senatus'' en de ''diurna'', dêr't er dokumintêre boarnen fine koe. Dochs hat Tasitus dizze gegevens net letterlik oernommen, mar yn syn eigen wurden getten, wat û.m. nei foarren komt út syn werjefte fan 'e taspraak fan keizer [[Klaudius]] oer it talitten fan Galliërs yn 'e Senaat, dy't sawol troch Tasitus (''Ann.'' XI, 24.) as op 'e ferneamde ''Lyon Tabula''<ref>[http://www.fordham.edu/halsall/ancient/48claudius.html De ''Lyon Tabula'']</ref> werjûn is. Ut in ferliking tusken de beide teksten docht bliken dat by Tasitus de strekking fan 'e taspraak yntakt bleaun is, mar dat er fan 'e (karakteristike) Klaudyske styl net folle hiel litten hat.
== [[Heuristyk]] ==
Tasitus' boarnen foar de ''Agricola'' binne foar it grutste part earstehânsboarnen en faak mûnling oerlevere. Foar syn ''Germania'' binne wierskynlik it ferlern giene ''Bella Germaniae'' fan ''[[Plinius de Oudere|Plinius maior]]'' - dy't fertroud is mei Germania, ''[[Commentarii de bello Gallico]]'' fan [[Gaius Iulius Caesar|Caesar]] en [[Titus Livius|Livius]]' boek CIV brûkt as literêre boarne.
Tasitus brûkte wierskynlik ek mûnlinge boarnen, en it is wis dat er brieven skreau nei minsken lykas [[Plinius de Jongere]], mei wa't er befreone wie, om ynformaasje op te freegjen, bgl. oer de útbarsting fan 'e [[Fesuvius (fulkaan)|Fesuvius]] en de dea fan dy syn omke, [[Plinius de Aldere]]. It is lykwols wichtich om yn berie te nimmen dat Tasitus net allinnich histoarikus wie, mar ek in foaroansteand politikus en bestjoerder, in bern fan syn tiid, en boppe-al in literator. Syn ferneamde sitaat ''sine ira et studio'' ("sûnder lulkens of berekkening") is in nommel stribjen, mar al by de behanneling fan it regear fan keizer [[Tibearius]] blykt er dy útspraak njonken him del te lizzen.
Oer de ''Historia'' en ''Annales'', wêrop't P. Fabia besocht hat it ''Einquellenprinzip'' op ta te passen<sup>[[#zes|6]]</sup>, bestiet der noch gjin fêste konsensus. Wy kinne lykwols wol oan de hân fan de fyzje fan in protte moderne auteurs ús in byld foarmje hokker boarnen Tasitus mooglik brûkt hat.
==Parallelboarnen==
Tasitus sels neamt, ûnder oaren, [[Cluvius Rufus]], [[Fabius Rusticus]] en [[Plinius maior]] (''Ann.'' XIII 20.), mar der binne mear: [[Aufidius Bassus]], [[Servilius Nonianus]], [[Verginius Rufus]], ensafuorthinne.
Njonken Tasitus binne der noch in hiele rige oare auteurs dy't wurken neilitten hawwe oer de [[Julysk-Klaudyske Dynasty]]. De wichtichsten dêrfan sille hjir yn 't koart besprutsen wurde.
* [[Fellejus Paterkulus]] (±[[19 f. Kr.]]-[[31]]) wie in soldaat ûnder it regear fan keizer Tibearius. Hy skreau in algemiene (mar beheinde) Romeinske skiednis oant 30 nei Kr., ien jier foar de fal fan Sejanus. Syn taal is net sa literêr as dy fan Tasitus, mar hy jout in positiver byld fan 'e ''[[princeps]]'' Tibearius, en is, oars as Tasitus, in kontemporêne tsjûge.
* [[Suëtoanius]] ([[69]]/[[70]]-[[140]]) wie in jongere tiidgenoat fan Tasitus. Syn tematysk opboude keizersbiografyen binne ôfmakke mei pittige anekdoates, mar it grutter gehiel ûntkomt him faak.
* [[Kassius Dio]] ([[155]]-nei [[229]]) wie in romanisearre [[Griken|Gryksk]] senator dy't mear as in ieu letter de lêste algemiene Romeinske skiednis skreau, en dy trochrinne liet oant syn eigen tiid. Hy liket in ôfgryslike soad ynformaasje garre te hawwen, mar likegoed kin er net alles meidiele, om't in algiemene skiednis in soad skraswurk fereasket. Hy jout in neutraler byld fan 'e ''princeps'' Tibearius en liket ek positive boarnen oer de man rieplachte te hawwen.
Tasitus springt der lykwols út troch syn literêre wearde en syntetisearjende opbou. Hy wurdt noch faak beskôge as dé boarne foar it iere [[prinsipaat]], mar stiloan wurde de parallelboarnen ek mear wurdearre en beskôge as in wichtige oanfolling op Tasitus syn [[monografy]].
==Keizers yn de wurken fan Tasitus==
Mooglik hat hy ek ferskate memoires brûkt, lykas de ''commentarii'' fan [[Agrippina minor]], tinkskriften fan [[Tiberius Claudius Drusus Nero Germanicus|Klaudius]], ensafuorthinne. As eks-''[[konsul (Rome)|konsul]]'' en [[Senaat (Rome)|senator]] hat hy ek tagong ta de ''acta senatus'' en ''diurna'', wêr't hy dokumintêre boarnen fine kin.
;''Annales''
:[[Augustus Oktavianus|Augustus]] ([[27 f. Kr.]]-[[14]])
:[[Tibearius]] ([[14]]-[[37]])
:[[Kaligula]] ([[37]]-[[41]])
:[[Klaudius]] ([[41]]-[[54]])
:[[Nearo]] ([[54]]-[[68]])
;''Historiae''
:[[Galba]] ([[68]]-[[69]])
:[[Oto (keizer)|Oto]] ([[69]])
:[[Fitellius]] ([[69]])
:[[Fespasianus]] ([[69]]-[[79]])
:[[Titus (keizer)|Titus]] ([[79]]-[[81]])
:[[Domitianus]] ([[81]]-[[96]])
;''Agricola''
:[[Domitianus]] ([[81]]-[[96]])
:[[Nerva]] ([[96]]-[[98]])
:[[Trajanus]] ([[98]]-[[117]])
==Keppelings om utens==
Dochs blykt dat Tasitus dizze gegevens net letterlik oernimme sil, mar yn syn eigen wurden fertelle, wat ûnder oare blykt út syn werjefe fan de taspraak fan [[Claudius (keizer)|Claudius]] oer it talitten fan Galjers yn de Senaat, dy't troch Tasitus (''Ann.'' XI 24.) én op de ferneamde ''[http://www.fordham.edu/halsall/ancient/48claudius.html Lyon Tabula]'' werjûn is. Tasitus blykt de strekking fan de taspraak yntakt te litten, mar fan de (karakteristike) Claudiaanske styl, bliuwt mar in bytsje oer.
* {{nl}}[http://benbijnsdorp.info/tacitus.html Tasitus syn ''Annalen'' oerset yn it Nederlânsk]
* {{nl}}[http://users.skynet.be/oudheid/index.htm In side oer de Klassike Aldheid]
* {{nl}}[http://users.skynet.be/oudheid/literatuur/tacitus.htm In side oer Tasitus]
* {{en}}[http://www.tertullian.org/rpearse/tacitus/ Krityk oer de oarsprong fan Tasitus syn wurken]
* {{en}}[http://janusquirinus.org/essays/Tiberius.html Oer Tasitus syn dûbelsinnige relaasje mei Tibearius]
* {{en}}[http://www.jerryfielden.com/essays/suetonius.htm Suëtoanius en it regear fan Tibearius: in ferliking mei oare boarnen] (fan Tasitus, [[Kassius Dio]] en [[Vellejus Paterkulus]])
{{boarnen|boarnefernijing=
Hy brûkt wierskynlik ek mûnlinge boarnen en it is wis dat hy brieven skriuwt nei minsken lykas ''[[Plinius de Jongere|Plinius minor]]'', dêr't hy mei befreone is, om ynformaasje op te freegjen (cf. supra) oer de útbraak fan de [[Vesuvius (fulkaan)|Vesuvius]] en de dea fan [[Plinius de Oudere|syn omke]].
'''Noaten'''<br>
<references/>
It is lykwols wichtich om yn berie te nimmen dat Tasitus net allinnich historikus is, mar ek in oansjenlik politikus, bestjoerder, bern fan syn tiid en boppe-al literator. Syn ferneamde útspraak ''sine ira et studio'' (sûnder woede of berekkening) is in nommel stribjen, mar al by de behanneling fan de regearing fan [[Tiberius Claudius Nero (soan)|Tibearius]] blykt de útspraak net mear te wêzen as dat.
'''Boarnen'''<br>
*{{Aut|Bernario, H.W.}}, ''An Introduction to Tacitus'', Atene, 1975.
== Parallelboarnen ==
*{{Aut|Flaig, E.}}, ''Tacitus'', yn: ''NP'', novimber 2001, s. 1209-1214.
Neist Tasitus binne der noch in soad oare auteurs dy't ús wurken neilitten hawwe oer de [[Julysk-Claudyske dynasty]]. De wichtichste sille hjir koart besprutsen wurde.
*{{Aut|Schepens, G.}}, ''Beknopte Geschiedenis van de Griekse en Romeinse Historiografie'', Leuven, 1997, s. 167-182.
*{{Aut|Syme, R.}}, ''Tasitus'', 2 dielen, Oxford, 1958 (=1963²).
* [[Velleius Paterculus]] (ca. 19 foar Kr. - [[31]]) wie in soldaat dy't tsjinne ûnder [[Tiberius Claudius Nero (soan)|Tibearius]]. Hy skreaun in algemiene - mar koarte - algemiene Romeinske skiednis oant 30 nei Kr., ien jier foar de fal fan Seianus. Syn taal is net sa literêr as dy fan Tasitus, mar hy jout in positiver byld fan de ''[[princeps]]'' Tiberius en is in contemporain getuge.
*{{Aut|Tasitus}}, ''Annales'', Deel I-VI, (red. <span style="font-variant: small-caps;">M.A. Wes</span>), 's-Hertogenbosch, 1999.
*{{Aut|Woodman, A.J.}}, ''Tacitus Reviewed'', Oxford, 1998.
* [[Suetonius]] (69/70 - [[140]]) wie in jongere tiidgenoat fan Tasitus en [[biograaf]]. Syn tematysk opboude keizersbiografieën binne ôfmakke mei pittige anekdoates, mar hy ferjit faak it grutter gehiel.
}}
* [[Cassius Dio]] ([[155]] - nei [[229]]) is in romantisearre Grykske senator dy't mear as in ieu letter de lêste algemiene Romeinske skiednis skreaun hat oant syn eigen tiid. Hy skynt in ôfgryslike protte ynformaasje samle te hawwen, mar hy kin ús spitigernôch net alles meidiele, omt in algiemene skiednis in soad skrapwurk fereasket. Hy jout in neutraler byld fan ''princeps'' Tiberius en skynt ek positive boarnen rieplachte te hawwen.
Tasitus springt der lykwols úttroch syn literêre wearde en syntetisearjende opbou. Hy wurdt noch faak beskôge as dé boarne foar it iere [[prinsipaat]], mar stiloan wurde de parallelboarnen ek mear wurdearre en beskôge as in wichtige oanfolling op de [[monografy]] fan Tasitus.
== Styl en taalgebrûk ==
Tasitus falt ûnder de skriuwers fan saneamd ''[[Latijn#.27Zilver Latijn.27|Sulver Latyn]]''. It falt lykwols op dat hy noch relatyf faak de [[indicativus]] brûkt yn bysinnen binnen de [[yndirekte rede]], wat yn syn tiid hieltyd minder wizânsje wie. Dit falt mooglik te ferklearjen fanút Tasitus syn oplieding as reedner.
== Bibliografyske referinsjes ==
<div id="een"><sup>1</sup> De brieven fan [[Sidonius Apollinaris]] neame him "Gaius"; ien fan de twa oerbleaune manuskripten fan syn wurken neamt him "Publius". (Sjoch <span style="font-variant: small-caps;">R. Syme</span>, ''Tasitus'', I, Oxford, 1958 (=1963²), p. 59, n. 1)</div>
<div id="twee"><sup>2</sup> Dit is tenminste de oerhearskjende fyzje sûnt de [[Frânske Revolúsje]]: Giuseppe Toffanin ûnderkent troch de skiednis hinne twa kampen: de ''Reade Tasitisten'', dy't Tasitus oangripe om harren ''republikeinske'' gefoelens te uterjen; en de ''Swarte Tasitisten'', dy't yn Tasitus foaral in hantlieding sjogge om in monargy ta in goed ein te bringen. Fan yn de [[Renêssânse (14e-16e ieu)|Renêssânse]] (wannear't Tasitus' syn geskriften wer oan de oerflakte komme) oant yn de iere [[De Ferljochting|Ferljochting]] fynt men ferneamde foarbylden fan beide "kleuren" fan Tasitus-oanhingers: [[Francesco Guicciardini]] en [[Diderot]] kinne as foarbylden fan it Swarte Tasitisme neamd wurde, wylst men de geskriften fan [[Machiavelli]] dan wer yn twa rjochtingen útlizze kin: ''Swart Tasitisme'' yn ''[[De Hearsker]]''; ''Read Tasitisme'' yn de ''[[Ferhannelingen oer de earste tsien boeken fan Titus Livius|Discorsi]]''. Foar bibliografyske ferwizings: sjoch [[:en:Tacitean studies|it "Tacitean studies" artikel op de Ingelsktalige Wikipedia]].</div>
<div id="drie"><sup>3</sup> <span style="font-variant: small-caps;">G. Alföldy</span>, ''Bricht der Schweigsame sein Schweigen? Eine Grabinschrift aus Rom, in Mitteulungen des deutschen archeologischen Instituts. Römische Abteilung'' 102 (1995), pp. 251 - 268 (''non vidi'').</div>
<div id="vier"><sup>4</sup> <span style="font-variant: small-caps;">R. Syme</span>, ''Tasitus'', 2 dln., Oxford, 1958 (=1963²), p. 125.</div>
<div id="vijf"><sup>5</sup> <span style="font-variant: small-caps;">R. Syme</span>, ''Tasitus'', 2 dln., Oxford, 1958 (=1963²), pp. 269 - 270.</div>
<div id="zes"><sup>6</sup> <span style="font-variant: small-caps;">P. Fabia</span>, ''Les sources de Tacite dans les Histoires et les Annales'', Parijs, 1893.</div>
== Bibliografy ==
* <span style="font-variant: small-caps;">H.W. Bernario</span>, ''An Introduction to Tacitus'', Atene, 1975.
* <span style="font-variant: small-caps;">G. Schepens</span>, ''Beknopte geschiedenis van de Griekse en Romeinse historiografie'', Leuven, 1997, pp. 167 - 182.
* <span style="font-variant: small-caps;">Tacitus</span>, ''Annales'': I-VI, trad. comm. <span style="font-variant: small-caps;">M.A. Wes</span>, 's-Hertogenbosch, 1999.
* <span style="font-variant: small-caps;">E. Flaig</span>, art. ''Tacitus (I)'', in ''[[NP]]'' 11 (2001), klm. 1209 - 1214.
* <span style="font-variant: small-caps;">A.J. Woodman</span>, ''Tacitus Reviewed'', Oxford, 1998.
== Keizers yn de wurken fan Tasitus ==
; <span style="text-decoration: underline">[[#Ab excessu divi Augusti (Annales)|''Ab excessu divi Augusti'' (''Annales'')]]</span>
:[[Gaius Julius Caesar Octavianus|Gaius Iulius Caesar Augustus]] ([[27 f. Kr.]] - [[14]])
:[[Tiberius Claudius Nero (soan)|Tiberius Iulius Caesar (Augustus)]] ([[14]] - [[37]])
:[[Gaius Iulius Caesar Germanicus (Caligula)|Gaius Caesar Augustus Germanicus]] ([[37]] - [[41]])
:[[Tiberius Claudius Drusus Nero Germanicus|Tiberius Claudius Caesar Augustus]] ([[41]] - [[54]])
:[[Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus|(Imperator) Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus]] ([[54]] - [[68]])
;<span style="text-decoration: underline">[[#Historiae|''Historiae'']]</span>
:[[Galba|Servius Sulpicus Galba (Augustus)]] ([[68]] - [[69]])
:[[Otho|Marcus Salvius Otho (Augustus)]] ([[69]])
:[[Vitellius|Aulus Vitellius Germanicus Augustus]] ([[69]])
:[[Vespasianus|Titus Flavius Vespasianus (Augustus)]] ([[69]] - [[79]])
:[[Titus|Titus Flavius Vespasianus (Augustus)]] ([[79]] - [[81]])
:[[Domitianus|Titus Flavius Domitianus (Augustus)]] ([[81]] - [[96]])
;<span style="text-decoration: underline">[[#De vita et moribus Iulii Agricolae (Agricola)|''De vita et moribus Iulii Agricolae'' (''Agricola'')]]</span>
:[[Domitianus|Titus Flavius Domitianus (Augustus)]] ([[81]] - [[96]])
:[[Nerva|Nerva Caesar Augustus]] ([[96]] - [[98]])
:[[Trajanus|Caesar Nerva Traianus (Optimus)]] ([[98]] - [[117]])
== Keppeling om utens ==
* [http://benbijnsdorp.info/tacitus.html Tasitus' Annalen oersetten nei it Nederlânsk]
* [http://users.skynet.be/oudheid/literatuur/tacitus.htm In side fan]
* [http://users.skynet.be/oudheid/index.htm ''De klassike Aldheid'']
* [http://users.skynet.be/oudheid/literatuur/tacitus.htm wijd oan Tasitus]
* [http://www.tertullian.org/rpearse/tacitus/ Werkomstkrityk fan Tasitus' wurken] (Ingelsk)
* [http://janusquirinus.org/essays/Tiberius.html Oer Tasitus' ambigue relaasje mei Tiberius] (Ingelsk)
* [http://www.jerryfielden.com/essays/suetonius.htm Suetonius en de regearing fan Tiberius: in ferliking mei oare boarnen (d.i. Tasitus], [[Cassius Dio]] en [[Velleius Paterculus]])
* [http://www.jerryfielden.com/essays/suetonius.htm www.jerryfielden.com] (Ingelsk)
{{Nijsgjirrige side}}
{{DEFAULTSORT:Tasitus, Publius Kornelius}}
[[Kategory:Romeinsk skiedkundige]]
[[Kategory:Romeinsk skriuwer]]
[[Kategory:Skriuwer fan wa't ien of mear wurken yn it Frysk oerset binne]]
| 