Jeropeeske Uny: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Rigel 49:
== Skiednis ==
{{Apart|Gronologysk oersjoch fan de skiednis fan de EU}}
[[Ofbyld:ECSC52.png|thumb|left|180px|De seis lannen dy't yn 1951 de [[Jeropeeske Mienskip foar Koalen en Stiel|EMKS]] oprjochten.]]
It ûntstean fan de Jeropeeske Uny wie in yndirekt gefolch fan de [[Twadde Wrâldkriich]]. Doel wie, troch yntinsive Jeropeeske gearwurking en yntegraasje foar te kommen dat der ea wer oarloch komme soe. Ien fan de earsten dy't dit idee buorkundich makke wie [[Robert Schuman]]. Schuman die dat yn in taspraak op [[9 maaie]] [[1950]], dy't er hold as minister fan Bûtenlânske saken fan [[Frankryk]]. Dy dei is letter as "[[jierdei]]" fan de Jeropeeske Uny keazen.
Utgeande fan de gearwurking yn de [[Benelúks]] waard as earste gearwurking yn [[1951]] de [[Jeropeeske Mienskip foar Koalen en Stiel]] stifte, tusken de lannen [[Belgje]], [[Dútslân]], [[Frankryk]], [[Itaalje]], [[Lúksemboarch (lân)|Lúksemboarch]] en [[Nederlân]]. It súkses fan dizze organisaasje wie sa grut dat yn [[1957]] mei it [[Ferdrach fan Rome]] de [[Euratom|Jeropeeske Mienskip foar Atoomenerzjy]] en de [[Jeropeeske Ekonomyske Mienskip]] dêr by kamen.
Yn [[1965]] waard it [[Fúzjeferdrach]] (fan krêft yn 1967) tekene. Dêrtroch ûntstienen de [[Jeropeeske Mienskippen]], fertsjinwurdige troch ien [[Jeropeeske Kommisje]] en ien [[Jeropeesk Parlemint]]. Yn [[1973]] is de mienskip útwreide mei [[Denemark]], [[Ierlân]] en [[Grut-Brittanje]]. Yn juny 1979 wurde foar it earst direkte ferkiezings foar it Jeropeesk Parlemint holden. Yn [[1981]] kaam [[Grikelân]] by de mienskip, en yn [[1986]] kamen [[Spanje]] en [[Portegal]] der by. Mei de werieniging fan Dútslân yn [[1990]] groeide it tal ynwenners fan de Jeropeeske Mienskip mei 16 miljoen minsken, dy't ôfkomstich wienen út de eardere [[DDR]]. Mei it [[Ferdrach fan Maastricht]] (tekene 1992, fan krêft op [[1 jannewaris]] [[1993]]) waard de Jeropeeske Uny oprjochte. Mei it ûndertekenjen fan dat ferdrach soenen de eardere Jeropeeske Mienskippen de [[Trije pylders fan de Jeropeeske Uny|earste pylder fan de Jeropeeske Uny]] foarmje.
Yn [[1995]] waard de uny útwreide mei [[Eastenryk]], [[Finlân]] en [[Sweden]]. En yn [[2004]] kaam de grutste útwreiding fan de uny ea, doe't [[Estlân]], [[Hongarije]], [[Letlân]], [[Litouwen]], [[Malta]], [[Poalen]], [[Syprus]], [[Sloveenje]], [[Slowakije]] en [[Tsjechje]] lid waarden fan de uny. Op 1 jannewaris 2007 waarden [[Roemeenje]] en [[Bulgarije]] as 26e en 27e steat lid fan de uny. Op 1 juli 2013 waarde [[Kroatië]] as 28e steat lid fan de uny. ▼
Yn [[2005]] lei der in útstel om ta in Jeropeeske Grûnwet te kommen dy't lykwols troch in referindum yn [[Frankryk]] en [[Nederlân]] opkeard waard. Dêrfoar yn it plak kaam it [[Ferdrach fan Lissabon (2007)|Ferdrach fan Lissabon]] (2007). Yn 2012 krige de JU de Nobelpriis foar de Frede.<ref>[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2012/ Oersjoch fan de Nobelpriiswinners op nobelprize.org]</ref>▼
▲Yn [[1995]] waard de uny útwreide mei [[Eastenryk]], [[Finlân]] en [[Sweden]]. En yn [[2004]] kaam de grutste útwreiding fan de uny ea, doe't [[Estlân]], [[Hongarije]], [[Letlân]], [[Litouwen]], [[Malta]], [[Poalen]], [[Syprus]], [[Sloveenje]], [[Slowakije]] en [[Tsjechje]] lid waarden fan de uny.
▲Yn [[2005]] lei der in útstel om ta in Jeropeeske Grûnwet te kommen dy't lykwols troch in referindum yn [[Frankryk]] en [[Nederlân]] opkeard waard. Dêrfoar yn it plak kaam it [[Ferdrach fan Lissabon (2007)|Ferdrach fan Lissabon]] (2007).
== Ynstellings ==
Line 190 ⟶ 183:
In binnenmerk is in gebiet dêr't gjin grinzen binne as it om guod, (wurksykjende) minsken, tsjinsten of kapitaal giet. De Jeropeeske Uny foarmet, mei [[Yslân]], [[Lychtenstein]] en [[Noarwegen]] (ferienige yn de [[Jeropeeske Frijhannelassosjaasje]]) de [[Jeropeeske Ekonomyske Romte]]. De EU hat yn 1999 mei [[Switserlân]] sân bilaterale ferdraggen tekene. De EU hat ek in eigen dûane-uny. Yn dat gebiet wurdt gjin tol frege. De Jeropeeske Dûane-uny hat in mienskiplike toltaryf mei lannen bûten de EU. Neist de Jeropeeske Dûane-uny is der ek noch in aparte dûane-uny fan de EU mei [[Andorra]], [[San Marino]] en [[Turkije]].
==
=== Kultuer ===
In inisjatyf dat mei in protte omtinken rekkenje kin is de titel [[Kulturele Haadstêd fan Europa]]. Sûnt 1985 wurdt de titel ferliend oan ien as mear Europeesk stêden. Sa'n Europeeske Haadstêd organisearret yn it oanbelangjende jier in grut ferskaat oan kulturele eveneminten. De Europeeske haadstêden kinne yn sa'n jier rekkenje mei mear publisiteit en mear toeristen dy't nei de stêd komme.
Dêrneist hat de EU ferskillende programma's foar minderheden en taalferskaat. It [[Europeesk Buro foar Lytse Talen]] (EBLUL) waard yn 1982 oprjochte, yn 1987 waard it [[Mercator]] netwurk opset.
=== Underwiis en wittenskip ===
[[Ofbyld:Eras.jpg|thumb|''Stundinten fan it Erasmus program yn [[Grins (stêd)|Grins]].'']]
It foech foar ûnderwiis leit by de lidsteaten. De rol fan de EU beheind him inkeld ta stipe oan de nasjonale oerheden. De klam leit yn it ûnderwiis op útwiksels.
Line 200 ⟶ 199:
De Jeropeeske Rie foar Undersyk (''European Research Council'' - ERC) is in organisaasje dy’t jildstipe jout foar wittenskiplike ûndersyk. De ERC begûn yn 2007 en wie in inisjatyf fan de Jeropeeske Kommisje. De Jeropeeske Kommisje hat fierders in waarnimmersstatus yn de CERN. De Jeropeeske Uny is ien fan de partners binnen it ITER-projekt, in ynternasjonaal gearwurkingsprojekt dat wittenskiplik ûndersyk docht nei kearnfúzje.
===
[[Ofbyld: Brückeöresund.jpg|thumb|De [[Sontbrêge]] tusken [[Denemark]] en [[Sweden]] is ûnderdiel fan it trans-Europeeske netwurk.]]
It ynfrastrukturele belied fan de EU rjochtet him benammen op it ferbetterjen fan it grinzeleaze ferfier fan minsken en guod yn de Europeeske binnenmerk. It projekt trans-Europeeske Netwurken (TEN) is ornearre om dat belied om te setten. By it TEN-projekt sil wurke wurde oan de op- en útbou fan sneldiken, treinspoaren, farrûtes, havens, fleanfjilden, mar ek it ferbetterjen navigaasje- en ferkearsmanagementsystemen en it harmonisearjen fan bygelyks ynformaasjesystemen.
In oar Europeesk netwurk is it satellytnavigaasjesysteem Galileo. It wurdt boud troch de Europeeske Uny yn gearwurking mei de Europeeske Romtefeartorganisaasje (ESA). It hiele systeem soe yn 2019 operasjoneel wurde moatte. Dêr binne meiïnoar 30 satteliten foar nedich. Galileo wurdt foaral boud om de Europeeske ôfhinklikens fan de Feriene Steaten lytser te meitsjen, om dat de Feriene Steaten de hiele kontrôle oer it ''global positioning system'' (gps) hat.<ref>Europa Nu: [http://www.europa-nu.nl/id/vh7dot9xhuz9/galileo Galileo] (sjoen op 22 maaie 2014)</ref>
In oar projekt is ''Single European Sky''. It Europeeske loftferkear wurdt op dit stuit noch kontrolearre troch de lidsteaten dy't elk in eigen loftferkearslieding hawwe.
=== Ynlânske feiligens ===
Mei it tekenjen fan it Ferdrach fan Maastricht yn 1992 krige de Europeeske Uny nije taken op it mêd fan justysje en ynlânske polityk. Foar it útfieren fan de ôfspraken neffens de ferdraggen fan de Europeeske Uny binne ferskate agintskippen oprjochte. [[Europol]] foar gearwurking tusken plysjes, [[Eurojust]] foar gearwurking tusken rjochterlike autoriteiten, en [[Frontex]] foar gearwurking tusken grinswachten. Troch it [[Ferdrach fan Schengen]] waarden de binnengrinzen tusken de Schengen-lannen iepen steld. De EU brûkt it [[Schengen Ynformaasje Systeem]] as mienskiplike databank foar plysjes en grinswachtautoriteiten.
Line 218 ⟶ 225:
<references/>
}}
{{Nijsgjirrige side}}▼
{{EU}}
▲{{Nijsgjirrige side}}
[[Kategory:Ynternasjonale organisaasje]]
[[Kategory:Jeropa]]
| |||