Germaanske talen: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
L Bot: Migrating 104 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q21200 (translate me) |
L red hiele side + oanf |
||
Rigel 1:
{{Universele ynfoboks taalfamylje
| namme = Germaanske talen
| oare namme(n) =
| lokaasje = fan oarsprong yn [[Noardwest-Jeropa|Noardwest]]- en<br> [[Midden-Jeropa]] en [[Skandinaavje]]
| tal talen = ±27
| tal sprekkers = >550 miljoen <small>(2004)</small>
| taalfamylje = ● [[Yndo-Jeropeeske talen|Yndo-Jeropeesk]]<br> ● '''Germaansk'''
| subgroepen = ● [[Eastgermaanske talen|Eastgermaansk]] †<br> ● [[Noardgermaanske talen|Noardgermaansk]]<br> ● [[Westgermaanske talen|Westgermaansk]]
}}
De '''Germaanske talen''' foarmje in [[taalfamylje]], besteande út sa'n 27 libbene en teminsten 12 [[útstoarne taal|útstoarne talen]], dy't allegear fuortkommen binne út it [[Proto-Germaansk]]. Se meitsje ûnderdiel út fan 'e gruttere [[Yndo-Jeropeeske talen|Yndo-Jeropeeske taalfamylje]], en wurde fan âlds sprutsen yn [[Noardwest-Jeropa|Noardwest]]- en [[Midden-Jeropa]] en [[Skandinaavje]]. Troch [[migraasje]] en [[kolonisaasje]] hawwe ferskate talen út dizze groep (benammen it [[Ingelsk]] en it [[Nederlânsk]], en yn mindere mjitte it [[Dútsk]]) har nei oare dielen fan 'e wrâld ferspraat. De Germaanske talen binne ûnder te ferdielen yn trije subgroepen: de [[Westgermaanske talen]], de [[Noardgermaanske talen]] en de útstoarne [[Eastgermaanske talen]]. Se wurde tsjintwurdich wrâldwiid as memmetaal sprutsen troch mear as 550 miljoen minsken. De grutste Germaanske talen binne it [[Ingelsk]] en it [[Dútsk]].
==Skiednis==
===It Oergermaanske tiidrek===
De oarspronklike taal dêr't alle Germaanske talen (en útslutend de Germaanske talen) op weromgeane, wie de saneamde Germaanske grûntaal, dy't ek wol it [[Proto-Germaansk]] neamd wurdt. Neffens de hjoeddeistige ynsichten fan 'e [[taalkunde]] kin dy taal opdield wurde yn twa stadia: it [[Oergermaansk]], dat yn in iere perioade sprutsen waard, en it [[Miengermaansk]], dêr't it Oergermaansk him letter ta ûntjoech. (It komt trouwens gauris foar, benammen yn stikken dy't net troch [[taalkundige]]n skreaun binne, dat der terminologysk gjin ûnderskie tusken dy beide tiidrekken makke wurdt, en dat it hiele Proto-Germaansk dan foar "Oergermaansk" trochgiet.)
[[File:Lânkaart lokaasje Germaanske talen.PNG|thumb|left|250px|De lokaasje fan 'e Germaanske taalfamylje yn [[Jeropa]].]]
Mei't der út dy tiid gjin skriftlike boarnen oerlevere binne, is it tige dreech en sis persiis wannear't it Oergermaansk him út it [[Proto-Yndo-Jeropeesk]] ûnwikkele hat. Dúdlik is yn elts gefal wol dat dat fier foàr it begjin fan 'e Westerske jiertelling west hawwe moat, mooglik earne yn it twadde milennium f.Kr.
Der binne trije wichtige punten dêr't it Oergermaansk him op ûnderskiedt fan it Proto-Yndo-Jeropeesk. Yn it foarste plak wie der de saneamde Earste of [[Germaanske Klankferskowing]] (ta ûnderskie fan 'e Twadde of [[Heechdútske Klankferskowing]]), ek wol bekend as de [[Wet fan Grimm]]. Ferlykje yn dit ferbân bgl. it [[Latynsk]]e ''pater ''("heit"), ''tu'' ("do"), ''decem'' ("tsien") en ''clepo'' ("ik stel"), dat de sitewaasje werjout sa't dy yn it Proto-Yndo-Jeropeesk wie, mei it [[Goatysk]]e ''fadar'', ''þu'', ''taíhun'' en ''hlifa'' (mei deselde betsjutting). Ek ûntwikkele it Oergermaansk in sterke en in swakke foarm by yn prinsipe elts [[eigenskipswurd]], wylst it Proto-Yndo-Jeropeesk dy net hie. En fierders ûntjoech it by in part fan 'e [[tiidwurd]]en in mei in [[tosk|dintale]] [[suffiks]] (in efterheaksel mei in t of d) foarme swakke bûging om [[notiid]] en [[doetiid]] faninoar te ûnderskieden (dus bgl. "mean" – "meande" yn tsjinstelling ta âldere foarmen lykas "rin" – "rûn").
===It Miengermaanske tiidrek===
Men wit net krekt wannear't de oergong fan it Oergermaansk nei it Miengermaansk plakfûn hat, mar men nimt oan dat it yn 'e lêste ieuwen f.Kr. wie. Ek it Miengermaansk is net oerlevere – útsein as losse wurden of nammen. Dêrom wurdt it, krekt as it Oergermaansk, troch taalkundigen rekonstruëarre op grûn fan ûndersyk fan 'e ûnderskate Germaanske talen.
It wichtichste ferskil tusken it Oergermaansk en it Miengermaansk wie de klam (yn 'e taalkunde ornaris it [[wurdaksint]] neamd). It Oergermaansk hie noch de fan it Proto-Yndo-Jeropeesk meikrigen "frije klam", dy't wiksele neffens beskate regels, mar net in fêst plak yn in wurd hie; ferlykje bgl. it [[Gryksk]]e ''trȁpeza'' ("trep") en ''trapȅzion'' ("trepke"), dat de frije klam beholden hat. Yn it Miengermaansk wie dy frije klam feroare yn in fêste klam op it earste wurdlid, it saneamde inisjaalaksint, sa't bgl. te sjen is oan it [[Nederlânsk]]e ''blȁd'', ''blȁden'', ''blȁderen'', ''blȁȁdje''.
[[File:Lânkaart Germaanske talen.PNG|thumb|right|350px|De fersprieding fan 'e ûnderskate Germaanske talen yn [[Jeropa]].]]
Yn tsjinstelling ta de Oergermaanske perioade duorre it tiidrek fan it Miengermaansk relatyf koart, nammentlik oant likernôch de [[earste ieu]] nei Kristus, doe't de [[Eastgermanen]] weiteagen út harren stamlannen yn súdlik en eastlik [[Skandinaavje]].
===Oerlevering===
De âldst bekende Germaanske ynskripsje is dy op 'e [[Helm fan Negau]], mooglik út 'e [[twadde ieu f. Kr.]] De helm waard yn [[1812]] fûn by [[Negau]], yn [[Eastenryk]]. Yn in noardlik [[Etrusken|Etruskysk]] skrift is dêrop skreaun: ''hargasti teiwa'' (oer de betsjutting dêrfan bestiet nochal wat ûnienichheid). Fierders binne oant de [[earste ieu]] nei Kristus allinne mar nammen en losse wurden oerlevere, en dat noch inkeld troch [[Romeinske Ryk|Romeinske]] [[skriuwer]]s, lykas [[Publius Kornelius Tasitus|Tasitus]] en [[Julius Caesar]].
Ut lettere tiid binne Germaanske ynskripsjes bewarre bleaun yn it [[runen|runeskrift]], in [[alfabet]]ysk skrift dat ûntstien liket te wêzen yn 'e earste helte fan 'e earste ieu nei Kristus, mar dat fanôf de komst fan it [[kristendom]] ferfongen waard troch it [[Latynske alfabet]]. Lykwols, Germaanske talen hawwe ornaris mear klanken as it [[Latyn]], dat de ûnderskate Germaanske talen hawwe oan it Latynske standertalfabet in ferskaat fan oare letters en [[diakritysk teken|diakrityske tekens]] tafoege: á, â, ä, å, æ, ð (de stimhawwende th), é, ê, í, î, ý, ó, ô, ö, ò, ø, þ (de stimleaze th), ú, ü.
Troch de fragmintaryske oerlevering is de fêststelling fan 'e ûnderlinge relaasje fan 'e trije Germaanske taalkloften foar in grut part in hypotetyske saak. Ek binne guon ier útstoarne Germaanske talen, lykas it [[Longobardysk]], dreech te klassifisearjen by ien fan 'e taalkloften.
De earste langere Germaanske tekst dy't oerlevere is, is de [[Goatysk]]e [[Bibel]]oersetting fan [[biskop]] [[Wulfila]] (of Ulfilas), út 'e [[fjirde ieu]]. De earste teksten yn it [[Aldingelsk]] en it [[Aldheechdútsk]] binne út 'e [[achtste ieu]], wylst it [[Aldsaksysk]] fan 'e [[njoggende ieu]] ôf oerlevere is (útsein in [[doop]]belidenis út 'e achtste ieu). De earste teksten yn it [[Aldyslânsk]] en it [[Aldnoarsk]] datearje út 'e [[tolfde ieu]].
===Untwikkeling fan 'e Germaanske taalkloften===
Tradysjoneel waard foarhinne ûnder [[taalkundige]]n de teory oanhongen dat de earste spjalting yn it Germaansk dy tusken it [[Westgermaanske talen|Westgermaansk]] en it saneamde [[Goato-Noardsk]] (it [[Noardgermaanske talen|Noard]]- en [[Eastgermaanske talen|Eastgermaansk]]) wie. It fuorttsjen fan 'e [[Goaten]] en de oare [[Eastgermanen|Eastgermaanske]] [[folk]]en út harren stamlannen yn súdlik Skandinaavje soe dan letter de spjalting tusken it Noard- en Eastgermaansk feroarsake hawwe. Tsjintwurdich wurdt it lykwols as in stik wierskynliker beskôge, dat der nei it fuorttsjen fan 'e Eastgermanen noch in hoart in Noard- en Westgermaanske ienheidstaal bestien hat, mooglik oant yn 'e [[fyfde ieu]].
[[File:Skema Germaanske talen.PNG|thumb|left|500px|In skematyske werjefte fan 'e opbou fan 'e Germaanske taalfamylje.]]
Dy lêste teory wurdt ûnderboud troch de bekende runeynskripsje op 'e [[Hoarn fan Gallehus|gouden hoarn B fan Gallehus]], yn súdlik [[Jutlân]], dy't datearret út 'e iere [[fyfde ieu]]. Op 'e hoarn stiet: "''ek hlewagastiʀ holtijaʀ horna tawido''" (de letter ʀ stiet dêrby foar de [[breikjende r]]). Dizze tekst soe betsjutte kinne: "Ik, Hlewagastiʀ, soan fan Holt, haw de hoarn makke" (ferlykje ''tawid(o)'' mei it Nederlânske ''(vol)tooid'') of: "Ik, Hlewagastiʀ, soan fan Holt, haw de hoarn fersierd" (ferlykje ''tawid(o)'' mei it Nederlânske ''(ge)tooid''). De foarmen dy't hjir brûkt binne, slute Noardgermaansk noch Westgermaansk út (al wiist de foarm fan 'e h-rune op it Noardgermaansk), mar Eastgermaansk kin it dúdlik net wêze. Yn it Goatysk fan dy tiid soe de tekst west hawwe: "''ik hliugasts hulteis haúrn tawida''".
==Taalkloften en talen==
* De [[Westgermaanske talen|Westgermaanske taalkloft]] omfettet de grutste hjoeddeiske Germaanske talen: it [[Ingelsk]] en it [[Dútsk]]. Ek it [[Nederlânsk]], [[Afrikaansk]], [[Jiddysk]], [[Nederdútsk]]/[[Nedersaksysk]], [[Skotsk]], [[Lúksemboarchsk]], [[Limboarchsk]], [[Frysk]], [[Noardfrysk]] en [[Sealterfrysk]] meitsje der diel fan út. Dizze taalkloft hat him oer de hiele wrâld ferspraat, benammen yn 'e foarm fan it Ingelsk.
* De [[Noardgermaanske talen|Noardgermaanske taalkloft]] is foar it meastepart beheind bleaun ta [[Skandinaavje]] (en [[Grienlân]]). De grutste taal is it [[Sweedsk]]. Ek it [[Deensk]], [[Noarsk]], [[Yslânsk]], [[Fêreusk]] (fan 'e [[Fêreu-eilannen]]), [[Skânsk]] (fan súdlik [[Sweden]]), [[Jutsk]] (fan it westlik [[Denemark]]), [[Elfdelstersk]] (fan sintraal Sweden) en it útstoarne [[Norn]] (fan 'e [[Orkney-eilannen|Orkney]] en [[Sjetlâneilannen]]) hearre derta.
* De [[Eastgermaanske talen]] binne hast allegearre foar de ein fan it earste milennium al útstoarn. Allinnich it [[Goatysk]] is yn skreaune foarm oerlevere. It [[Krimgoatysk]], dat sprutsen waard troch in oerbliuwsel fan 'e Goaten dat him troch de ieuwen hanthavenje kinnen hie op it skiereilân de [[Krim]], yn it suden fan 'e [[Oekraïne]], stoar as lêste fan dizze taalkloft út, yn 'e [[achttjinde ieu]].
== Taalferliking ==
Ferlykje yn 'e ûndersteande tabel de [[telwurd]]en fan ien oant en mei tsien yn 'e werjûne Germaanske talen.
{| class="wikitable"
|-
! taal
! 1
! 2
! 3
! 4
! 5
! 6
! 7
! 8
! 9
! 10
|-
|[[Ingelsk]]
|one
|two
|three
|four
|five
|six
|seven
|eight
|nine
|ten
|-
|[[Skotsk]]
|twa
|thrie
|fower
|five
|seiven
|ten
|-
|[[Frysk]]
|ien
|twa
|trije
|fjouwer
|fiif
|seis
|sân
|acht
|njoggen
|tsien
|-
|[[Sealterfrysk]]
|aan
|träi
|fjauwer
|fieuw
|säks
|soogen
|oachte
|njugen
|tjoon
|-
|fjouer
|fiiw
|seeks
|soowen
|oocht
|tiin
|-
| eein
| twei
| drai
| veier
| fief
| söss
| siewen
| acht
| niegen
| tein
|-
| een
| twee
| drie
| vier
| vijf
| zes
| zeven
| acht
| negen
| tien
|-
| een
| twee
| drie
| vier
| vyf
|ses
|sewe
|agt
|nege
|tien
|-
|[[Sieusk]]
|èène
|twèèë
|drieë
|viere
|vuve
|zesse
|zeuvene
|achte
|negene
|tiene
|-
|[[Limboarchsk]]
|een
|tweej
|drai
|vier
|vaif
|zees
|zeeve
|aach
|neuge
|téin
|-
|[[Lúksemboarchsk]]
|een
|zwéi
|dräi
|fier
|fönnef
|sechs
|siwwe
|aachte
|néng
|zéng
|-
|[[Dútsk]]
|eins
|zwei
|drei
|vier
|fünf
|sechs
|sieben
|acht
|neun
|zehn
|-
| [[Jiddysk]]
|eyns
|tsvey
|dray
|fir
|finf
|zeks
|ziêben
|akht
|nayn
|tsen
|-
| [[Pennsylvaansk]] <small>(''Amish'')</small>
|eens
|zwee
|drei
|viere
|fimfe
|sexe
|siwwe
|achte
|neine
|zehe
|-
| [[Switserdútsk]] <small>(Bernsk)</small>
|öins
|zwöi
|dröi
|vier
|füüf
|ssechs
|ssiem
|åcht
|nün
|zäh
|-
|[[Sweedsk]]
|en
|två
|tre
|fyra
|fem
|sex
|sju
|åtta
|nio
|tio
|-
|[[Elfdelstersk]]
|ien
|tuer
|trair
|fiuorer
|fem
|sjäks
|sju
|åtta
|niu
|tiu
|-
|[[Deensk]]
|en
|to
|tre
|fire
|fem
|seks
|syv
|otte
|ni
|ti
|-
|[[Skânsk]]
|ein
|tvåo
|tre
|fira
|fem
|säx<br />säjs
|sjuu<br />sjüü
|åta
|nie
|tie
|-
| [[Noarsk]] <small>(''[[Bokmål]]'')</small>
|en
|to
|tre
|fire
|fem
|seks
|syv
|åtte
|ni
|ti
|-
|[[Noarsk]] <small>(''[[Nynorsk]]'')</small>
|ein
|tvo
|tri
|fjore
|fem
|sex
|sjau<br />sju
|åtte
|nie<br />nio
|tie<br />tio
|-
|[[Jamtsk]]
|ein
|tvó
|trí
|fýr'<br />fýre
|fæmm
|sæks
|sjú
|átt'<br />átte
|ní'<br />níe
|tí'<br />tíe
|-
|[[Fêreusk]]
|ein
|tveir
|tríggir
|fýra
|fimm
|seks
|sjey
|átta
|níggju
|tíggju
|-
|[[Yslânsk]]
|einn
|tveir
|þrír
|fjórir
|fimm
|sex
|sjö
|átta
|níu
|tíu
|
|[[Goatysk]] †
|ains
|twai
|þreis
|fidwor
|fimf
|saíhs
|sibun
|ahtau
|niun
|taíhun
|}
{{boarnen|boarnefernijing=
*
* ――, ''Grote Winkler-Prins
* {{Aut|Hofstra, T.
*
* {{Aut|Nieuwenhuijsen, P.M.
----
Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Germanic_languages ''Footnotes'', ''Notes'' en ''References'', op dizze side].
}}
[[Kategory:Germaanske talen| ]]
[[Kategory:Yndo-Jeropeeske talen]]
|