Fisken: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
L wurk
L red hiele side + oanf
Rigel 1:
{{Universele ynfoboks bisteryk
{{wurk}}
| ôfbylding =Georgia_Aquarium_-_Giant_Grouper_edit.jpg
'''Fisken''' binne [[wringedier]]en dy't sykhelje troch [[kiuwen]]. Ornaris binne sy kâldbloedich en ha in hûd fan skubben, sy kinne har yn it wetter bewege troch finnen. It tal fisksoarten wurdt op sa'n 30.000 rûsd.
| ôfbyldingsbreedte =250px
| ôfbyldingstekst =
| takson1 =
| namme1 =
| takson2 = [[ryk (taksonomy)|ryk]]:
| namme2 = [[dieren]] (''Animalia'')
| takson3 = [[ûnderryk]]:
| namme3 = [[echte dieren]] (''Metazoa'')
| takson4 = [[tuskenryk]]:
| namme4 = [[twasidigen]] (''Bilateria'')
| takson5 = (sûnder rang):
| namme5 = [[termdieren]] (''Nephrozoa'')
| takson6 = [[boppestamme]]:
| namme6 = [[nijmûnigen]] (''Deuterostomata'')
| takson7 = [[stamme (taksonomy)|stamme]]:
| namme7 = [[rêchstringdieren]] (''Chordata'')
| takson8 = [[ûnderstamme]]:
| namme8 = [[wringedieren]] (''Vertebrata'')
| takson9 = ynformele groep:
| namme9 = '''fisken''' (''Pisces'')
| takson11 =
| namme11 =
| takson12 =
| namme12 =
| takson13 =
| namme13 =
| takson14 =
| namme14 =
| takson15 =
| namme15 =
| takson16 =
| namme16 =
| takson17 =
| namme17 =
| takson18 =
| namme18 =
| takson19 =
| namme19 =
| beskriuwer, jier =
}}
De '''fisken''' ([[Latyn]]ske namme: ''Pisces'' of ''Ichthyes'') foarmje in ynformele groep [[organisme]]n, dy't heart ta it [[ûnderryk]] fan 'e [[echte dieren]] (''Metazoa''), de [[stamme (taksonomy)|stamme]] fan 'e [[rêchstringdieren]] (''Chordata'') en de [[ûnderstamme]] fan 'e [[wringedieren]] (''Vertebrata''). It binne [[wetter]]bisten mei in [[plasse (bonke)|plasse]], dy't sykhelje troch [[kieu]]wen. Ornaris binne fisken [[kâldbloedigens|kâldbloedich]], en wurdt har [[lichemstemperatuer]] dus bepaald troch de [[temperatuer]] fan it wetter dêr't se yn swimme. De measte fisken hawwe fierders in [[hûd]] dy't oerdutsen is mei [[skob]]ben, en bewege har troch it wetter fuort mei [[fin (lichemsdiel)|finnen]]. De tûke fan 'e [[biology]] dy't amfibyen bestudearret, hjit de [[ichtyology]].
 
==Untwikkeling==
== Systematyske yndieling ==
De ierste [[organisme]]n dy't foar fisken oanmurken wurde kinne, wiene weakhûdige wringedieren dy't foar it earst yn it [[Kambrium]] ferskynden. Hoewol't dy noch gjin wiere [[wringe (rêchbonke)|wringe]] hiene, beskikten se al oer in wringe-eftige struktuer dy't har fleksibelder yn har bewegings makke as de bisten dêr't se út fuortkamen. De fisken [[evolúsje|evoluëarren]] stadichoan fierder, en de earste fisk mei [[kaak|kaken]] ferskynde yn it [[Siluer]]. Dêrnei ûntjoegen guon fisken (lykas de [[haaien]]) har ta formidabele [[rôfdieren]], dy't oant hjoed de dei ta oan 'e top fan 'e [[itenskeatling]] yn 'e [[see]]ën steane. Tsjintwurdich binne der sa'n 32.000 ûnderskate [[soarte]]n fisken, dy't in gruttere [[biodiversiteit]] toane as lykfol hokker oare groep wringedieren ek. Yn grutte fariëarje se fan 'e 16 m lange [[walfiskhaai]] (''Rhincodon typus'') oant it [[dwerchgrintsje]] (''Schindleria brevipinguis''), dat mar 8 mm grut is. Fisken komme no rûnom foar yn hast alle [[wetter|oerflaktewetters]], fan lytse [[beek|swietwetterstreamkes]] heech yn 'e [[berch|bergen]], oant yn 'e djipste [[trôch (djipte)|trôgen]] yn wrâlds [[oseaan|oseanen]].
Neffens de systematyk (dy't ek by Wikipedy brûkt wurdt) wurde fisken as kaakdieren definieart, dy't net ta de Tetrapoda (fjouwerfoeters) rekkene wurde. Der binne twa ûnderskate kategoryen:
[[File:Whale shark Georgia aquarium.jpg|left|thumb|300px|In [[walfiskhaai]], de grutste libbene fiskesoart, dy't in lingte fan 16 m berikke kin (en folslein ûngefaarlik is).]]
* '''Knarsbienfisken''' (Chondrichthyes), fisken dy't suver allegear yn see libje lykas; de haaien, roggen en seekatten.
* '''Bienfisken''' (Osteichthyes), gearstald út twa groepen; de kwastfinnigen en de straalfinnigen.
 
==Relaasje mei de minske==
De kaakleaze 'prikken' en 'slymprikken' wurde somtiden ek wol ta de fisken rekkene, mar sy falle net ûnder de systematyske yndieling.
Fisken foarmje oer hast de hiele wrâld in wichtige itensboarne foar de [[minske]]. Troch kommersjele en tradysjonele [[fiskerij]] wurde fisken bejage, en guon soarten wurde dêrnjonken tsjintwurdich ek kweekt yn [[fiskkwekerij]]en. [[Angeljen]] wurdt troch in protte lju beskôge as in aardich tiidferdriuw of in moaie leafhawwerij, wylst oaren it sjogge as [[bistemishanneling]] en besykje om der it near op te lizzen. Guon soarten fisken, lykas [[goudfisk]]en, [[koarper]]s en [[gupke]]s, wurde holden as [[húsdier]], binnendoar yn [[akwarium (bak)|akwaria]] of bûtendoar yn [[fiver]]s, wylst der ek [[iepenbier akwarium|akwaria]] besteane dy't de foarm fan in [[dieretún]] hawwe, en dêr't it publyk hinne gean kin om 'e (faak eksoatyske) fisken te besichtigjen. Ek yn 'e minsklike [[kultuer]] hawwe fisken troch de ieuwen hinne in wichtige rol ferfolle, bygelyks as [[godheid|godheden]] en as [[religy|religieuze]] [[symbolyk|symboalen]], mar ek as it ûnderwerp fan [[keunst]], [[boek]]en en [[film]]s.
 
==Taksonomy==
Ta de fisken hearre ferskate groepen [[wringedieren]], wêrûnder de [[kaakleaze fisken]] (''Agnatha'') en fan 'e [[kaakdieren]] (''Gnathostomata'') de [[kreakbienfisken]] (''Chondrichthyes''), [[pânserfisken]] (''Placodermi''), [[stikelhaaien]] (''Acanthodii'') en [[bienfiskeftigen]] (''Osteichthyes''), mar net de [[fjouwerpoatigen]] (''Tetrapoda''). Om't de oantsjutting "fisken" negatyf útlein wurde moat ("dy en dy, mar net dy"), wurdt dizze term tsjintwurdich troch de [[biology]] net mear as in jildige namme beskôge, en kin er allinnich noch ynformeel brûkt wurde. Foar it deistich spraakgebrûk makket soks fansels gjin inkeld ferskil, mar foar de [[wittenskip]] besteane "de fisken" eins net, útsein as [[morfology]]ske omskriuwing. Hjirûnder de [[taksonomy]]ske opbou fan 'e ûnderstamme fan 'e wringedieren, wêrby't de fet skreaune groepen ta de fisken hearre:
[[File:Leafydragon.jpg|right|thumb|250px|In [[seedraakje]], in [[soarte]] dy't nau besibbe is oan it bekendere [[seehynderke]]. De [[blêd (plant)|blêdeftige]] útstyksels binne bedoeld om dit stadich swimmende bistke te kamûflearjen tusken [[seewier]].]]
[[File:Gadus morhua Cod-2b-Atlanterhavsparken-Norway.JPG|thumb|250px|right|De [[kabeljau]], ien fan 'e fiskesoarten dy't kommersjeel en histoarysk sjoen it wichtichst foar de [[minske]] wie en noch is.]]
* ûnderstamme [[wringedieren]] (''Vertebrata'')
** ''incertae sedis'' (yndieling ûnwis)
*** boppeklasse '''[[kaakleaze fisken]]''' (''Agnatha'')
**** klasse '''''[[Anaspida]]''''' †
**** klasse '''''[[Cephalospidomorphi]]''''' †
**** klasse '''''[[Conodonta]]''''' †
**** klasse '''[[njoggeneagen en sibben]]''' (''Pteromozontida'' of ''Hyperoartia'')
**** klasse '''''[[Pteraspidomorphi]]''''' †
**** klasse '''[[slymnjoggeneagen]]''' (''Myxini'')
**** klasse '''''[[Thelodonti]]''''' †
** tuskenstamme [[kaakdieren]] (''Gnathostomata'')
*** ''incertae sedis'' (yndieling ûnwis)
**** klasse '''[[kreakbienfisken]]''' (''Chondrichthyes'')
**** klasse '''[[pânserfisken]]''' (''Placodermi'') †
**** klasse '''[[stikelhaaien]]''' (''Acanthodii'') †
*** boppeklasse '''[[bienfiskeftigen]]''' (''Osteichthyes'')
**** klasse '''[[kwastfinnigen]]''' (''Sarcopterygii'')
**** klasse '''[[strielfinnigen]]''' (''Actinopterygii'')
*** boppeklasse [[fjouwerpoatigen]] (''Tetrapoda'')
**** klasse [[amfibyen]] (''Amphibia'')
**** rangleas takson [[sauropsiden]] (''Sauropsida'')
***** klasse [[fûgels]] (''Aves'')
***** klasse [[reptilen]] (''Reptilia'')
**** rangleas takson [[synapsiden]] (''Synapsida'')
***** klasse [[sûchdieren]] (''Mammalia'')
 
== Sjoch ek ==
Line 13 ⟶ 84:
 
== Keppeling om utens ==
* [http://www.fishbase.org FishBase – Databank fan beskreaune fisksoartenfiskesoarten (31.000 soarten)]
{{CommonsLyts|Fish|Fisk}}
 
* [http://www.fishbase.org FishBase – Databank fan beskreaune fisksoarten (31.000 soarten)]
{{boarnen|boarnefernijing=
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Fish ''Notes'', ''References'' en ''Further reading'', op dizze side].
----
{{commonscat|Fish}}
}}
 
[[Kategory:BistWringedier]]
 
{{Link GA|en}}