Wetterskip Fryslân: ferskil tusken ferzjes

It hjoeddeiske Wetterskip Fryslân waard yn 2004 foarme, mar hat in skiednis dy’t al yn de [[midsieuwenmidsiuwen]] begjint.

Fan de [[10e ieuiuw]] ôf waard yn Nederlân op grutte skaal [[feanterij|ferfeante]] om te foarsjen yn it branjeferlet fan in sûnt dy tiid sterk tanimmende befolking. Hjirby bleau in legere boaiem oer, wat noch fuortsterke waard troch [[ynklinken]] fan it oerbleaune fean. Dêrtroch ûntstie behoefte ta gearwurking om it lân tsjin de see te beskermjen en it wetter doelmjittich ôf te fieren. Ek yn Fryslân ûntwikkele de stewaasje him sa. Yn it earstoan wie wetterbehear dêr in ferantwurdlikheid fan de [[gritenij]]en, mar sûnt de MidsieuwenMidsiuwen ûntstienen mei dat doel selsstannige organisaasjes, dy’t har letter ta wetterskippen ûntwikkelen. De earste foarrinder fan in wetterskip waard yn [[1680]] troch de [[Steaten fan Fryslân]] ynsteld. Dizze saneamde ''seedykkontribúsje'' moast tasjen op de beskerming tsjin de see fan de by [[Boalsert (stêd)|Boalsert]] lizzende [[Tjaard fan Aylvapolder]]. Oant 1815 ûntstienen yn Fryslân yn totaal tsien seedykkontribúsjes, sirka 55 [[polder]]s en trettjin [[droechmakkerijdrûchmakkerij]]en.

Neist de seewarrende wetterskippen ûntstienen yn Fryslân ek [[binnendyks]]e wetterskippen. Dêrta hearden de saneamde [[feanpolder]]s. Dizzen kamen healwei de [[19e ieuiuw]] ta stân as in gefolch fan de wize wêrop yn dy tiid ferfeante waard. Troch it ôfgraven fan [[leechfean]] gie lân ferlern, wat mei ta gefolgen hie dat de lokale befolking ferearme. It Ryk ferplichte dêrom yn 1822 ferfeanters om it gebiet dat se ôfgroeven hienen dêrnei ek droechdrûch te lizzen. De kosten hjirfan moasten troch harren sels opbrocht wurde yn de foarm fan ''slyk- en earmenjilden'', in belesting dy’t oer de oanmakke [[Turf (brânstof)|turf]] heft waard. Mei de opbringst hjirfan waard ek de earmoede bestriden. De ferfeanters, dy’t mienden dat in winst opsmitende eksploitaasje hjirtroch ûnmooglik waard, protestearren tsjin dizze regeling en waarden d6eryn stipe troch de provinsje.

Dochs stie De la Coste gjin yngripende maatregels foar. Nei oanlieding fan syn befinings waarden de Fryske [[gritenij]]en yn fjouwer klassen opdield, elk mei in eigen ferfeantingsreglemint. Feanterijen yn gritenijen fan de earste klasse koenen foarearst op âlde foet trochgean. Dizzen hoegden yn earste ynstânsje dus net droechleindrûchlein te wurden, wat dêrtroch yn guon feanterijen noch ûngefear tritich jier duorje soe. Wol waarden dizze gritenijen slyk- en earmenjild heft. In kolleezje fan “kommitearden” waard ûnder oare belêste mei de kontrole op it ynjen en de besteging hjirfan. Dizze kolleezje soenen har letter ûntwikkelje ta feanpolderbestjoeren..

Doe’t om 1850 hinne de provinsje Fryslân it needsaaklik achte om in tal feanterijen droechdrûch te lizzen, waarden de feanpolders oprjochte. Dizzen waarden net lykas de wetterskippen kontrolearre troch de grûneigeners, mar troch [[Deputearre Steaten]] fan Fryslân, wêroan de polderberstjoeren foar in soad hannelingen tastimming freegje moasten.

In oare kategory binnendykse wetterskippen wienen de saneamde [[boezemwetterskip]]pen. Dizze waarden yn Fryslân benammen nei 1875 oprjochte, neidat yn de rin fan de [[19e ieuiuw]] hieltyd mear [[Boezem (wetter)|boezemlân]] foar de lânbou ynpoldere wie. De ynstelling fan dizze wetterskippen waard oanmoedige troch de provinsje, dy’t hjiryn in goede manier seach om de wetterbehearsking te ferbetterjen. Boezemwetterskippen moasten leechlizzende stikken lân bedykje en sa beskermje tsjin hege [[Boezem (wetter)|boezemwetterstannen]]. Ek waarden se ferantwurdlik foar it bemeallen fan dizze gebieten. It heechste bestjoersorgaan fan in boezemwetterskip wie de gearkomste fan yngelannen, dy’t meast ienkear yn it jier gearroppen waard. De deiske gong fan saken wie yn hannen fan in bestjoer, dat troch de yngelannengearkomst beneamd waard.

By de provinsje groeiden yn de rin fan de [[20e ieuiuw]] stadichoan mear beswierren tsjin it grutte tal wetterskippen yn Fryslân, hoewol’t om 1958 noch altyd in tredde part fan de provinsje by gjin inkel wetterskip hearde.

* ''Genôch wetter''. Fan alle oerflaktewetters yn Fryslân is yn in ''Provinsjaal Wetterhúshâldingsplan'' fêstlein hokker funksje se ferfolje. It Wetterskip Fryslân is derfoar ferantwurdlik dat yn al dizze gebieten ferskate (soms tsjinstridige) belangen fan bygelyks lânbou, natoerbehear en skipfeart sa goed mooglik mei elkoar feriene wurde. In wichtich aspekt dêrfan is it hanthavenjen fan de [[Peil|wetterpeilen]]. Dizze binne troch it wetterskip fêstlein yn [[peilbeslút|peilbesluten]] en kinne per gebiet en seizoen ferskillend wêze. Foar de útfiering fan dizze taak makket it Wetterskip Fryslân gebrûk fan [[spuislûs|spuislûzen]], wêrfan de wichtichste dy yn [[Dokkumer Nije Silen]] en [[Harns (stêd)|Harns]] binne. Ek it [[Yr. D.F. Woudagemaal]] by [[Teakesyl]] en it [[J.L. Hooglandgemaal]] yn [[Starum]] spylje hjirby in rol. Mei dizze beide gemalen kin teffens yn tiden fan droechtedrûchte wetter út de Iselmar ynlitten wurde yn de provinsje. Yn gefal van wetteroerlêst kin it wetterskip foar it bemeallen fan de Fryske boezem ek tsientallen [[poldermole]]s ynsette, wêrfan de organisaasje in oantal yn eigendom hat.

* Undersyksgids oer de skiednis fan de Fryske wettersteat: [http://nl.scribd.com/doc/59508741/DroegeDrûge-fuotten-onderzoeksgids-voor-de-Friese-waterstaatsgeschiedenis DroegeDrûge Fuotten]