Midsiuwen: ferskil tusken ferzjes

De '''MidsieuwenMidsiuwen''' is yn de [[Skiednis fan Jeropa|Jeropeeske skiednis]] de perioade tusken rûchwei 500 en 1500 nei Kristus.

== Begjin en ein fan de MidsieuwenMidsiuwen ==

Ofhinklik fan de ynfalshoeke binne der ferskate begin- en eindatums te jaan foar de MidsieuwenMidsiuwen.

De ein fan de MidsieuwenMidsiuwen is likegoed diskutabel:

* De ein fan de MidsieuwenMidsiuwen falt polityk besjoen yn [[1492]], de ûntdekking fan [[Nije Wrâld|Amearika]] late yn Jeropa in perioade fan kolonisaasje yn.

* De ein fan de MidsieuwenMidsiuwen is it begjin fan de [[Renêssânse]].

De MidsieuwenMidsiuwen wurde faak ûnderferdield yn 3 lytsere periodes:

* [[Iere MidsieuwenMidsiuwen|Iere of Tsjustere MidsieuwenMidsiuwen]], oant de [[9e ieuiuw]], wurde kenmerke troch lytse op harsels steande foarstendommen en ferskate ynvaazjes fan steppefolken. De iere MidsieuwenMidsiuwen einigje by it ryk fan [[Karel de Grutte]] dy’t de [[feodaliteit]] yntrodusearret.

* [[Hege MidsieuwenMidsiuwen|Hege of Folle MidsieuwenMidsiuwen]]: [[9e ieuiuw]]-[[13e ieuiuw]], wurde kenmerke troch it belang fan de feodale struktueren en in feroaring yn it erfrjocht wêrtroch de op harsels steande foarstendommen harren út begjinne te wreidzjen troch oarloch en troch houliken. De Jeropeeske riken rjochtsje harren bûten Jeropa benammen op it [[Midden-Easten]] yn de foarm fan krústochten.

* [[Lette MidsieuwenMidsiuwen]]: fan de [[13e ieuiuw]]. De kennis dy’t meinommen waard út de krústochten en opdien yn de striid tsjin de Arabyske riken yn Spanje bringt in stadige oergong nei de [[Nije Tiid]]. De Jeropeeske riken rjochtsje harren oandacht bûten Jeropa op it Easten. Troch ûnder oaren de opkomst fan rike stêden ferminderet de greep fan it feodale systeem. De [[Swarte Dea]] berikt Jeropa: hiele streken reitsje ûntfolke troch de sykte.

== De iere MidsieuwenMidsiuwen: 470-911 ==

{{Sjochek|namme= Iere MidsieuwenMidsiuwen}}

Under de '''Iere MidsieuwenMidsiuwen''' wurdt oer it algemien ferstien: de perioade fan sirka 470 oant 911; de skiednis fan [[Jeropa (kontinint)|Jeropa]] nei it yninoar stoarten fan it [[West-Romeinske Keizerryk|West-Romeinske Ryk]]. Soms wurdt ek de term ''Tsjustere MidsieuwenMidsiuwen'' brûkt omdat, troch de gaos dy’t feroarsake waard troch in soad ynvaazjeweagen fan de lossleine folken, der net folle op skrift steld waard en ek in soad ynformaasje ferlern gie. Hjirtroch is noch in soad ‘tsjuster’ wat de krekte gong fan saken oanbelanget. Ek de algemiene efterútgong fan de befolking en libbensstandert, yn neffens it Romeinske ferline, dy’t stadichoan einige by de konsolidaasje fan de tastân troch [[Karel de Grutte]].

De Jeropeeske befolking, dy’t by it begjin fan de [[jiertelling]] om-ende-by 70 miljoen minsken telde (as fergelyk: Sina hie doe 60 miljoen ynwenners), kromp yn de iere midsieuwenmidsiuwen yn inoar ta 20-30 miljoen. Dit kaam net troch massale slachtings troch oarlochsgewelt of grutte hongersneden hoewol’t dy der wol in oandiel yn hienen. De grutste oarsaak liket te wêzen dat earder ûnbekende [[epidemyske sykten]] opdûkten dy't meibrocht waarden troch de ynfallende steppefolken, en dy massaal de kop opstutsen. De Jeropeeske befolking hie tsjin dizze sykten gjin wjerstân opboud, en it stjertepersintaazje by besmetting wie meastentiids mear as 50%. (Sa'n selde grutte stjerte troch sykten barde oerkaam de [[Yndianen]] yn de tiid fan de [[Konkwistadore|Spaanske Oerweldigers]]). Bekend fan kronykskriuwers út dy perioade is in gigantyske stjerte yn it [[Byzantynske Keizerryk|Byzantynske Ryk]] ûnder [[Justinianus I fan Byzantium|Justinianus]] yn de [[6e ieuiuw]].

== De Hege MidsieuwenMidsiuwen: 911-1250 ==

De Hege MidsieuwenMidsiuwen binne in wichtige perioade yn de skiednis fan West-Jeropa. Yn de [[wittenskip]] kaam de [[skolastyk]] op, de midsieuskemidsiuwske wiisbegearte. Yn dizze perioade bloeide ek it [[Paus]]dom as nea earder. Der wie in lange striid om wa’t it heechste gesach yn Jeropa krije moast: de Tsjerke of de aristokrasy. Dit wurdt de [[Ynvestituerstriid]] neamd. Yn Dútslân regeare it [[Saksyske hûs]] mei ûnder oaren [[Hindrik de Fûgelder|Hindrik I]], [[Otto I fan it Hillige Roomske Ryk|Otto I]], en [[Otto III fan it Hillige Roomske Ryk|Otto III]], letter it [[Frankyske hûs]] mei ûnder oaren [[Hindrik III fan it Hillige Roomske Ryk|Hindrik III]] en [[Keizer Hindrik IV|Hendrik IV]]. Yn Frankryk oefene [[Hugo Capet]] ynfloed út. Yn Ingelân kaam [[Willem de Oermasterder]] oan 'e macht.

Nei it jier [[1000]] kaam der mear stabiliteit yn it midsieuskemidsiuwske Jeropa. Oan de ynfallen fan de [[Wytsingen]], dy’t lange tiid Jeropa teisterden, wie in ein makke. Yn Spanje waard de [[Reconquista]] ynsetten, it tebekkringen fan de Moaren út Spanje. Troch de ferbettere lânboumetoaden begûn de befolking flink ta te nimmen. Der waarden nije doarpen en stêden stifte. De besteande, almeast noch troch de Romeinen stifte, doarpen begûnen nei it ferfal sûnt de Romeinske tiid ek wer te groeien. En ek de hannel oer lange ôfstân kaam wer op’e gleed, sa't dy besrkeaun waard troch [[Marko Polo]] by syn reis nei [[Sina]]. Benammen Noard-Itaalje en it [[greefskip Flaanderen]] groeiden yn koarte tiid út ta rike gebieten. Fan [[1080]] ôf ûntstienen de earste [[universiteit]]en en wie der in grutte foarútgong yn keunst en arsjitektuer. Yn dizze perioade waarden de grutte Romaanske en letter [[Goatyk|Goatyske]] katedralen boud. Troch de tanimmende wolfeart koenen de rykste en machtichste stêden [[stedsrjocht]]en keapje of ôftwinge by de aristokrasy.

== De Lette MidsieuwenMidsiuwen: 1250-1517 ==

Stadichoan groeide ek de sintrale macht yn it neidiel fan de lytse hearen. Der ûntwikkelen harren stadichoan sterke monargyen lykas Frankryk en Ingelân. Troch ferskillende oarloggen (lykas de [[Hûndertjierrige oarloch]]) en de [[pest (sykte)|pest]] foel yn de [[14e ieuiuw]] de ekonomyske groei stil. Troch de grutte stjerte kaam der in tekoart oan lânarbeiders en arbeidskrêften. Neffens guon ûndersikers wie dit in sterke stimulâns om meganyske (en arbeidsbesparjende) ferbetterings troch te fieren yn de lânbou en yn ambachten as mynbou metallurgy. Hjirmei waard it paad frijmakke foar de [[Nije Tiid]], dêr’t de Jeropeeske ([[Westerske wrâld|westerske]]) beskaving him yn útwreide oer de rest fan ’e wrâld.

== Wichtige útfinings yn de MidsieuwenMidsiuwen ==

Faak wurde de MidsieuwenMidsiuwen sjoen as in perioade fan efterútgong en stagnaasje, neffens de [[Aldheid]]. Dit is net hielendal wier, want de Romeinen berjochten sels dat de technyske feardichheden fan de 'barbaren' op syn minst lykweardich wienen oan dy fan harsels. De Romeinen wienen folle better yn [[organisaasje|organisearjen]] en gearwurkjen, en de Grykske [[filosofy|wiisbegearte]] en [[wittenskip]] wienen dúdlik superieur oan dy fan de barbaren. Mar wat praktyske saken as bygelyks technyske bekwamens yn [[metaalbewurking]] oangiet wienen de Germaanske ynfallers better as de Romeinen, wat út [[argeology|argeologyske fynsten]] ek blykt. Yn dizze perioade waarden in soad belangrike útfinings dien en al besteande útfinings ferbettere.

* Yn de hege en lette MidsieuwenMidsiuwen waarden ek de earste [[fjoerwapen]]s, lykas it [[kanûn]], yn gebrûk nommen.

* Fierder waarden de [[wynmole]] en de earste seeweardige skippen midsieuskemidsiuwske finingen.

[[Ofbyld:Portal.svg|20 px]] '''[[Tema:MidsieuwenMidsiuwen]]''' – Wikipedy hat ek in temaside oer de MidsieuwenMidsiuwen

[[Kategory:MidsieuwenMidsiuwen| ]]