De Tiidmasine: ferskil tusken ferzjes

'''''De Tiidmasine''''', yn it oarspronklike [[Ingelsk]]: '''''The Time Machine''''', is in [[science fiction]]-[[novelle]] fan 'e hân fan 'e [[Grut-Brittanje|Britske]] [[skriuwer]], [[essay]]ist, [[senarioskriuwer]], [[biolooch]], [[etyk|etikus]] en [[histoarikus]] [[H.G. Wells]] ([[1866]]-[[1946]]). Dit wurk, dat in ier foarbyld is fan it [[stjerrende ierde (subsjenre)|stjerrende-ierdesubsjenre]], wurdt yn 'e regel ferantwurdlik holden foar it popularisearjen fan it begryp [[tiidreizgjen]], troch in fehikel of apparaat te brûken dat de betsjinner tastiet en spring fan it hjoed nei in yn 't foar sekuer bepaald tiidstip yn it ferline of de takomst. De term "tiidmasine" is in optinksel fan Wells, dat no algemien brûkt wurdt foar sa'n fehikel of apparaat.

 

 

Om syn masine te testen, reizget de Tiidreizger dermei nei it jier 802.701 n.Kr., dêr't er de Eloi moetet, in folk fan behindich stal, mar tige elegant en op geastlik mêd suver mear bern as folwoeksenen. Hja libje yn lytse mienskippen yn grutte en futuristyske, mar stadichoan fierder yn ferfal reitsjende gebouwen. Se sette alhiel neat út 'e wei en ite inkeld fruchten. De Tiidreizger besiket mei harren te kommunisearjen, mar dat slagget him mar kwealk, mei't de Eloi hoegenamt gjin nijsgjirrigens toane en samar ôflaat binne. De Tiidreizger tinkt dat er mei in freedsume [[kommunisme|kommunistyske]] maatskippij fan dwaan hat, dy't fuortkommen is út 'e oerwinning fan 'e [[minske]] mei syn technology op 'e [[natoer]]. Dêrnei, sa teorisearret er, moat de minske [[evolúsje|evoluëarre]] wêze om te oerlibjen yn syn nije om-en-by, dêr't er gjin krêft of yntellekt mear foar nedich is. Mei't harren wengebiet har gjin útdagings biedt, hawwe de Eloi fierders ek harren piid en lichaamlike fitheid ferlern. As er lykwols nei it plak weromkeard dêr't er yn dizze tiid arrivearre wie, blykt syn tiidmasine poater te wêzen.

[[File:Timemachinebook.jpg|left|thumb|180px|De omslach fan 'e earste printinge fan ''The Time Machine''.]]

Einlings kriget er foar it ferstân dat it apparaat troch ûnbekenden nei in tichtby gebou ta sleept is, dat derút sjocht as in [[sfinks]], en wêrfan't de doarren fan binnenút beskoattele binne. Letter, as it tsjuster wurden is, wurdt er op in bedriigjende wize benei kommen troch de Morloks, sterke [[minskapen|minskaap]]eftige ljochtskouwe grotbewenners, dy't inkeld nachts boppe de grûn komme. Mei't de Tiidreizger oannimt dat dit de lju binne dy't syn tiidmasine stellen hawwe, weaget er him yn harren ûndergrûnske wenten. Dêr ûntdekt er de masinery en yndustry dy't it boppegrûnske paradys draaiende hâlde. Hy past dan syn teory oan, en spekulearret dat it minsklik ras evoluëarre is ta twa ûnderskate [[soarte]]n: de linze hegerein is ta de nutteleaze Eloi wurden, wylst de ûnderdrukte arbeidersklasse útgroeid is ta de meunstereftige Morloks. As er foar it ferstân kriget dat de Morloks de Eloi opite, stelt er syn teory by: harren relaasje is net dy fan masters en feinten, mar dy fan boeren en slachtfee.

 

Underwilens hat de Tiidreizger in Eloi fan 'e drinkeldea rêden doe't net ien fan har folk belangstelling foar har need toande. Har namme is Weena, en yn in perioade fan ferskate dagen ûntwikkelje se in ûnskuldige, waarme freonskip. De Tiidreizger nimt Weena mei op ûntdekkingstocht nei in fier gebou, dat de ruïne fan in museum blykt te wêzen. Dêr fynt er in foarried [[lúsjefer]]s, en makket er in primityf soarte fan wapen, mei't er oannimt dat er de Morloks om syn tiidmasine befjochtsje moatte sil. Hy is fan doel en nim Weena mei werom nei syn eigen tiid, mar as hja benachte reitsje yn in bosk, wurde hja dêr yn it tsjuster troch de Morloks oanfallen. De Tiidreizger kin ûntkomme as er mei syn lúsjefers by fersin in boskbrân feroarsaket, mar Weena en de Morloks komme blykber yn 'e flammen om.

 

Neitiid besykje de Morloks de tiidmasine te brûken as lokies om 'e Tiidreizger te fangen, mei't se net begripe dat er it apparaat brûke sil om te ûntkommen. Hy ûntsnapt en reizget fierder foarút yn 'e tiid, nei likernôch 30 miljoen jier n.Kr. Dêr sjocht er guon fan 'e lêste libbene dingen op in stjerrende [[ierde]]: gefaarlik oandwaande reade [[krabbe]]-eftige wêzens dy't stadich oer bloedreade strannen doarmje en jacht meitsje op [[flinter]]s yn in wrâld dy't oerdutsen is mei ienfâldige [[moas]]sige [[floara]]. Hy hâldt oan mei lytse spronkjes fierder de takomst yn te meitsjen, wêrby't er gewaar wurdt hoe't de draaiïng fan 'e ierde stadichoan stilfalt en hoe't de [[sinne]] almar grutter, reader en dizeniger wurdt, wylst de wrâld ferwurdt ta in dea plak mei't de lêste ferbastere wêzens útstjerre yn 'e oanboazjende kjeld.

{{boarnen|boarnefernijing=

* {{Aut|Wells, H.G.}}, ''De Tiidmasine'', Ljouwert, 2013 (Utjouwerij Elikser), ISBN 978-9 08 95 45 688.

}}