De ferzje fan 11 mai 2015 om 16.32 wizigje Dexbot (oerlis \| bydragen) 3.721 edits L Removing Link GA template (handled by wikidata) ←Toan eardere ferskillen		De ferzje fan 10 nov 2015 om 19.52 wizigje weromsette Ieneach fan 'e Esk (oerlis \| bydragen) Rjochte-útfurders, Behearders 234.077 edits red hiele side + oanf Neikommende ferskillen →
Rigel 1: {{Ynfoboks skriuwer ~~[[Ofbyld:Head Platon Glyptothek Munich 548.jpg\|thumb\|right\|Plato]]~~ \| ôfbylding = Head Platon Glyptothek Munich 548.jpg ~~'''Plato''' (''[[Ald-Gryks]]: Πλατων, Platōn''; likernôch [[427 f. Kr.]], [[Atene]] – [[347 f. Kr.]], Atene) wie in [[Grikelân\|Gryksk]] [[filosoof]] en [[skriuwer]].~~ \| ôfbyldingstekst = \| ôfbyldingsbreedte = 180px \| oar pseudonym = \| echte namme = Πλάτων ("Platon") \| nasjonaliteit = [[Atene\|Ateensk]] \| berne = 428/427 of 424/423 f.Kr. \| berteplak = [[Atene]] ([[Atene]]) \| stoarn = 348/347 f.Kr. \| stjerplak = [[Atene]] ([[Atene]]) \| etnisiteit = [[File:Flag of Greece.svg\|20px]] [[Griken\|Gryksk]] \| taal = [[Aldgryksk]] \| sjenre = [[non-fiksje]] <small>([[filosofy]])</small> \| perioade = [[Klassike Aldheid]] \| streaming = [[platonisme]] \| tema's = \| bekendste wurk(en) = ''Apologia'' <br>''[[Politeia]]'' \| útjouwer = \| prizen = \| jierren aktyf = ±399 f.Kr. – 348/347 f.Kr. \| webside = ''n.f.t.'' }} '''Plato''' ([[Attysk]] [[Aldgryksk]]: Πλάτων, ''Plátōn'', útspr.: ['platɔ:n], likernôch "platôn"; [[Atene]], 428/427 of 424/423 f.Kr. – dêre, 348/347 f.Kr.) wie in ien fan 'e trije grutte [[filosoof\|filosofen]] út 'e [[Grikelân\|Grykske]] [[Aldheid]], njonken syn master [[Sokrates]] en syn learling [[Aristoteles]]. Hy wie de stifter fan 'e ferneamde [[Platoanyske Akademy\|Akademy fan Atene]], it alderearste ynstitút foar [[heger ûnderwiis]] yn 'e Westerske wrâld. Behalven op [[filosofy]] lei er him ek ta op [[wiskunde\|wis]]- en [[natuerkunde]], en oars as syn foargonger Sokrates skreau er syn ideeën op, sadat se út 'e earste hân oerlevere binne. Plato wurdt rûnom beskôge as ien fan 'e ynfloedrykste tinkers en de wichtichste filosoof út 'e [[minske\|minsklike]] [[skiednis]], fral foar wat de Westerske filosofyske tradysje oanbelanget. Saakkundigen miene dat Plato syn oeuvre folsleine oerlevere is, wat unyk is foar in [[Aldgryksk]]e [[skriuwer]] dy't 2.400 jier lyn libbe. ==Libben== ~~Plato wie in learling fan [[Sokrates]]. Sels wie er de learaar fan [[Aristoteles]]. Benammen troch syn [[ideeënlear]] heart er ta de meast ynfloedrike tinkers fan de westerske filosofy.~~ ===Jonkheid=== Oer Plato syn iere libben en oplieding is fanwegen it brekme oan oerlevere boarnen net folle bekend. Hy moat tusken 429 en 423 f.Kr. berne wêze yn [[Atene]], of mooglik op [[Aigina (eilân)\|Aigina]], in [[eilân]] yn 'e [[Golf fan Aigina]]. Tradysjoneel wurdt foar syn berte 428 of 427 f.Kr. oanholden, mar dat is basearre op in dubieuze boarne, en in protte moderne [[histoarikus\|histoarisy]] liket it wierskynliker dat er berne waard yn 424 of 423 f.Kr. Neffens de Aldgrykske skriuwer [[Diogenes Laertius]] waard Plato by syn berte Aristokles neamd; as dat wier is, dan is ûndúdlik wêrom't er letter de namme Plato oannaam, dat neffens Diogenes Laertius oarspronklik in bynamme wie (''platon'' betsjut "breed"), dy't Plato krige fan syn [[wrakseljen\|wraksel]]trener. [[File:Plato_Silanion_Musei_Capitolini_MC1377.jpg\|left\|thumb\|180px\|In búste fan Plato yn it Musei Capitolini te [[Rome (stêd)\|Rome]].]] Plato wie de soan fan [[Ariston (Atener)\|Ariston]], dy't neffens in twifelige tradysje ôfstamme hawwe soe fan [[Kodrus]], in iere kening fan [[Atene]], en fan [[Melantus]], in kening fan [[Messeenje]]. Plato syn mem wie [[Periktione]], dy't besibbe wie oan 'e ferneamde Ateenske [[politikus]] en [[dichter]] [[Solon]]. Hja wie de suster fan [[Charmides]] en [[Kritias]], dy't beide lid wiene fan 'e [[oligargy fan de Tritich]], in [[diktatuer\|diktatoriaal rezjym]] dat yn Atene yn 404 en 403 f.Kr. oan 'e macht wie nei't de stêd de [[Peloponnezyske Oarloch]] tsjin [[Sparta]] ferlern hie. Plato hie twa bruorren, [[Adeimantus fan Kollytus\|Adeimantus]] en [[Glaukon]], en ien suster, [[Potone]], dy't letter de mem waard fan [[Speusippus]], Plato syn opfolger as haad fan 'e Akademy fan Atene. ~~== Libben ==~~ Plato waard berne yn Atene, yn it aristokratyske laach. Hy krige in goede opfieding en wie tige suksesfol op sportyf en literêr flak. Ek wurdt er beskôge as de meast talintearre studint fan [[Sokrates]]. Nei de dea fan Sokrates folge Plato les by [[Euklides]] fan Megara. Neffens in [[leginde]] soene har in kear op 'e lippen fan 'e sliepende poppe Plato [[bij]]en delset hawwe, wat in foarsizzing west hawwe soe fan 'e swietens fan syn lettere útspraken. Ariston liket stoarn te wêzen doe't syn soan Plato noch hiel jong wie, al is de krekte datum net bekend. Syn mem Periktione wertroude dêrnei mei har omke [[Pyrilampes]], de broer fan har mem, dat in foaroansteand [[diplomaat]] wie en in freon fan [[Perikles]], de lieder fan 'e oanhingers fan 'e [[demokrasy]] yn 'e Ateenske [[polityk]]. Mei Pyrilampes krige Periktione noch in soan, in healbroer fan Plato, dy't fan Antifon hiet. Letter soene al dizze famyljeleden fan Plato weromkomme yn syn wurk, dêr't Plato harren brûkt om lange diskusjes te fieren oer filosofyske ûnderwerpen. Lykas as in soad oare Griken yn dy tiid emigrearre Plato nei [[Itaalje]]. Hy besocht in nij libben op te bouwen yn [[Magna Graecia]] wat lykwols gjin sukses waard. Syn ferbliuw oan it hof fan [[Dionysius I]], hearsker fan [[Syracuse]], rûn min ôf. Troch in mieningsferskil mei Dionysius oer de ideale [[steatsfoarm]] foel er yn ûngenede en waard nei alle gedachten in skoft finzen holden. Mooglik hat Plato ek omreizge en hat er ek [[Egypte]] besocht. [[File:Herma_of_Plato_-_0042MC.jpg\|right\|thumb\|200px\|In boarstbyld fan Plato.]] ===Oplieding=== De tragyske dea fan syn learmaster Sokrates en dy syn opfettings hawwe him syn hiele libben dwaande holden en syn wurk beynfloede. By syn weromkomst yn Atene, yn [[387 f. Kr.]], stifte hy in stúdzjemienskip, de ''Akademeia'' (ferneamd nei de bosken fan Hekademus) dêr't hy de ûnbestriden lieder bleau oant syn dea yn [[347 f. Kr.]]. Aristoteles waard syn wichtichste learling. Mei't er út in [[aristokrasy\|aristokratysk]] [[laach (famylje)\|laach]] kaam, krige Plato in goede oplieding yn [[grammatika]], [[retoarika]], [[muzyk]] en [[sport]]. Neffens ien boarne soed er sels dielnommen hawwe oan 'e [[Istmyske Spullen]]. Foar't er in learling fan [[Sokrates]] waard, hie Plato him de filosofyske lear fan [[Kratylus]] al eigen makke, dy't sels oplaat wie troch [[Heraklitus]], in foaroansteand pre-sokratysk Ateensk filosoof. Plato wurdt rûnom beskôge as de meast talintearre learling fan [[Sokrates]]. Hoewol't it ûnbekend is wannear't Plato him krekt by Sokrates jûn hat, komt út syn ''Apologia'' nei foarren dat er himsels al jong as in learling fan 'e grutte filosoof beskôge. Letter bea er mei [[Krito fan Alopeke\|Krito]], Kritobolus en Apollodoarus oan om foar Sokrates in [[boete (jild)\|boete]] fan 30 [[mina (ienheid)\|mina's]] te beteljen yn it stee fan 'e [[deastraf]] dy't troch oaren foar syn master bepleite waard. Yn gjinien fan syn wurken sprekt Plato yn 'e dialogen mei syn eigen stim, mar nammenste mear lit er Sokrates foar him sprekke. Dêrby komt út 'e oare primêre boarnen oer Sokrates, it wurk fan 'e [[histoarikus]] [[Ksenofon]] en de [[toanielstik]]ken fan 'e [[komeedzje]]skriuwer [[Aristofanes]], in frijwat oar portret fan 'e grutte filosoof nei foarren ta. It liket derop, sa't [[skriuwster]] [[Jo Walton]] ien fan har personaazjes yn ''[[The Just City]]'' sizze lit, "''dat Plato Sokrates fereare, mar dat er nei dy syn dea nei ferrin fan tiid in eigen ferzje fan Sokrates gearstald hat om te ferearjen."'' ~~== Wichtichste wurken ==~~ ~~Plato is ien fan de pear Grykske skriuwers út de klassike perioade dêr't folslein publisearre wurken fan bewarre bleaun binne.~~ Behalven troch Sokrates waard Plato perfoarst ek sterk beynfloede troch de wiskundige en filosoof [[Pytagoras]]. Sa besteane der oanwizings dat Plato syn idee dat [[wiskunde]] en abstrakt tinken yn it algemien in stevige grûnslach foar filosofy is, ôfkomstich wie fan Pytagoras. Fierders dielden Plato en Pytagoras ek in beskate mystike opfetting oangeande de [[siel]] en it plak fan 'e siel yn 'e materiële wrâld. Sawol Plato syn learling [[Aristoteles]] as de [[Romeinske Ryk\|Romeinske]] tinker [[Sisero]] wiene fan miening dat Plato by it meastepart fan syn ideeën fuortborduere op it wurk fan Pytagoras. Nei de dea fan Sokrates learde Plato noch in skoftke fierder by [[Euklides]] fan [[Megara]]. Hy ûnderskiedt him fan eardere en lettere filosofen troch it skriuwen fan dialogen, dêr't libbene persoanen gedachten mei inoar útwikselje oer konkrete situaasjes (meastentiids ferneamd nei ien fan de petearpartners). Hy ferkeas dizze dialoochform boppe de teoretyske útiensetting: op dizze wize ferheget er de libbendens fan syn wurk en foarkomt dêrmei gefaar wrâldfremd te wurden. Hy woe benammen dat syn wiisgearige ynsjochten oer in grut publyk ferspraat wurde soe, want neffens him liedt allinnich de filosofy de minske ta it wier gelok. Sadwaande binne syn ynsichten yn syn skriften nea wiidweidich en systematysk beskreaun. [[File:Plato i sin akademi, av Carl Johan Wahlbom (ur Svenska Familj-Journalen).png\|left\|thumb\|230px\|Plato yn syn Akademy (tekening nei in [[skilderij]] fan 'e [[Sweden\|Sweedske]] [[skilder]] [[Carl Johann Wahlborn]]).]] ===Folwoeksen libben=== Nettsjinsteande it feit dat er him skeptysk útlit oer de wearde fan it skreaune wurd, hat er syn dialogen yn in sierlike en fersoarge taal skreaun dat syn wurk rekkene wurdt ta ien fan de hichtepunten fan de wrâldliteratuer. It is goed mooglik dat Plato as jongeman alhiel nei [[Itaalje]], [[Sisylje]], [[Egypte]] en de [[Syrenaika]] reizge, allegear gebieten dêr't yn syn tiid [[Griken\|Grykske]] [[koloanjes]] fêstige wiene. Nei't it skynt, kearde er yn 387 f.Kr., doe't er fjirtich jier wie, yn Atene werom. Hy stifte dêr doe yn 'e Bosk fan Akademus, in eintsje bûten de eigentlike stêd, syn [[Platoanyske Akademy\|Akademy]], wat it alderearste organisearre ynstitút foar [[heger ûnderwiis]] yn 'e Westerske wrâld wie. De namme fan 'e ynstelling soe komme fan 'e oarspronklike eigner fan 'e grûn, in Akademus, of mooglik fan in [[Akademus\|âlde held mei dy namme]]. Yn elts gefal bestie de Akadeemje nei Plato syn dea fuort oant 84 f.Kr., doe't de skoalle troch de [[Romeinen]] ûnder [[Lusius Kornelius Sulla]] ferwuostge waard. Oan it begjin fan 'e [[fyfde ieu]] (n.Kr.) waard de Akadeemje troch [[neoplatonisme\|neoplatonisten]] weroprjochte, mar yn it jier [[529]] waard it ynstitút op lêst fan 'e [[Byzantynske Ryk\|Byzantynske]] keizer [[Justinianus I]] foargoed sletten, om't de platonistyske wize fan tinken dy't dêr ûnderwiisd waard, [[heidendom\|heidensk]] wêze soe en in bedriging foar it [[kristendom]] ynhâlde soe. Plato syn lettere libben stie yn it teken fan syn bemuoienissen mei de Grykske stêdsteat [[Syrakûse]], oan 'e eastkust fan [[Sisylje]]. Neffens Diogenes Laertius besocht Plato dy stêd ûnder it regear fan tiran [[Dionysius I fan Syrakûse\|Dionysius I]]. Dy syn sweager [[Dion fan Syrakûse\|Dion]] ûntjoech him ta ien fan Plato syn dissipels, mar de tiran sels kearde him tsjin Plato fanwegen in skeel oer wat de ideäle steatsfoarm wie. De wiisgear moast dit aventoer suver mei de [[deastraf]] bekeapje, mar ynstee dêrfan waard er úteinlik as [[slavernij\|slaaf]] ferkocht, wêrnei't er foar 20 mina's frijkocht en nei hûs stjoerd waard troch ien fan syn oanhingers, in Annisearis. Neffens Plato syn [[Sânde Brief (Plato)\|Sânde Brief]] frege Dion him nei de dea fan Dionysius I om werom te kommen nei Syrakûse om syn omkesizzer [[Dionysius II fan Syrakûse\|Dionysius II]] les te jaan yn filosofy, sadat er ien fan 'e filosofen-keningen wurde koe dy't Plato yn syn ''[[Politeia]]'' beskreaun hie. Dionysius fûn Plato syn lessen bêst genôch, mar hy wantroude syn omke Dion. Uteinlik ferballe er Dion, wylst er Plato tsjin dy syn wil fêsthold. Under ûndúdlike omstannichheden wist Plato letter lykwols dochs Syrakûse te ferlitten en nei Atene werom te kearen. Neitiid sette Dion syn omkesizzer ôf om in hoartsje sels tiran fan Syrakûse te wurden foar't er sels ek wer ôfset waard troch [[Kalippus fan Syrakûse\|Kalippus]], in oare learling fan Plato. * '''koarte "Sokratyske" dialogen''' (tiidrek fan ± 399 – 390 f. Kr.): [[File:Sanzio_01_Plato_Aristotle.jpg\|right\|thumb\|200px\|Plato (l.) mei syn wichtichste learling [[Aristoteles]], ôfbylde troch [[Rafael (keunstner)\|Rafael]].]] (lytse) ''Hippias'' : oer de dwaasheid fan de sofisten (grutte) ''Hippias'': oer ''"De skientme"'' ''Protagoras'': oer de fraach ''"Is deugd oan te learen?"'' ''Crito'': oer hearrigens oan de wetten ''Phaedo'': dêr't de omstannichheden fan de dea fan Sokrates yn ferhaald wurde ''Apologia'' d.i. de (mooglike diels fiktive) ferdigeningsrede dy't Sokrates útsprutsen hawwe soe tsjinoer de rjochtbank dy't him ta de dea feroardielde. ===Ferstjerren=== * '''oergangsperioade''' (tiidrek ± 390-385 f. Kr.): Plato stoar nei alle gedachten yn 348 of 347 f.Kr., doe't er omtrint tachtich jier âld wie. Der bestiet in ferskaat oan boarnen oer syn ferstjerren, mar dy jouwe frijwol allegear in sterk ferskillend ferslach. Ien ferhaal, dat basearre is op in tige skeind manuskript, wol hawwe dat er op bêd lei doe't er stoar, wylst in jong [[Traasje\|Trasysk]] famke foar him [[fluit]]spile. Neffens in oare tradysje, dy't Diogenes Laertius oanhelle, stoar er ûnder in feestmiel op in brulloft. [[Tertullianus]] skreau lykwols dat Plato gewoan yn syn sliep stoar. ** ''Gorgias'': oer de ferdjerlike ynfloed fan de retoryk ==Plato as filosoof== * de '''"grutte" dialogen''' (perioade nei 385): Yn 'e mande mei syn learmaster [[Sokrates]] en syn wichtichste learling [[Aristoteles]] lei Plato de grûnslach fan 'e Westerske [[filosofy]], [[wiskunde]] en oare [[wittenskip]]pen. De [[Ingelân\|Ingelske]] wiskundige en filosoof [[Alfred North Whitehead]] murk yn syn ''Process and Reality'' ([[1929]]) op: ''"de feilichste algemiene omskriuwing fan 'e Jeropeeske filosofyske tradysje is dat dy bestiet út in rige fuotnoaten by it wurk fan Plato."'' Fierders wurdt Plato ek faak sjoen as ien fan 'e stifters fan 'e Westerske [[godstsjinst]]igens en [[spiritualiteit]], mei't fral syn ynfloed op it [[kristendom]] fia de [[teolooch]] en [[filosoof]] [[Augustinus fan Hippo]] tige grut west hat. De grutte [[19e ieu\|njoggentjinde-ieuske]] [[Dútslân\|Dútske]] wiisgear [[Friedrich Nietzsche]] hat it kristendom sadwaande ris karakterisearre as ''"platonisme foar it miene folk"''. Ek stie Plato mei syn ''[[Politeia]]'' en ''Nomoi'' oan 'e widze fan it Westerske [[politikology]]. ''Symposium'': oer leafde en erotyk ''Politeia'': oer de ideale steat De tragyske dea fan syn learmaster Sokrates en de lessen dy't dyselde him bybrocht hie, holden Plato syn hiele libben dwaande en foarmen in tige grutte ynfloed op syn wurk. Plato ûnderskate himsels fierders fan eardere filosofen troch it brûken fan saneamde [[dialooch\|dialogen]], wêryn't er persoanen yn petearen tinzen mei-inoar útwikselje liet oer konkrete sitewaasjes. De dialogen ferneamde er meastentiids nei ien fan 'e dielnimmers oan it petear. Hy joech oan sa'n dialoochform de foarkar boppe in teoretyske útinoarsetting: sa fergrutte er de libbenens fan syn wurk en foarkaam dêrmei it gefaar om wrâldfrjemd te wurden. Hy woe benammen dat syn wiisgearige ynsjoggen oer in grut publyk ferspraat wurde soene, want neffens him late inkeld de filosofy de minske ta wiere lokkigens. ''Phaedrus'': oer de ideeënwrâld ''Theaetetus'': Plato’s wichtichste wurk dêr't er ek krityk op syn eigen ideeënlear útwurke ==Wurk== ''Timaeus'': ûnder oaren oer [[Atlantis]] Plato is ien fan 'e pear [[Gryksk]]e [[skriuwer]]s út 'e [[Klassike Aldheid]] fan wa't it folsleine oeuvre oerlevere is. Nettsjinsteande it feit dat er him skeptysk útliet oer de wearde fan it skreaune wurd, joech er syn dialogen yn sa'n sierlike en fersoarge taal wer, dat syn wurk rekkene wurdt ta ien fan 'e hichtepunten fan 'e [[wrâld]][[literatuer]]. Plato syn oeuvre wurdt ornaris yndield yn trije kategoryen: ier, middel (of oergong) en let. ''Nomoi'': oer de wetten [[File:P._Oxy._LII_3679.jpg\|right\|thumb\|220px\|De slim skeinde ''Papirus Oxyrhynchus'', mei in fragmint fan Plato syn ''[[Politeia]]''.]] ;iere perioade * ''Apologia'': de (mooglike foar in diel fiktive) ferdigeningsrede dy't Sokrates útsprutsen hawwe soe by syn berjochting * ''Charmides'': oer selsbehearsking * ''Crito'': oer hearrigens oan 'e wet * ''Euthryphro'': oer fromheid * ''Gorgias'': oer de ferdjerlike ynfloed fan 'e retoarika * ''Hippias Major'': oer de 'skientme' * ''Hippias Minor'': oer de dwaasheid fan 'e [[sofisme\|sofisten]] * ''Ion'': oer de tsjinstelling tusken (oanlearde) feardichheid en (oanberne) talint * ''Laches'': oer moed * ''Lysis'': oer freonskip * ''Protagoras'': oer de fraach 'is deugd oan te learen?' ;middel- of oergongsperioade * ''Cratylus'': oer [[taal]] en nammen * ''Euthydemus'': oer de dwaasheid fan it [[sofisme]] * ''Meno'': oer deugd of treflikens * ''Parmenides'': oer it foar en tsjin fan [[monisme]] en [[pluralisme]] * ''Phaedo'': oer de omstannichheden fan 'e dea fan Sokrates * ''Phaedrus'': oer de ideeëwrâld * ''[[Politeia]]'': oer de ideäle [[steat]] * ''Symposium'': oer [[leafde]] en [[erotyk]] ; lette perioade * ''Critias'': oer [[Atlantis]] * ''Sophistes'': oer it [[sofisme]] * ''Politikos'': oer de fraach wat in [[politikus]] is * ''Philebus'': oer [[hedonisme]] * ''Nomoi'': oer [[wet]]ten en [[wet]]jouwing * ''Theaetetus'': Plato syn wichtichste wurk wêryn't er ek krityk op syn eigen ideeëlear útwurke * ''Timaeus'': û.m. oer [[Atlantis]] ==Keppelings om utens== *{{en}}[http://www.gutenberg.org/author/Plato It wurk fan Plato op 'e webside fan ''Project Gutenberg''] {{boarnen\|boarnefernijing= Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Plato ''Notes'', ''Footnotes'', ''References'' en ''Further reading'', op dizze side]. ---- {{commonscat\|Plato}} }} [[Kategory:Aldgryksk filosoof]] [[Kategory:Aldgryksk natuerkundige]] [[Kategory:Aldgryksk wiskundige]] [[Kategory:Aldgryksk skriuwer]] [[Kategory:Aldgryksk persoan út Atene]]

Plato: ferskil tusken ferzjes