Joadedom: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
Dexbot (oerlis | bydragen)
L Removing Link FA template (handled by wikidata)
De feroaringen fan it joadendom troch Irene Sterrenburg
Rigel 1:
{|
[[Ofbyld:Star of David.svg|right|100px]]
|
It '''Joadendom''' is de [[religy|godstsjinst]] fan it [[Joad]]ske folk.
 
De menora is in tradisjoneel symboal fan it joadendom
It Joadendom is in [[Monoteisme|monoteïstyske]] godstsjinst. De Joaden leauwe dat er mar ien [[god]] is dy't alles makke hat, en dêr't alle wêzens ûnderhearrich oan binne. It is de âldste noch besteande monoteïstyske godstsjinst, en de twa grutte monotheïstyske godstsjinsten, it [[Kristendom]] en de [[Islam]], binne fan it Joadendom ôflaat.
It joadendom is de religy fan it Joadske folk en de âldste of ien fan de vroegst ontstane monotheïstische godsdiensten en beheart oant de âldste religieuze tradysjes dy hjoed de dei noch wurde beoefenet.
 
It joadendom past net maklik yn de westerske kategoryen lykas religy, ras, etniciteit of kultuer. Dit komt trochdat Joaden it joadendom yn termen fan 4000 jier skiednis beskôgje. Tidens dit lange tiidrek hawwe Joaden slavernij, chaos, theocratie, ferovering, besetting en ballingschap ervaren en syn sy yn kontakt west mei en beynfloede troch it âlde Egypte, Babylonië, Perzië, it Grykske hellenisme, lykas moderne bewegings lykas de Ferljochting, it sosjalisme en de opkomst fan it nationalisme. Dêrom stelt de Joods-Amerikaanse prefester Daniel Boyarin dat "Joods-zijn de pure kategoryen fan identiteit trochbrekt, om't it net nasjonaal is, net genealogysk en net godstsjinstich, mar elk fan dizze, yn in dialectische spanning."[1]
Yn de Joadske godstsjinst nimt harren hillige boek de [[Tenach]], dat oerienkomt mei wat yn it Kristendom it [[Alde Testamint]] neamd wurdt, in wichtich plak yn. Mei útsondering fan inkele passaazjes yn it [[Arameesk]], is it skreaun yn it [[Hebrieusk]]. De Tenach wurdt troch de Joaden sjoen as in iepenbiering fan God.
 
De prinsipes en de skiednis fan it joadendom foarmje de histoaryske fûneminten fan oare religies, wêrûnder it kristendom en de islam.
 
Ynhâld [ferbergje]
1 ûntstean 1.1 Rabbijnse fyzje
1.2 Historisch-kritische fyzje
 
2 Skiednis 2.1 It joadendom oant 1700
2.2 Chassidisme
2.3 It joadendom wilens de Herfoarming en de Ferljochting
2.4 De Holocaust
2.5 Nei de Holocaust
2.6 21e ieu
 
3 Joadske wet 3.1 Joadsk gebed
 
4 Geloofsbeginselen 4.1 Betsjutting
4.2 Gearfetting
 
5 Richtingen yn it joadendom
6 Nuten
7 Literatuer
8 Sjoch ek
9 Eksterne links
 
ûntstean
 
Rabbijnse fyzje
 
Neffens de Joadske tradysje wie Abraham (Awraham) de earste Joad. Rabbijnse literatuer fertelt dat hy de earste wie om it tsjin de rest fan de wrâld op te nimmen en de dwaasheid fan afgodendienst ôf te smite. Dêrop taseine God dat Abraham, ûnderwilens al op hege leeftyd, noch bern soe krije, om te begjinnen Isaak (Jitschak), dy syn wurk soene voortzetten en Erets Jisrael (= it lân fan Israël, dêr Kena'an (Kanaan) neamd) soene erven. Neffens de Tenach joech God de soan fan Isaak, Jakob (Jaäkov), de namme "Israël", wat "hy dy mei God worstelt" betsjut, en wijdde syn neiteam yn om syn natie te wêzen.
 
God stjoerde Jakob en syn bern nei Egypte; neidat sy ta beslút slaven waarden, stjoerde God Mozes (Mosje) om de Israëlieten út de slavernij werom te keapje. Nei de úttocht út Egypte brocht God harren nei de berch Sinaï om har de Thora te jaan, en brocht harren ta beslút nei Erets Jisrael. God bepaalde dat de neiteam fan Mozes' broer Aäron (Aharon) in priesterklasse binnen de Israëlitische mienskip soene syn. Sy dienden earst yn de Tabernakel (in verplaatsbaar hûs fan verering), en letter dienden har neiteam yn de Timpels fan Jeruzalem.
 
By weromkommen yn Erets Jisrael waard de tinte mei de tabernakel yn de stêd Silo pleatst en bleau dêr mear as 300 jier. Tidens dizze tiid verstrekte God it Joadske folk leiders en strijders, om de natie te sammelje neidat hy fijannen stjoerde om harren oan te falle. Nei ferrin fan tiid sakke de moraal fan de natie oant it punt wêryn God de Filistijnen toestond om de tempel yn Silo te feroverje en te plonderje.
 
De Israëlieten vertelden de profeet Samuel (Sjmoe'el) dat sy it punt hiene berikt wêrop sy ferlet hiene oan in permaninte kening, lykas oare naasjes dy hiene. God wist dat dit net it bêste foar de Joaden wie, mar willigde it fersyk yn en liet Samuel Saul, in grut mar tige beskieden minske, beneame oant kening. Doe't de minsken Saul overhaalden tsjin in oarder yn te gean dy fia Samuel jûn wie, beval God Samuel om David yn plak fan Saul te beneame.
 
Sagau David fêstige wie, fertelde hy de profeet Nathan dat hy in permaninte tempel soe wolle bouwe. As beleaning taseine God David dat hy syn soan soe toestaan om de tempel te bouwe en de troan nea fan syn bern soe onttrekken. Davids soan, Salomo (Sjlomo), boude de earste permaninte tempel neffens de wol fan God, yn Jeruzalem.
 
Nei de dea fan Salomo waard it keninkryk ferdield yn de twa koninkrijken Israël en Judea (Jehoeda) besteande út twa stammen. Israël hie in verscheidenheid oan keningen, mar nei in pear hûndert jier stie God fanwege in him uitbreidende afgodendienst Assyrië ta om Israël te feroverje en syn folk te verbannen. It keninkryk fan Judea, wêrfan Jeruzalem de haadstêd wie en dat de tempel bevatte, bleau ûnder it gesach fan it Hûs fan David. De afgodendienst lykwols stege oant it punt dat God Babylonië toestond om Judea te feroverje, de tempel te vernietigen, dy 410 jier yn gebrûk wie west, en syn folk nei Babylonië te verbannen, mei de belofte dat sy nei 70 jier soene wurde befrijd.
 
Nei 70 jier waard it de minsken tastien werom te kearen nei Israël ûnder lieding fan Ezra, en de tempel waard herbouwd. Dizze twadde tempel stie 420 jier oerein, wêrnei hy waard ferneatige troch de Romeinske generaal en lettere keizer Titus. Dit is de steat wêryn de berch Moriah moat bliuwe oant in nakomeling fan David him voordoet om de glorie fan Israël te meitsje (it bestean fan de islamitische Koepel fan de Rots docht yn dizze teologyske fyzje net ta zake).
 
De Thora, dy op de berch Sinaï waard jûn, waard samengevat yn de fiif boeken fan Mozes en tegearre mei de boeken fan en oer de profeten en de geskriften de Skreaune Thora neamd. De details, dy't de byhearrende 'Mondelinge Thora' vormden, moasten net skreaun bliuwe. Lykwols, omdat de vervolging fan de Joaden toenam, ûntstie it gefaar dat details ferjitte soene wurde. Dêrom waarden sy noch optekene yn de Misjna, de Talmoed, en oare hillige boeken fan it joadendom.
 
Historisch-kritische fyzje
 
De davidster, in symboal fan Joaden en it joadendom
 
Neffens de historisch-kritische fyzje ûnderskiede twa skaaimerken it joadendom fan de oare godsdiensten dy bestiene doe't it him lykas ûntwikkele. It earste skaaimerk wie it henotheïsme, dat him stadichoan hat ûntwikkele oant monotheïsme. Hoewol de ontkenning fan oare goaden foar it rabbijnse joadendom fundamenteel is, impliceert de Thora neffens gâns kritische gelearden faak dat betide Israëlieten it bestean fan oare goaden erkenden. De betsjutting leit earder yn de Joadske idee dat God de minsken creëerde en foar harren soarge. Yn it polytheïsme of polytheïstische godsdiensten (= religies wêryn meardere goaden aanbeden wurde) is de skepping fan de minskheid faak wat bijkomstigs en binne de goaden hoofdzakelijk belutsen by har relaasjes mei oare goaden, net mei minsken.
 
Ta twadde specificeert de Thora gâns wetten dy't de afstammelingen fan Israël moatte folgje. Oare godsdiensten waarden toentertijd skaaimerkt troch timpels wêryn de prysters har goaden troch offers soene aanbidden. De Joaden hiene ek sa'n tempel, mei prysters, en brochten offers, mar dit wiene net de iennige middels om God dienstig te wêzen. Yn fergeliking mei oare godsdiensten verhoogt it joadendom it daaglikse libben oant it nivo fan in tempel en aanbidden Joaden God troch daaglikse aksjes.
 
Tidens de Helleense perioade waskne de measte Joaden al gean leauwe dat har God de iennige god wie (en dus de god fan iedereen), en dat de Thora, it ferslach fan syn openbaring, universele waarheden befettet. Dizze ûntjouwing kin tegearre syn gien mei de belangstelling fan niet-Joodse side foar it joadendom (guon Griken en Romeinen beschouwden de Joaden as in tige "filosofisch" folk fanwege har leau yn in abstracte god) en de groeiende Joadske ynteresse yn Grykske filosofy, dy astoel hie om universele waarheden te festigje. De Joaden begûn te wurkje oan de spanning tusken it particularisme fan har stelling dat allinne Joaden de Thora út hoechden te fieren, en it universalisme fan har stelling dat de Thora universele waarheden bevatte.
 
It resultaat is in rige ideeën en praktijken oangeande de identiteit, de etyk, de relaasje mei de natuer, alsook de relaasje mei God, dy in foarkar jaan oan "ferskil" tusken Joaden en niet-Joden; ideeën en praktijken oangeande de ferskillen yn it praktiseren fan it joadendom per plak; in hechte oandacht foar ferskillende betekenissen fan wurden by it interpreteren fan teksten; besykjen om ferskillende standpunten oer teksten fêst te lizze, tegearre mei in relative onverschilligheid oer credo en dogma.
 
It ûnderwerp fan de Hebreeuwse Bibel is in beschouwing fan de ferhâlding tusken de Israëlieten en God lykas dizze tefoarskyn komt yn har skiednis fan it begjien fan de tiid oant de bou fan Twadde Tempel (likernôch 350 foar de gongbare jaartelling). Dizze ferhâlding wurdt oer it algemien as controversieel ôfbylde, omdat de Joaden wrakselen mei har leau yn God enerzijds en de aantrekkelijkheid fan oare goaden oan de oare kant, en omdat guon Joaden (yn it bysûnder Abraham, Jakob — letter dus Israël neamd — en Mozes) wrakselen mei God.
 
Moderne kritische gelearden syn fan miening dat de Hebreeuwse Bibel út in verscheidenheid fan inconsistente teksten bestiet dy bondele waarden op in manier dy om oandacht freget foar de uiteenlopende beschouwingen. Foarbylden syn ferskillen yn nammen fan God, yn politike foarkar en botsende verklaringen fan eenzelfde fenomeen, lykas scheppingsverhalen fan Genesis 1 en 2. Dizze dokumintêre hypothese stipuleert yn dit ramt fiif boarnen foar de Tenach, alsook in sechsde, de redacteur. Boarnen kinne yn dit gefal ek groepen skriuwers syn. Hoewol it wurk oan de hypothese al yn de 19e ieu begûn, is dit onderzoeksgebied noch yn ûntjouwing.
 
Skiednis
 
1rightarrow blue.svg Sjoch ek it artikel Joadske skiednis dat de mear politike aspekten fan it histoaryske joadendom beljochtet.
 
It joadendom oant 1700
 
Om de earste ieu foar de jiertelling wiene der ferskate lytse Joadske sektes: de farizeeërs, Sadduceeërs, de Zeloten, Essenen en de christenen. Nei de vernietiging fan de Twadde Tempel yn 70 ferdwûn de measte sektes. It kristendom bleau bestean, mar it bruts mei it joadendom en waard in aparte godstsjinst; farizeeërs bleauwen ek bestean, mar yn de foarm fan it rabbijns joadendom.
 
Guon Joaden út de 8e en 9e ieu wiene it ris mei de Sadduceeërs wat giet om de verwerping fan de mondelinge wetten dy't yn Misjna en de twa Talmoeds waarden registrearre, fan de farizeeërs en de rabbijnen sûnt de verwoesting fan de tempel. Oant dizze groep separatisten hearden de Isunianen, Judganieten, Malikieten en oaren. Dizze Joaden folgen yn it begjin op in frij letterlijke wize de wetten fan de Tenach. Gau lykwols ontwikkelden sy har eigen mondelinge tradysjes, dy fan de rabbijnse tradysjes verschilden, en vormden ta beslút it Karaïtisch joadendom. Karaïeten binne der hjoed noch yn lytse oantallen. De measten libben tsjintwurdich yn Israël.
 
Mei de tiid ontwikkelden de Joaden him oant ferskillende etnische groepen: ûnder oare de Asjkenazische Joaden út Sintraal- en Oost-Europa en Rusland, de Sefardische Joaden út Spanje, Portugal en Noord-Afrika, en de Jemenieten, yn it súdlike útein fan it Arabysk Skiereilân. De afsplitsingen syn benammen cultureel-geografisch fan aard en syn net basearre op in oansjenlik doctrinair skeel, hoewol de ôfstân tusken de etnische groepen wol resulteerde yn lytse ferskillen yn de praktyk en gebeden.
 
Chassidisme
 
1rightarrow blue.svg Sjoch Chassidisch joadendom foar it haadartikel oer dit ûnderwerp.
 
It chassidisch joadendom waard geïnitieerd troch Israël bin Eliezer (1700-1760), ek bekend as Ba'al Sjem Tov (of Besjt). Syn discipelen lutsen gâns oanhingers oan. Sy creëerden talrijke chassidische groepen yn East- en Centraal-Europa. It chassidisch joadendom waard ta beslút de manier fan libben foar gâns Joaden yn Europa. De Joadske immigratiegolf yn de jierren 80 fan de 19e ieu brocht dizze rjochting binnen it joadendom ek nei de Ferienige Steaten.
 
Ea bestie der in earnstich schisma tusken de chassidische en niet-chassidische orthodoxe Joaden. De Europeeske Joaden dy't de chassidische beweging verwierpen, waarden troch chassidische Joaden bestimpele as misnagdim (letterlik "tegenstanders"). Lykwols syn alle sektes fan it chassidische joadendom ûnderbrocht yn de (bûten de Ferienige Steaten) dominante streaming, it orthodox joadendom, wêryn hja tegearre mei de 'tsjinstanners' it charedisch joadendom foarmje.
 
It joadendom wilens de Herfoarming en de Ferljochting
 
1rightarrow blue.svg Sjoch Haskala foar it haadartikel oer dit ûnderwerp.
 
Yn de lette 18e ieu waard Europa overspoeld troch in groep intellectuele, sosjale en politike bewegings yn it ramt fan de Ferljochting. Dy late oant in versoepeling fan de Europeeske wetten dy Joaden belemmerden te emanciperen en mei de bredere seculiere wrâld yn kontakt te stean. Oan Joaden waard tagong oant seculair ûnderwiis en seculaire ynstellingen verleend. In parallelle Joadske beweging, de haskala of Joadske Ferljochting, ûntstie as reaksje op sawol de Ferljochting as de nije vrijheden. De haskala lei in klam op integratie mei de seculiere maatskippij. De striid tusken verdedigers fan de haskala en traditionelere Joadske concepten late ta beslút oant de foarming fan ferskillende tûken yn it joadendom: liberaal joadendom, gâns foarmje fan orthodox joadendom en conservatief joadendom, en in oantal lytsere groepen.
 
De Holocaust
 
1rightarrow blue.svg Sjoch Holocaust foar it haadartikel oer dit ûnderwerp.
 
It ferlies fan likernôch 6 miljoen libbens yn de Holocaust hie in radikale demografyske verschuiving oant gefolch, en beïnvloedde ta beslút de organisaasje fan it organisearre joadendom lykas dit tsjintwurdich bestiet. Nettsjinsteande dat hie de Holocaust lyts bytsje blijvende ynfloed op de ynhâld fan de Joadske religy.
 
Nei de Holocaust
 
1rightarrow blue.svg Sjoch ek de artikels Joadendom yn Nederlân, orthodox joadendom en liberaal joadendom.
 
Yn de measte westerske naasjes, lykas de Ferienige Steaten fan Amearika, Israël, Kanada, it Feriene Keninkryk en Súd-afrika, bestiet ûnder Joaden in grutte verscheidenheid fan religieuze praktijken, mei in mearderheid fan seculaire en onorthodoxe Joaden. Yn de Ferienige Steaten bygelyks hiene neffens it befolkingsûndersyk fan 2001 4,3 miljoen fan de 5,1 miljoen Joaden in of oare oansluting mei de godstsjinst. Fan dy befolking fan ferbûn Joaden naam 80% diel oan in of oare soart Joadske godstsjinstige praktyk, mar wie allinne 48% lid fan in Joadske mienskip.
 
De godstsjinstige en seculaire Joadske bewegings yn de Ferienige Steaten en Kanada fine meastentiids dat der sprake is fan in crisissituatie en hawwe earnstige soarch oer de tanimmende percentages fan gemengde houliken en assimilatie binnen de Joadske mienskip. Omdat de Amerikaanske Joaden letter yn har libben trouwen dan earder wenstich wie en gemiddeld minder bern krije dan earder, is it geboortecijfer foar Amerikaanske Joaden fan mear as 2,0 daald oant 1,7. As gefolch fan gemengde houliken en lege geboortecijfers kromp de Joadske befolking yn de Ferienige Steaten fan 5,5 miljoen yn 1990 oant 5,1 miljoen yn 2001. Dit is indicatief foar de algemiene bevolkingstendenzen binnen de Joadske mienskip yn diaspora, mar in klam op befolking maskeert de ferskaat fan de hjoeddeistige Joadske godstsjinstige praktyk, lykas de groeitendenzen ûnder guon mienskippen, lykas Haredi-Joden. Hjirtroch groeit it persintaazje orthodoxe Joaden, wylst it oantal Joaden as hiel ôfnimt. Yn de orthodox-Joodse mienskip is ek oer it algemien gjin sprake fan gemengde houliken en assimilatie, sjoen de religieuze omjouwing wêryn bern al fan jongs ôf oan opgroeien. Yn New York mar ek yn Antwerpen wenjen withoefolle Joaden dy dêr berne syn mar gjin Ingelsk respektivelik Nederlânsk prate; fanselssprekkend is de kâns dat sy trouwen mei in niet-Joodse partner net slim grut.
 
Yn de lêste 50 jier is de ynteresse yn godstsjinst ûnder gâns segminten fan de Joadske befolking tanommen. Alle wichtige Joadske groeperingen hawwe in heropleving yn populêrens ervaren, mei stigende oantallen jongere Joaden dy't oan Joadsk ûnderwiis meidwaan en toetreden oant synagoges. Hoewol dizze groei net it algehele demografyske ferlies hat gecompenseerd, groeie gâns Joadske mienskippen en bewegings, wêrby it hichtepunt yn de Ferienige Steaten yn de jierren 70 lei. De charedische bewegings yn Israël en mei namme de Sefardische charediem koene in bloeiperiode yn de jierren 80 en 90 fan de 19e ieu.
 
21e ieu
 
Hoewol te betiid foar skiedskriuwing liket de euforie fan de ferskillende religieuze bewegings yn de 20e ieu gekalmeerd. Om de langzame neerwaartse daling te kompensearje, is de iepenheid foar bekeringen - mei namme ûnder niet-Joden mei in Joadske eftergrûn - wat grutter dan eartiids. Yn Nederlân is dit lykwols net it gefal en is de mooglikheid him oant it joadendom te bekeare tige beheind.
 
Yn Israël is yn 2004 in besykjen dien in nij Sanhedrin te stiften dat it foar orthodoxe Joaden mooglik soe kinne meitsjen om besteande regelgeving oansjenlik oan te passe troch in bredere consensus. Dit Sanhedrin wurdt troch de ultraorthodoxe (= charedische) mienskip lykwols net erkend en hat dus lyts bytsje kâns op sukses.
 
Joadske wet
 
Maquette fan de Tempel fan Jeruzalem
It fûnemint fan de Joadske wet en tradysje (halacha) is de Thora, besteande út de fiif boeken fan Mozes. Neffens rabbijnse tradysje binne der 613 geboden (mitswot) yn de Thora. Guon fan dizze wetten syn allinne fan tapassing op mannen of op froulju, op prysters (kohaniem) of op leden fan de stam fan Levi, op persoanen dy't de agraryske produkten fan it lân fan Israël behannelje (bebouwen, iten, etc.). Gâns wetten wiene allinne relevant doe't de Tempel fan Jeruzalem noch bestie. Minder dan 300 fan dizze geboden syn hjoed noch toepasbaar.
 
Hoewol der Joadske groepen syn ûntstean dy't him allinne op de skreaune tekst fan de Thora baseerden (mei namme de Sadduceeërs, Beta Israël en de Karaïeten), folgen de measte Joaden wat sy de mondelinge wet neame. It rabbijnse joadendom hat altyd steld dat de boeken fan de Tenach (= de skreaune wet) parallel oan in mondelinge wet waarden overgebracht. Sy baseren him hjiryn op de tekst fan de Thora, wêryn gâns wurden ongedefinieerd bliuwe en gâns procedures sûnder ferklearring of instructies wurde neamd; dit, stellen sy, betsjut dat de lêzer ferûndersteld wurdt mei oare details fertroud te wêzen, en dêrûnder falle de mondelinge boarnen.
 
Dizze parallelle rige fan materiaal waard oarspronklik mûnling overgebracht, en waard kend as de mondelinge wet. Tsjin de tiid fan rabbijn Jehoeda Hanassi (200 nei Kristus) waard soad fan dit materiaal útjûn yn de Misjna. Yn de rien fan de folgjende fjouwer ieuwen ûndergie dizze wet besprekking en debat yn sawol de wichtichste Joadske mienskippen ta wrâld (yn it lân fan Israël en Babylonië), wêrop de kommentaren op de Misjna waarden útbrocht, fan elke mienskippen apart, yn compilaties bondele waarden en bekend syn wurden as de Talmoeds fan Babylonië en it lân fan Israël. Dizze syn sûnt becommentarieerd troch gâns Thora-geleerden.
 
De Halacha, de rabbijnse levensvoorschriften, syn basearre op in gecombineerde lêzing fan de Thora en de mondelinge tradysje - Misjna, Midrasj, Talmoed en kommentaren. Trochdat de Halacha in precedent-gebaseerd systeem is, hat it him stadich ûntwikkele. De literatuer fan fragen oan rabbijnen en har oerwoegen antwurden, wurde opnommen yn de responsa-literatuur (yn it Hebreeuws: Sjeëlot Oetesjoewot - 'fragen en antwoorden'). Omdat praktijken him bliuwe ûntwikkelen, wurde koades fan de Joadske wet skreaune dy op responsa basearre syn; de wichtichste koade dêrfan, de Sjoelchan Aroech, bepaalt foar in grut part de Joadske religieuze praktyk oant hjoed de dei.
 
Joadsk gebed
 
Sjoch it artikel Joadsk gebed. Der binne tradisjoneel trije daaglikse gebedsdiensten: sjachariet yn de moarn, mincha yn de middei, en ma'ariew yn de jûn. Op sjabbat en feestdagen wurdt nei sjachariet yn de ochtenddienst moesaf in ekstra tsjinst ingelast, en op Jom Kipoer tusken mincha en maariv ek noch neilah.
 
Geloofsbeginselen
 
Betsjutting
 
Hoewol it joadendom altyd in oantal geloofsbeginselen hat befêstige, hat it nea in bindende catechismus ûntwikkele. Koartsein, der is gjin formeel overeengekomen dogma of rige fan religieuze geloofspunten. Hoewol yndividuele rabbijnen, of soms folsleine groepen, sa no en danmei in fêst dogma akkoard giene, giene oare rabbijnen en groepen hjirmei net akkoard. Sûnder sintraal overeengekomen gesach koe gjin in tal formulering fan Joadske geloofsprincipes blijvende foarkar oer in oare krije.
 
Ek de Joods-Romeinse histoarikus Flavius Josephus beklammet benammen praktijken en tradysjes, en net de geloofsleer, yn syn beskriuwing fan de skaaimerken fan in apostaat (in afvallige Joad) en de easken ta oansjen fan it Joadsk wurde (de besnijdenis en it him hâlde oan tradisjonele regels). Lykwols waarden yn it orthodox joadendom guon beginselen, bygelyks de goddelijke oarsprong fan de Thora, wol sa wichtich achte dat openlijke verwerping fan dy beginselen in reden koe syn om dy persoan oant afvallige (=apikores) te bestempelen.
 
Gearfetting
 
In oantal formuleringen fan geloofsprincipes binne yn de rin der tiden ferskynd; de measte hawwe soad gemeenschappelijk en ferskillen allinne yn details. In onderlinge fergeliking toant in brede tolerânsje foar variërende teologyske perspectieven oan. Hjirûnder folget in gearfetting fan Joadske geloofsbeginselen:
1.Monotheïsme - it joadendom is basearre op strikt unitaristisch monotheïsme, it leau yn in God. God wurdt opgevat as ivich, de schepper fan it hielal en de boarne fan etyk.
2.God is in - it idee fan in dualiteit of in drievuldigheid fan God is foar Joaden in heresie; it wurdt beskôge as besibbe oan polytheïsme.
3.God is omnipotent of alleskunnend (binnen de grinzen fan de logica) en omniscient of alwetend. De ferskillende nammen fan God syn manieren om ferskillende aspekten fan Syn oanwêzigens yn de wrâld út te drukken.
4.God is niet-fysisch, niet-materieel en ivich. Alle verklaringen yn de Hebreeuwse Bibel en yn de rabbijnse literatuer dy't him fan antropomorfisme betsjinje, syn metaforen, omdat it oars ûnmooglik soe syn om oer God te prate.
5.Aan God allinne kin men in gebed oanbieden. Elke tussenpersoon (út hokker overtuiging dan ek) tusken in minske en God, ferplichtet of opsjoneel, wurdt tradisjoneel as afvallig beskôge.
6.De Tenach, en soad fan wat yn de Misjna en Talmoed wurdt beskreaun, is it produkt fan goddelijke openbaring. Hoe de openbaring wurket, en wat it krekt betsjut wannear men seit dat in boek 'goddelijk' is, is altyd in kwestje fan skeel west. ûnder Joaden bestean ferskillende begrippen fan dit konsept.
7.De wurden fan profeten syn waarheden.
8.Mozes wie de wichtichste profeet.
9.De Thora, de fiif boeken fan Mozes, is de primêre tekst fan it joadendom. It rabbijnse joadendom stelt dat de Thora deselde is as dy troch God oan Mozes waard jûn op de berch Sinaï. It orthodoxe joadendom stelt dat de Thora fan no krekt gelyk is oan watstoe't waard ûntfange, afgezien fan in lyts oantal fouten yn de overschrijving. Fanwege de ûntjouwingen yn it tenachisch, archeologisch en taalkundig ûndersyk verwerpen gâns Joaden dit prinsipe. Yn plak dêrfan oanfurdigje sy dat de kearn fan de mondelinge en skreaune Thora fan Mozes ôfkomstich is, mar dat de skreaune Thora fan no útjûn is mei oare dokuminten.
10.God sil allinne diegenen belonen dy syn geboden nakomen, en harren straffen dy hja overtreden hawwe.
11.God keas it Joadske folk om in unyk ferbûn mei him te hawwe; de beskriuwing fan dizze oerienkomst is de Thora sels. Yn tsjinstelling oant wat faak wurdt beweerd, binne de Joaden net Gods foar kar nommen folk op him. Joaden leauwe dat sy foar in spesifike opdracht syn keazen; om in ljocht te wêzen foar de naasjes en in oerienkomst mei God nei te kommen lykas dy wurdt beskreaun yn de Thora. It reconstructionistisch joadendom verwerpt de idee fan uitverkiezing hiel en al.
12.Er sil in Joadske messias komme of faaks in messiaans tiidrek.
13.De siel is suver by berte. Minsken syn berne mei in jetser hatov, in tendens om goed te dwaan, en in jetser hara, in tendens om min te dwaan. Dêrom binne de minsken frij de wei yn it libben te kieze dy sy wolle nimme.
14.Mensen kinne boeten foar zonden, dy allinne fouten binne yn it nakomen fan de wetten. De liturgy fan de 'ontzagwekkende dagen' (Rosj Hasjana en Jom Kipoer) en de tsien dagen fan inkeer ertussen ferklearje dat it gebed, boete dwaan en tsedaka, it ferplichte jaan foar goede doelen (en hjiryn dus ferskillend fan de frijwillige liefdadigheid), zonden herstelt. Boete dwaan wurdt allinne sinfol achte as vergezeld fan in oprjocht beslút om op te hâlden mei onaanvaardbare aksjes en sels dan allinne as aksjes om verontschuldigingen oan tredden oan te bieden earlik wurde ondernomen.
 
Richtingen yn it joadendom
 
Joaden yn in synagoge op jom kippoer, troch Maurycy Gottlieb (1878)
Hjirûnder folget in opsomming fan de primêre richtingen binnen it rabbijns en niet-rabbijns joadendom, mei iennige onderverdeling by it tige versnipperde orthodoxe joadendom. It reconstructionistisch en niet-rabbijns joadendom syn lyts fan omfang.
Rabbijns joadendom Orthodox joadendom – oanhingers sjen himsels meastal as praktisearjend fan it normatieve joadendom en net as in beweging. “Orthodox” is yn dit ferbân net gelyk oan religieus, nettsjinsteande it bestean fan in niet-deterministische correlatie tusken dy twa. It orthodox joadendom is op te splitsen yn: Modern-orthodox joadendom en
Charedisch joadendom, faak bekend ûnder de minder polityk korrekte namme “ultraorthodox”. It charedisch joadendom is op 'e nij onderverdeeld yn twa hoofdstromingen: Chassidisch joadendom dat út tsientallen chassidische bewegings bestiet, yn aanhang variërend fan in tal tsientallen minsken oant rom 100.000, en
Mitnagdiem (tsjinstanners) of "Litouws jodendom", in rjochting dy't yn Litouwen ûntstie en inging tsjin it chassidisme. Tsjintwurdich wurdt de namme brûkt foar it haredi-jodendom, dat net chassidisch is. It mei net wurde verward mei de Joadske mienskip fan Litouwen. Faak wurde Sefardische Joaden - fan de strikt orthodoxe fariant - ek ûnder dizze tûke rekkene; soms wurde sy as aparte tûke fan it charedisch joadendom sjoen.
 
Masorti joadendom – hinget in evolutie yn Joadske wetjouwing (de halacha) oan dy grutter is dan de prinsipes fan it orthodox joadendom toestaan. ûnder de revisies binne der gâns mei betrekking oant it opheffen fan de tradisjoneel ferskillende rollen fan mannen en froulju. Masorti betsjut 'tradisjoneel' yn it Hebreeuws. De Masorti-beweging is mear bekend as “conservatief”, de offisjele namme yn de Ferienige Steaten, wêr hja it grutst is. Conservatief betsjut hjir dat men him, yn tsjinstelling ta it liberaal joadendom, wol hâlde oan de measte prinsipes fan it tradisjonele joadendom.
Liberaal joadendom – voorstander fan verregaande integratie yn de maatskippij en in persoanlike ynterpretaasje fan de Thora. Dizze beweging is oarspronklik ôfkomstich út Dútslân, as in reaksje op de spanning tusken it tradisjonele joadendom en de Ferljochting. It liberaal joadendom is ek bekend ûnder de nammen “reform”, de offisjele namme yn de Ferienige Steaten, en “progressief”, de overkoepelende namme yn it Feriene Keninkryk. Reformjodendom - de grutste beweging binnen it liberale joadendom.
Reconstructionistisch joadendom – in lytse, liberale Joadske beweging, benammen yn de Ferienige Steaten. De persoanlike ynterpretaasje fan de Thora wurdt yn consensus socht, wêrmei it meastal wat traditioneler is dan it reformjodendom.
 
Niet-rabbijns joadendom Karaïtisch joadendom – in lytse beweging dy allinne de skreaune Thora (= Tenach) accepteert, benammen yn Israël. De beweging, ea omfangryk, nimt fluch ôf yn omfang fanwege secularisatie. Sy wurde troch de rabbijns-Joodse wrâld algemien net as Joadsk erkend, mar wol troch de steat Israël.
Beta Israël – yn Ethiopië hiene de measte Joaden allinne tagong oant de Tenach. Yn Israël seculariseren de measten, wylst oaren him oanslute by it orthodoxe joadendom. De âldere generaasje bewaret de Beta Israël-traditie, mar faaks net as ideologie. Dêrmei is it ûndúdlik of dit in rjochting binnen it niet-rabbijnse joadendom is of allinne in rabbijnse mienskip mei iennige ôfwikende praktijken.
Nazarener - ek bekend as Nazareth-jodendom, in lytse Joadske groep dy inkeld de skreaune Tenach en it Aramees Evangelie accepteert. Dizze groep stie bekend as de folgelingen fan Yahshua en waard erkend troch elke oare Joadske stroming.[bron?] Hja syn net te verwarren mei christenen of Messiaanse Joaden. De groep waard letter ferfolge troch de Farizeeën en foar de rjochtbanken brocht en troch christenen fermoarde. De measte Nazoreeërs hjoed wenjen yn Amearika en Israël. De Nazoreeërs folgje deselde Bijbelse kalinder lykas de Karaïeten en verwerpen hjirtroch it rabbijns en Messiaans joadendom en it kristendom.
 
Overigen Messiasbelijdende Joaden behearre oant in godstsjinstige groepering dy Jezus beschouwt as de troch God yn de Bibel taseine messias (kristlike opvatting). Troch it joadendom wurdt dizze streaming sjoen as christelijk, hoewol der in tal joaden syn dy't him der faaks ta rekkenjen. Messiasbelijdende Joaden kombinearje yn har geloofsleven aspekten út sawol it kristendom as it joadendom.
 
Nuten
 
1.Omhoog ↑; D. Boyarin - J. Boyarin, Diaspora: Generation en the Ground of Jewish Identity, yn Critical Inquiry 19 (1993), p. 721.
 
Literatuer
Atlas fan de Joadske wrâld, Nicholas de Lange, 1986, 240 blz., Elsevier - Amsterdam, <nowiki>ISBN 90-10-05721-6</nowiki> (oersetting fan: Atlas of the Jewish World, 1984)
De Joadske wei: ien ynlieding yn de godstsjinst fan it joadendom, J. din Hartogh, 1993, 131 blz., Boekencentrum, Zoetermeer, <nowiki>ISBN 90-239-0458-3</nowiki>
De lytse ferskillen dy it libben útmeitsje: in histoaryske stúdzje nei Joadske sosjaaldemokraten en socialistisch-zionisten yn Nederlân, Evelien Goes, 1999, uitg. Vassallucci, Amsterdam
It joadendom, searje Wegwijs, Albert van der Heide, 2012 (6e druk), 190 blz., uitg. Kok, Kampen, <nowiki>ISBN 978-90-435-0362-4</nowiki>
It wêzen der Joodsche religy, Kornelis Heiko Miskotte, 1982 (3e druk), 575 blz., uitg. Kok, Kampen, <nowiki>ISBN 90-242-2238-9</nowiki>
Joadendom: oarsprong, leau, brûke, hillige teksten, gewijde plakken, Carl Ehrlich, 2004, 112 blz., Librero, Kerkdriel, <nowiki>ISBN 90-5764-400-2</nowiki> (oersetting fan: Understanding judaism: origins, beliefs, practices, holy texts, sacred places, 2003)
Joadendom foar begjinners: in heldere ynlieding, Lou Evers, 2005 (5e druk), 189 blz., uitg. Pearson Addison Wesley, Amsterdam, <nowiki>ISBN 90-225-3766-8</nowiki>
Joadendom foar dummies, Ted Falcon, David Blatner, 2008, 394 blz., uitg. Impressum, Amsterdam, <nowiki>ISBN 978-90-430-1608-7</nowiki> (oersetting fan: Judaism for Dummies, 2001)
Joadske riten en symboalen, Simon de Vries, 1996 (8e druk), 316 blz., uitg. De Arbeiderspers, Amsterdam, <nowiki>ISBN 90-295-5463-0</nowiki>
ús Joadske buorlju: ien ynlieding yn it joadendom, Sylvain Brachfeld, 2006 (4e druk), 270 blz., uitg. Houtekiet, Antwerpen/Amsterdam, <nowiki>ISBN 90-5240-881-5</nowiki>
Wegwijs yn it joadendom, Chaim Pearl en Reuben Brookes, 1989 (3e druk), 154 blz., uitg. Nederlands-Israëlitisch Tsjerkegenoatskip, Amsterdam, <nowiki>ISBN 90-71727-12-2</nowiki> (oersetting fan: A guide to Jewish knowledge, 1982)
 
Sjoch ek
Antisemitisme
Antizionisme
Israël fan A oant Z
Jiddisch fan A oant Z
Joaden
Joaden (stavering)
Joadendom en de Nederlânske koloanjes
Joadendom yn Nederlân
Joadendom fan A oant Z
Joadske skiednis
Joadske Omrop
Rabbijnse literatuer
Samaritanen
Zionisme
 
Eksterne links
Joadsk Historysk Museum te Amsterdam
Nederlânsk Israëlitisch Tsjerkegenoatskip, overkoepelende organisaasje fan Joadske Gemeenten yn Nederlân (mei û.o.. list fan koosjere produkten, nijs, ynformaasje oer it Joadendom)
 
Boarnen, nuten en/of referenties Dit artikel of in eardere ferzje derfan is (foar in part) oerset fanôf de Engelstalige Wikipedia, dy ûnder de lisinsje Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk dielen falt. Sjoch de bewerkingsgeschiedenis dêr.
 
Dit artikel of in eardere ferzje derfan is (foar in part) oerset fanôf de Engelstalige Wikipedia, dy ûnder de lisinsje Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk dielen falt. Sjoch de bewerkingsgeschiedenis dêr.
 
Joadendom (Portaal)
Menora
 
Joaden · Thora · Parochet · Tenach · Misjna · Talmoed · Tosefta · Kabbala · Literatuer · Halacha · Mitswa · Tsedaka · Kasjroet · Briet · Ketoeba · Sjabbat · Gebed · Feestdagen · Moannen · Jiertelling · Skiednis · Tempel · Sjoel · Rabbijn · Chazan · A oant Z
 
Richtingen yn it joadendom (Portaal)
Menora
 
Rabbijns: orthodoxen · masorti (conservatieven) · liberalen
Niet-rabbijns: karaïeten
Onderverdeling modern-orthodoxen: religieus zionistisch (mizrachie)
Onderverdeling ultra-orthodoxen (charedisch): chassidisch · mitnagdiem (Litouws) · sefardisch orthodox
Joadendom yn: België · Israël · Nederlân · Suriname
 
Jiddisch
 
Literatuer: Oersjoch · Alfabet · Isaac Bashevis Singer · Sjolem Asch · Sjolem Alejchem · Der Nister · Chaim Nachman Bialik · Glikl Hamel · Ramsj
Muzyk: Klezmer · Leo Fuld · Giora Feidman · Lin Jaldati · Oi Va Voi · Shtetl Bân Amsterdam · Di Gojim · Kroke · Amsterdam Klezmer Bân
Kultuer en iten: Teater · Anatevka · Sjtreimel · Asjkenazisch · Obbene Sjoel · Sjtetl · Gefilte fisj · Bagel · Latkes · Challe · Bolus
Taal: Achenebbisj · Geintje · Jatten · Koefnoen · Gannef · Mazzeltof · Mokum · Smoes · Tacheles · Hoteldebotel · Jiddisch fan A oant Z
 
Wereldreligies (Religieportaal)
 
Bahá'í · Boeddhisme · Kristendom · Confucianisme · Hindoeïsme · Islam · Jaïnisme · Joadendom · Sikhisme · Taoïsme
 
Wikimedia Commons Sjoch de kategory Judaism fan Wikimedia Commons foar mediabestanden oer dit ûnderwerp.
 
Kategoryen: Godsdienstfilosofie
Joadendom
 
Navigatiemenu
 
Registreren
Net oanmeld
Overlegpagina Ip-adres
Bydragen Ip-adres
Oanmelde
 
Artikel
 
Oerlis
 
Lêzen
 
Brontekst besjen
 
Skiednis
 
Haadside
Fyn in artikel
Hjoed
Etalaazje
Kategoryen
Resinte wizigingen
Nije artikels
Willekeurige side
 
Ynformaasje
 
Gebruikersportaal
Snelcursus
Help en kontakt
Donaasjes
 
Helpmiddels
 
Links nei dizze side
Verwante wizigingen
Bestân uploaden
Spesjale siden
Permaninte koppeling
Paginagegevens
Wikidata-item
Dizze side citeren
 
Afdrukken/exporteren
 
Boek meitsjen
Downloaden as PDF
Printervriendelijke ferzje
 
Yn oare projekten
 
Mediabestanden
 
Yn oare talen
 
Acèh
Afrikaans
Alemannisch
አማርኛ;
Aragonés
العربية;
ܐܪܡܝܐ;
مصرى;
Asturianu
Azərbaycanca
Башҡортса;
Boarisch
Žemaitėška
Беларуская;
Беларуская; (тарашкевіца)‎;
Български;
Bahasa Banjar
বাংলা;
བོད་ཡིག;
Brezhoneg
Bosanski
Буряад;
Català
Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄;
Нохчийн;
Cebuano
کوردیی; ناوەندی;
Corsu
Qırımtatarca
Čeština
Чӑвашла;
Cymraeg
Dansk
Deutsch
Zazaki
ދިވެހިބަސް;
Ελληνικά;
English
Esperanto
Español
Eesti
Euskara
Estremeñu
فارسی;
Suomi
Võro
Føroyskt
Français
Arpetan
Furlan
Nederlands
Gaeilge
Gàidhlig
Galego
ગુજરાતી;
Gaelg
客家語/Hak-kâ-ngî
עברית;
हिन्दी;
Fiji Hindi
Hrvatski
Kreyòl ayisyen
Magyar
Հայերեն;
Interlingua
Bahasa Indonesia
Interlingue
Igbo
Ilokano
Ido
Íslenska
Italiano
日本語;
Basa Jawa
ქართული;
Taqbaylit
Қазақша;
Kalaallisut
ಕನ್ನಡ;
한국어;
Къарачай-малкъар;
Ripoarisch
Kurdî
Kernowek
Кыргызча;
Latina
Ladino
Lëtzebuergesch
Лакку;
Лезги;
Limburchsk
Ligure
Lingála
ລາວ;
لۊری; شومالی;
Lietuvių;
Latviešu
Malagasy
Македонски;
മലയാളം;
Монгол;
मराठी;
Bahasa Melayu
Mirandés
မြန်မာဘာသာ;
مازِرونی;
Nāhuatl
Napulitano
Plattdüütsch
Nedersaksies
नेपाली;
नेपाल; भाषा;
Norsk nynorsk
Norsk bokmål
Nouormand
Sesotho sa Leboa
Occitan
Oromoo
Ирон;
ਪੰਜਾਬੀ;
Papiamentu
Deitsch
Norfuk / Pitkern
Polski
Piemontèis
پنجابی;
پښتو;
Português
Runa Simi
Rumantsch
Română;
Русский;
Русиньскый;
Саха; тыла;
Sicilianu
Scots
Srpskohrvatski / српскохрватски;
සිංහල;
Simple English
Slovenčina
Slovenščina
Soomaaliga
Shqip
Српски; / srpski
Seeltersk
Svenska
Kiswahili
Ślůnski
தமிழ்;
తెలుగు;
Тоҷикӣ;
ไทย;
Türkmençe
Tagalog
Tok Pisin
Türkçe
Татарча/tatarça
ئۇيغۇرچە; / Uyghurche
Українська;
اردو;
Oʻzbekcha/ўзбекча;
Tiếng Việt
Walon
Winaray
吴语;
ייִדיש;
中文;
文言;
Bân-lâm-gú
粵語;
 
Keppelingen bewurkje
 
Dizze side is it lêst bewurke op 26 okt 2015 om 01:07.
De tekst is beskikber ûnder de lisinsje Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk dielen, der kinne oanfoljende betingsten fan tapassing syn. Sjoch de gebruiksvoorwaarden foar mear ynformaasje.
Wikipedia® is in registrearre hannelsmerk fan de Wikimedia Foundation, Inc., in organisaasje sûnder winstoogmerk.
Privacybeleid
Oer Wikipedia
Foarbehâld
ûntwikkelers
Mobile werjefte
Wikimedia Foundation
Powered bij MediaWiki
----(De wurden yn it read binne net oerset)
 
opnieuw / oernij
|'''Oersethelp''' helpt jo fluch en fergees in tekst oer te setten yn of út it Frysk. Plak de tekst yn it finster, kies foar oersette fan Nederlânsk nei Frysk of Frysk nei Nederlânsk en druk op de knop. Fuortendaliks ferskynt de winske oersetting.
N.B.: de oersetting wurdt automatysk generearre, it is altyd oan te rieden om dizze noch efkes nei te sjen.
|-
|Share on facebook Share on twitter Share on print More Sharing Services 4.8K
|Suggesties voor verbeteringen? Mail: info@oersethelp.nl.
(En dat mei fansels ek yn it Frysk!)
|
 
 |-
| colspan="3" |
 
|}
[[Kategory:Joadendom| ]]
[[Kategory:Religy]]