Stedsk: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Rigel 25:
== Skiednis ==
Neffens de tradysjonele teory is it Stedsk ûntstien yn 'e jierren nei [[1498]], doe't hartoch [[Albrecht fan Saksen]] yn [[Fryslân]] de macht grypte en foar syn regear in grut tal útlânske amtners oanloek, benammentlik út [[Hollân]] wei. Dy amtners setten har nei wenjen yn 'e Fryske stêden en brochten dêr sa harren eigen taal, it [[Hollânsk]], dat him troch de ynfloed fan it [[Frysk]] meitiid ta it Stedsk ûntjûn hawwe soe. Dizze teory giet dus út fan in troch it Frysk beynfloede fuortsetting fan it [[16e
[[File:Nordholland Harlingen 2004 003a.jpg|right|thumb|250px|De [[haven]] fan [[Harns (stêd)|Harns]].]]
Nei de machtsoername troch Albrecht fan Saksen waard it Frysk as bestjoerstaal ferfongen troch it Hollânsk. In oare teory oer it ûntstean fan it Stedsk borduerret dêrop fuort en hâldt út dat de boargerij yn 'e Fryske stêden doe besocht de nije taal oer te nimmen, fanwegen de hegere status dy't dy hie, mar dêrby it Hollânsk ferbastere ta it Stedsk. Neffens dizze teory soe it Stedsk dus gjin ferfryske taal fan Hollanners, mar in ferhollânske taal fan Friezen wêze. De wichtichste oanhinger fan dat idee wie de [[taalkundige]] [[Gesinus Gerhardus Kloeke|G.G. Kloeke]], dy't syn teory oan it begjin fan 'e [[tweintichste
Undersikers as [[Reitze Jonkman]] en [[Arjen Versloot]] geane der hjoed de dei lykwols fan út dat it Stedsk benammen troch keaplju yn Fryslân yntrodusearre is. Yn dy tiid, ear't der in [[Nederlânske standerttaal]] ûntstie, gou it Hollânsk nammentlik as ''[[lingua franca]]'' foar de hannel tusken de ûnderskate Nederlânske gewesten. Troch eigen ûntjouwings en lettere ynfloeden fan it Frysk en it [[Nederlânsk|Standertnederlânsk]] soene de Stedske dialekten har neffens Jonkman en Versloot ta har tsjintwurdige foarmen ûntjûn hawwe.
Rigel 35:
[[Taalkundige]] [[Pieter Duijff]], oan 'e oare kant, sleat him yn [[2002]] noch oan by de tradysjonele "amtnersteory". It liek him de iennichste útlis foar it feit dat it Stedsk net yn 'e stêden [[Warkum]], [[Drylts]], [[Sleat (stêd)|Sleat]] en [[Hylpen]] en likemin yn 'e gruttere doarpen sprutsen waard, wat yndie logysk wêze soe as de taal troch keaplju yn Fryslân brocht wie, want yn alle gruttere plakken waard hannel dreaun. Allinnich de wichtichste plakken wiene lykwols bestjoersstintra, en inkeld dêr soe him dus in útlânske amtnerij fêstige hawwe.<ref>Duijff, Pieter, ''Fries en Stadsfries'', s. 29.</ref> As dat sa is, bliuwt fansels wol de fraach wêrom't it lytse [[Starum]] dan in Stedsk dialekt hat. Der wurdt trouwens wolris tocht dat it [[Starumersk]] minder âld is as de oare Stedske dialekten út 'e stêden; fan 'e doarpsdialekten fan [[Kollum]] en [[it Hearrenfean (plak)|it Hearrenfean]] is dat mei wissichheid bekend.
Yn elts gefal moat it Stedsk fierhinne yn 'e [[sechstjinde
<blockquote>''De andere daagsavens zude het Beest slagt wudde, en ik hat bedongen, dat de Boer 't teugen die tied zude opbringe laate. Ik gong dan de avens (want zien, ik wilder niet om flouwe) metten halve bok na bed toe, en sliep de morgens wat langer as ik anders wend waar; ten minsten, eer wij op kwammen, wudder schrikkelijk oppe deur klopt, en dat waar just de Keerel mette Koe. Ik kennet jou niet half zegge, hoe blied dat ik waar. 'k Hadde uit voorzorg en Dikkop klaar zet, dar wij ris helder van proefden. Wij bonnen de Koe anne leuning van mien stoepe vast, en dat ston (ken ikje zegge) vooren Keuning. Ik gong fluitende en zingende na mien Wief toe, die nog op bed lag, om hoor dat nijs te bringen, en vroeg hoor met ien, of ze het Beest niet ris zien zude? Zij begon te zugten, en zei: Op die wieze gaat de heele week weer na Sinjeur!''<ref>Feitsma, A., en Bosma, R., ''Frysk út de 18de
[[File:Lânkaart lokaasje Stedsk yn Hollânsk taalgebiet.PNG|right|thumb|250px|De lokaasje fan 'e Stedske dialekten (read) yn it gruttere [[Hollânsk]]e dialektgebiet (ljochtgriis).]]
Oant djip yn 'e [[achttjinde
==Wurdboeken==
Rigel 46:
==Sprekkers==
De Stedske dialekten wurde hjoed de dei yn Fryslân sprutsen troch in oansjenlik diel fan 'e befolking. As de gegevens dy't yn 'e ''[[Bosatlas fan Fryslân]]'' ([[2009]]) per gemeente jûn wurde oangeande ynwenners en har memmetalen,<ref>''Bosatlas fan Fryslân'', s. 228-289.</ref> omrekkene wurde nei de hiele provinsje, komt men út op 39.728 Stedsksprekkers yn Fryslân, dus ôfrûne omtrint 40.000 lju. Dat komt del op sa'n 6,3% fan 'e ynwenners fan 'e provinsje. Mei noch likernôch 5.000 Stedsktaligen om utens komt it totaal oantal sprekkers dan op likernôch 45.000 út. Fierwei it grutste Stedske dialekt is it [[Ljouwertersk]], mei rom 19.000 sprekkers. It Feanstersk, fan [[it Hearrenfean (plak)|it Hearrenfean]], liket yn 'e rin fan 'e [[tweintichste
== Taaleigenskippen ==
=== Grammatika ===
De [[grammatika]] fan it Stedsk krûpt bytiden dy fan it Frysk ticht oan. It is min nei te gean ynhoefier't it dêrby giet om ûntliening oan it Frysk, en ynhoefier't de Stedske ferskynsels yn 'e sechstjinde
{| class="wikitable"
|-
Rigel 100:
=== Wurdskat ===
Hoewol't it Stedsk op hast alle oare terreinen mear op it Frysk liket as op it Nederlânsk, is de [[wurdskat]] fan it Stedsk yn hege mjitte fan Nederlânsk (of alteast [[Hollânsk]]) komôf. Sadwaande kin in Nederlânsksprekker mei wat goede wil it Stedsk wol neikomme, wylst er fan it Frysk nei alle gedachten net folle ferstean sil. De ûnderskate Stedske dialekten ferskille ûnderling, mar se hawwe in grut part fan 'e [[wurdskat]] gemien. Hoewol't it liket as soe dy fierhinne út Nederlânske en Fryske wurden bestean, wize wurden as ''seun'' ("soan"), ''teugen'' ("tsjin"), ''sundach'' ("snein") en ''kurt'' ("koart") derop dat der njonken dy beide talen noch in trêde boarne bestien hat, nammentlik de sechtsjinde-
Nettsjinsteande it Hollânske karakter fan 'e Stedske wurdskat komme der ek wurden yn foar dy't dúdlik fan Frysk komôf binne, lykas ''hammer'' ("hammer"), dêr't it Hollânsk ''hamer'' hat, en tuskenfoarmen, lykas ''joeke'' ("jûkje"), foar it Hollânske ''jeuken''. Teffens binne der typysk Fryske wurden dy't yn it Nederlânsk of Hollânsk hielendal net (of net yn dy foarm) besteane. Dêrby giet it almeast om wurden út 'e húslike sfear, lykas (yn it Starumersk) ''heit'' en ''mem'' ("heit" en "mem"; Ned.: ''vader'' en ''moeder'' of ''pa'' en ''ma''), of om wurden út 'e Frysktalich bleaune [[lânbou]]terminology, lykas ''jaar'' ("jaar"; Ned.: ''uier'') en ''jarre'' ("jarre"; Ned.: ''gier''). Mar ek ferskate útdrukkings, lykas ''met sin doën'' ("mei sin dwaan"; Ned.: ''met opzet doen''), ''gyn ferlet fan hewwe'' ("gjin ferlet fan hawwe"; Ned.: ''geen behoefte aan hebben'') en ''gyn nocht an hewwe'' ("gjin nocht oan hawwe"; Ned.: ''geen zin in hebben'') binne ôfkomstich út it Frysk.
Oare ferskillen mei it moderne Nederlânsk binne werom te fieren op 'e steat fan it sechstjinde-
=== Ynfloeden fan it Nederlânsk ===
|