Elie Wiesel: ferskil tusken ferzjes

| stjerplak = [[New York City(stêd)|New York]] ([[New York (steat)|New York]])

| prizen = [[File:Nobel prize medal.svg|15px]] [[Nobelpriis foar de Frede]] 1986 <br> [[Légion d'Honneur]] 1984 <br>[[Presidinsjele Frijheidsmedalje|Pres. Frijheidsmedalje]] 1992 <br>

'''Elie Wiesel''' (folút: '''Eliezer Wiesel''', [[Sighetu Marmației|Sighet]] ([[Roemeenje]]), [[30 septimber]] [[1928]] - [[New York City(stêd)]], [[2 july]] [[2016]]) wie in yn [[Transsylvaanje]] berne [[joadendom|Joadsk]]-[[Feriene Steaten|Amerikaansk]] [[skriuwer]], [[heechlearaar]], [[polityk]] [[aktivist]] en [[Nobelpriis]]winner fan [[Joaden|Joadsk]]-[[Hongarije|Hongaarsk]]-[[Frankryk|Frânsk]] komôf. Syn wurken binne almeast skreaun yn it [[Frânsk]], mei in stikmannich yn it [[Ingelsk]] en ien yn it [[Jiddysk]]. Wiesel, dy't yn 'e [[Twadde Wrâldoarloch]] de [[holokaust]] oerlibbe, brûkt syn boeken[[boek]]en om syn persoanlike ûnderfinings út dy perioade fan him ôf te skriuwen, lykas yn ''[[La Nuit]]'', dat basearre is op syn finzenskip yn 'e [[konsintraasjekamp]]en [[Auschwitz]], [[Buna (konsintraasjekamp)|Buna]] en [[Buchenwald]]. [[Oersetter]] [[Jacobus Knol]] hat frijwat fan Wiesel syn boeken fertaald yn it [[Frysk]], al binne net al syn oersettings[[oersetting]]s ek útjûn.

Wiesel waard berne yn it Transsylvaanske Sighet (hjoeddeiske namme: [[Sighetu Marmației]]), yn it distrikt [[Maramureş (distrikt)|Maramureş]], yn 'e [[Roemeenje|Roemeenske]] [[Karpaten]], as de soan fan Shlomo Wiesel en Sarah Feig, dat [[chassidysk joadendom|chassidyske]] [[Hongarije|Hongaarske]] [[joadendom|joaden]] wiene. Syn heit, dy't him in sterk [[humanisme|humanistysk]] tinte libbensfisy bybrocht, wie [[winkelman]], en syn mem, dy't him yn it [[joadendom|joadske]] [[leauwe]] grutbrocht, wie [[húsfrou]]. Wiesel hie trije susters,: twa dy't âlder as him wiene, Hilda en Beatrice, en ien jongeren, Tzipora. Yn 'e hûs sprieken de Wiesels meast [[Jiddysk]], mar ek wol [[Dútsk]], [[Hongaarsk]] en [[Roemeensk]], en yn 'e winkel waard ek wol [[Oekraynsk]], [[Roeteensk]] en [[Russysk]] brûkt, wylst de bern oantrune waarden om [[Hebriuwsk]] te learen, dat hja de [[Torah]] lêze koene,. dus WieselSadwaande groeide Wiesel meartalich op.

Sighet lei yn it diel fan Transsylvaanje dat Roemeenje yn [[1940]] ûnder druk fan [[nasjonaal-sosjalisme|nazy]]-[[Dútslân]] ôfstean moast oan Hongarije, dat doe't yn [[1944]] de Hongaarske joaden nei de konsintraasjekampen deportearre waarden, trof dat lot ek Wiesel syn húshâlding. Wiesel syn mem en syn suske Tzipora waarden [[moard|fermoarde]] yn [[Auschwitz-Birkenau]], wylst hysels en syn heit nei it subkamp Buna fan it oanswettende [[wurkkamp]] [[Auschwitz III Monowitz]] ta stjoerd waarden, dêr't se ûnder abominabele omstannichheden [[twangarbeid]] ferrjochtsje moasten. Dêr waard ek syn finzenenûmer, "A-7713", him op 'e [[earm]] [[tatoeaazje|tatoeëarre]]. Begjin [[jannewaris]] [[1945]], doe't it [[Reade Leger]] almar neieroan kaam, waarden de finzenen út dat kamp twongen om nei it westliker leine konsintraasjekamp [[Buchenwald]] te marsjearjen. Wiesel syn heit beswiek dêr oan 'e [[mishanneling]] troch sawol bewekkers as mei-finzenen wylst er al litte oan [[dysentery]], [[ûnderfieding]] en [[útputting]], in pear wiken foar't it kamp op [[11 april]] befrijd waard troch it [[Amerikaanske Trêde Leger]].

Nei de Twadde Wrâldoarloch kaam Wiesel in hoartsje yn in [[Frankryk|Frânsk]] [[weeshûs]] telâne, dêr't er wûnder boppe wûnder weriene waard mei syn susters Hilda en Beatrice, dy't de oarloch krekt as him oerlibbe hiene. Neitiid ûnderhold er him troch Hebriuwsk te [[ûnderwizer|ûnderwizen]] en as koardirigint[[koar]][[dirigint]]. Letter fûn er wurk as [[sjoernalist]] by de Frânske [[krante]] ''L'Arche''. Hy skreau ek foar oare Frânske en [[Israel]]yske kranten[[deiblêd]]en en foar it Jiddysktalige[[Jiddysk]]talige ''Tsien in Kamf''. Yn [[1948]] rekke er, yn 'e hoedanichheid fan [[oersetter]] nei it Jiddysk, belutsen by de [[terrorisme|terroristyske]] [[organisaasje]] [[Irgun]], dy't stribbe nei de fêstiging fan in joadskeJoadske [[steat]]. In jier letter reizge er nei Israel ta as [[korrespondint]] foar ''L'Arche''. Dêr waard er nei ferrin fan tiid oannommen troch de Israelyske krantkrante ''Yedioth Ahronoth'', as korrespondint yn [[Parys]].

Nei de oarloch wegere Wiesel mear as tsien jier lang omen praat oer syn ûnderfinings yn 'e konsintraasjekampen te praten. Uteinlik wie it de Frânske winner fan 'e [[Nobelpriis foar de Literatuer]] [[François Mauriac]], mei wa't er yn [[1952]] befreone rekke, dy't him oerhelle om syn ferhaal op te skriuwen. Dat resultearre yn [[1956]] yn syn earste, Jiddysktalige[[Jiddysk]]talige, [[autobiografy]]ske boek ''Un di Velt Hot Geshvign'' ("En de Wrâld Swei"), dat publisearre waard yn it [[Argentynje|Argentynske]] [[Buenos Aires]]. Neitiid werskreau Wiesel dat ta in koartere ferzje yn it [[Frânsk]], ûnder de titel ''[[La Nuit]]'' (''[[De Nacht (Wiesel)|De Nacht]]''), dy't yn [[1958]] útkaam. Sels mei de stipe fan Mauriac hie Wiesel noch muoite om derdêr in [[útjouwer]] foar te finen, en it boek ferkocht yn 't earstoan min. Pas nei't de Ingelske[[Ingelsk]]e [[oersetting]] (''Night'') yn [[1960]] op 'e merk kommen wie, en de [[media]] nei oanlieding dêrfan oandacht oan him skonken, begûnen syn boeken better de ferkeapjen. (Hjoed de dei is ''La Nuit'' oerset nei mear as 30 [[taal|talen]], en om [[1997]] hinne waarden der allinne yn 'e Feriene Steaten al 300.000 eksimplaren jiers fan ferkocht.)

Yn [[1955]] sette Wiesel him nei wenjen yn 'e [[stêd]] [[New York City(stêd)|New York]] en naam er de [[Feriene Steaten|Amerikaanske]] [[nasjonaliteit]] oan. DêrNeitiid hatskreau er sûnt mear as fjirtich boeken skreaun, mei dêrûnder sawol [[fiksje]] as [[non-fiksje]], enwêrfoar't er withoefolle [[literatuerpriis|literatuerprizen]] wûn. Wiesel syn wurken wurde beskôge as guon fan 'e wichtichstewichtichsten yn it sjenre fan 'e [[holokaustliteratuer]]. Njonken ''[[La Nuit]]'' moat dêrfan op dit plak benammen syn twadielige [[autobiografy]] neamd wurde: ''[[Tous les Fleuves Vont à la Mer]]'' (''[[Alle Rivieren Rinne nei See]]''), dat syn libben oant [[1969]] beskriuwt, en ''[[Et la Mer N'Est Pas Remplie]]'' (''[[Mar de See Rekket Nea Net Fol]]''), dat syn libben fan [[1969]] oant [[1996]] beslacht.

Oan Wiesel waard yn [[1986]] de [[Nobelpriis foar de Frede]] takend, fanwegen syn aktivisme tsjin geweld, ûnderdrukking en [[rasisme]]. Fierder hat er ek de [[Congressional Gold Medal|Goudene Medalje fan it Amerikaanske Kongres]] krigen, de [[Presidential Medal of Freedom|Presidinsjele Frijheidsmedalje]] en it grutkrús fan it Frânske ''[[Légion d'Honneur]]''. Mei syn frou Marion rjochte Wiesel de ''[[Elie Wiesel Foundation for Humanity]]'' ("Elie Wiesel Stifting foar de Minsklikheid") op. Hy tsjinne fan [[1978]] oant [[1986]] as [[foarsitter]] fan 'e Presidinsjele Holokaustkommisje en joech yn dy hoedanichheid de oantrún ta de oprjochting fan it ''[[United States Holocaust Memorial Museum]]'' (it Amerikaansk Museum ta Oantins oan de Holokaust), yn 'e Amerikaanske [[haadstêd]] [[Washington, D.C.|Washington]].

As [[polityk]] [[aktivist]] fan in beskaat gewichtkaliber hat Wiesel him ynset foar û.m. de [[steat]] [[Israel]]; it lot fan 'e joaden[[Joaden]] yn 'e [[joaden yn de Sovjet-Uny|Sovjet-Uny]] en de [[Falasja's|]] yn [[Etioopje]]; de striid tsjin 'e [[apartheid]] yn [[Súd-Afrika]]; de slachtoffers fan 'e [[Smoarge Oarloch (Argentynje)|Smoarge Oarloch]] yn [[Argentynje]]; it lot fan 'e [[Miskito]]-[[Yndianen]] fan [[Nikaragua]], de slachtoffers fan [[genoside]] yn 'e [[Bosnyske Oarloch]]; de [[Koerden|Koerdyske kwestje]]; en de slachtoffers fan 'e genoside yn [[Darfoer]]. Lykwols loek er him werom as foarsitter fan 'e Ynternasjonale Konferinsje oangeande de Holokaust en Genoside, en besocht dy gearkomste te annulearjen, om't Israel der beswier tsjin hie dat dêr ek de [[Armeenske Genoside]] behannele wurde soe. Mar yn [[2007]] liet de ''Elie Wiesel Foundation for Humanity'' in [[brief]] útgean, ûndertekene troch Wiesel sels en 52 oare Nobelpriiswinners, dêr't de ûntkenning fan 'e Armeenske holokaust yn feroardiele waard, en Wiesel hat by ûnderskate gelegenheden it behimmeljen fan dy misdie troch it [[Turkije|Turkske]] [[regear]] (dat beweart dat it in oarloch wie wêryn't fan wjerskanten wandieden begien waarden) "in dûbele moardpartij" neamd.

Op [[1 febrewaris]] [[2007]] waard Wiesel yn in [[hotel]] yn [[San Francisco]] oanfallen troch de 22-jierrige holokaustûntkenner Eric Hunt. Wiesel bleau ûnskeind, en Hunt moast it hotel ûntflechtsje sûnder wat bedijd te hawwen. Neitiid waard er oppakt en feroardiele ta in [[selstraf]]. Letter datselde jiers waard Wiesel nei't it skynt it kandidaatskip fan 'e [[politike partij|partij]] [[Kadima]] foar it [[presidintskip]] fan Israel oanbean (wêrmei't er presidint wurde kinnen hie, want Kadima wûn dy ferkiezings), mar Wiesel toande net folle belangstelling. Yn [[2008]] ferlearen Wiesel en syn frou frijwol harren hiele fermogen, en ferlear de ''Elie Wiesel Foundation for Humanity'' suver alle likwide middels, troch tadwaan fan 'e [[oplichter]] [[Bernard Madoff]], in man dy't Wiesel letter betitele as "in psychopaat".