Jeropeeske Uny: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Rigel 48:
 
== Skiednis ==
[[Ofbyld:ECSC52.png|thumb|left|180px|De seis lannen dy't yn 1951 de [[Jeropeeske Mienskip foar Koalen en Stiel|EMKS]] oprjochten.]]
{{Apart|Gronologysk oersjoch fan de skiednis fan de EU}}
Al nei de [[Earste Wrâldkriich]] wienen der inisjativen om ta in uny fan Europeeske steaten te kommen, lykas yn 1922 mei de [[Paneuropeeske Uny]]. Dy insjativen wienen lykwols fergees. Mei de ein fan de [[Twadde Wrâldkriich]] begjint it proses fan Europeeske yntegraasje. Troch ekonomyske sektoaren mei militêre relevânsje yntinsyf mei-inoar oparbeidzje te litten soe in nije oarloch tusken eardere fijannen foarkommen wurde kinne of suver ûnmooglik wêze. Sa soe der politike stabiliteit komme en in duorsume yntersteatlike fertrouwensbân ûntstean. Der wienen ek feilichheidsaspekten dy’t meispilen. Yn ’t begjin fan de [[Kâlde Oarloch]] woenen de Westeuropeeske steaten better gearwurkje en de nije Bûnsrepublyk Dútslân polityk ûnderdiel meitsje fan it westlike blok.
[[Ofbyld:ECSC52.png|thumb|left|180px|De seis lannen dy't yn 1951 de [[Jeropeeske Mienskip foar Koalen en Stiel|EMKS]] oprjochten.]]
It ûntstean fan de Jeropeeske Uny wie in yndirekt gefolch fan de [[Twadde Wrâldkriich]]. Doel wie, troch yntinsive Jeropeeske gearwurking en yntegraasje foar te kommen dat der ea wer oarloch komme soe. Ien fan de earsten dy't dit idee buorkundich makke wie [[Robert Schuman]]. Schuman die dat yn in taspraak op [[9 maaie]] [[1950]], dy't er hold as minister fan Bûtenlânske saken fan [[Frankryk]]. Dy dei is letter as "[[jierdei]]" fan de Jeropeeske Uny keazen.
 
=== Europeeske Mienskip foar Koalen en Stiel ===
Utgeande fan de gearwurking yn de [[Benelúks]] waard as earste gearwurking yn [[1951]] de [[Jeropeeske Mienskip foar Koalen en Stiel]] stifte, tusken de lannen [[Belgje]], [[Dútslân]], [[Frankryk]], [[Itaalje]], [[Lúksemboarch (lân)|Lúksemboarch]] en [[Nederlân]]. It súkses fan dizze organisaasje wie sa grut dat yn [[1957]] mei it [[Ferdrach fan Rome]] de [[Euratom|Jeropeeske Mienskip foar Atoomenerzjy]] en de [[Jeropeeske Ekonomyske Mienskip]] dêr by kamen.
Op 9 maaie 1950 hold [[Robert Schuman]] as minister fan Bûtenlânske saken fan [[Frankryk]] in taspraak dy’t letter de Schuman Ferklearring neamd wurde soe. Yn dy taspraak stelde hy foar om in Europeeske Koalen en Stiel Mienskip op te setten.<ref>[https://europa.eu/european-union/about-eu/symbols/europe-day/schuman-declaration_en Europa.eu: The Schuman Declaration - 9 May 1950] (sjoen op 1 augustus 2016)</ref> Dy dei is letter as "[[jierdei]]" fan de Europeeske Uny keazen. It Schuman Plan late op 18 april 1951 ta de oprjochting fan de [[Jeropeeske Mienskip foar Koalen en Stiel|Europeeske Mienskip foar Koalen en Stiel]]. De oprjochtingslannen fan de mienskip wienen [[Belgje]], [[Dútslân]], [[Frankryk]], [[Itaalje]], [[Lúksemboarch (lân)|Lúksemboarch]] en [[Nederlân]]. Mei it oprjochtsjen fan dizze mienskip waard der in basis lein foar de lettere Europeeske Uny. Bygelyks de ynsituten fan de Europeeske Mienskip foar Koalen en Stiel (EMKS) lykje op dy fan de hjoeddeistige Europeeske Uny: Hege Autoriteit mei supranasjonale kompetinsjes (hjirút ûntstie letter de Europeeske Kommisje), in Ministerried as wetjouwend orgaan (de hjoeddeistige Ried fan de Europeeske Uny) en in Riejouwende Gearkomste (it lettere Europeesk Parlemint). De taken en ferantwurdlikheden fan dy ynstituten binne lykwols bot feroare troch de tiid.
 
=== Europeeske Mienskippen ===
Yn [[1965]] waard it [[Fúzjeferdrach]] (fan krêft yn 1967) tekene. Dêrtroch ûntstienen de [[Jeropeeske Mienskippen]], fertsjinwurdige troch ien [[Jeropeeske Kommisje]] en ien [[Jeropeesk Parlemint]]. Yn [[1973]] is de mienskip útwreide mei [[Denemark]], [[Ierlân]] en [[Grut-Brittanje]]. Yn juny 1979 wurde foar it earst direkte ferkiezings foar it Jeropeesk Parlemint holden. Yn [[1981]] kaam [[Grikelân]] by de mienskip, en yn [[1986]] kamen [[Spanje]] en [[Portegal]] der by. Mei de werieniging fan Dútslân yn [[1990]] groeide it tal ynwenners fan de Jeropeeske Mienskip mei 16 miljoen minsken, dy't ôfkomstich wienen út de eardere [[DDR]]. Mei it [[Ferdrach fan Maastricht]] (tekene 1992, fan krêft op [[1 jannewaris]] [[1993]]) waard de Jeropeeske Uny oprjochte. Mei it ûndertekenjen fan dat ferdrach soenen de eardere Jeropeeske Mienskippen de [[Trije pylders fan de Jeropeeske Uny|earste pylder fan de Jeropeeske Uny]] foarmje.
[[Ofbyld:EU Roma Musei Capitolini close-up.jpg|thumb|150px|left|De seal dêr't yn 1957 it [[Ferdrach fan Rome]] ûndertekene waard.]]
It súkses fan de Europeeske Mienskip foar Koalen en Stiel wie sa grut dat yn [[1957]] mei it [[Ferdrach fan Rome]] de [[Euratom|Europeeske Mienskip foar Atoomenerzjy]] (Euratom) en de [[Europeeske Ekonomyske Mienskip]] (EMM) oprjochte waarden. Troch Euratom soe der yn Europeesk ferbân wurke wurde oan de freedsume tapassing fan kearnenerzjy. Doel fan de Europeeske Ekonomyske Mienskip wie in mienskiplike merk mei frij ferkear fan guod, tjinsten, kapitaal en arbeidskrêften.
 
De [[Jeropeeske Mienskip foar Koalen en Stiel|EMKS]], [[Europeeske Ekonomyske Mienskip|EMM]] en [[Euratom]] hienen sûnt 1957 elk in eigen kommisje en in eigen ried. Yn [[1965]] waard it [[Fúzjeferdrach]] (fan krêft yn 1967) tekene. Mei it Fúzjeferdrach waarden de trije separate kommisjes en rieden gearfoege foar alle trije [[Jeropeeske Mienskippen|Europeeske Mienskippen]], sadat der tenei noch sprake wie fan ien [[Jeropeeske Kommisje|Europeeske Kommisje]] en ien [[Jeropeesk Parlemint|Europeesk Parlemint]].
Yn [[1995]] waard de uny útwreide mei [[Eastenryk]], [[Finlân]] en [[Sweden]]. En yn [[2004]] kaam de grutste útwreiding fan de uny ea, doe't [[Estlân]], [[Hongarije]], [[Letlân]], [[Litouwen]], [[Malta]], [[Poalen]], [[Syprus]], [[Sloveenje]], [[Slowakije]] en [[Tsjechje]] lid waarden fan de uny. Op 1 jannewaris 2007 waarden [[Roemeenje]] en [[Bulgarije]] as 26e en 27e steat lid fan de uny. Op 1 juli 2013 waarde [[Kroatië]] as 28e steat lid fan de uny.
 
Yn [[1965]] waard it [[Fúzjeferdrach]] (fan krêft yn 1967) tekene. Dêrtroch ûntstienen de [[Jeropeeske Mienskippen]], fertsjinwurdige troch ien [[Jeropeeske Kommisje]] en ien [[Jeropeesk Parlemint]]. Yn [[1973]] is de mienskip útwreide mei [[Denemark]], [[Ierlân]] en [[Grut-Brittanje]]. Yn juny 1979 wurde foar it earst direkte ferkiezings foar it JeropeeskEuropeesk Parlemint holden. Yn [[1981]] kaam [[Grikelân]] by de mienskip, en yn [[1986]] kamen [[Spanje]] en [[Portegal]] der by. Mei de werieniging fan Dútslân yn [[1990]] groeide it tal ynwenners fan de JeropeeskeEuropeeske Mienskip mei 16 miljoen minsken, dy't ôfkomstich wienen út de eardere [[DDR]]. Mei it [[Ferdrach fan Maastricht]] (tekene 1992, fan krêft op [[1 jannewaris]] [[1993]]) waard de Jeropeeske Uny oprjochte. Mei it ûndertekenjen fan dat ferdrach soenen de eardere Jeropeeske Mienskippen de [[Trije pylders fan de Jeropeeske Uny|earste pylder fan de Jeropeeske Uny]] foarmje.
Yn [[2005]] lei der in útstel om ta in Jeropeeske Grûnwet te kommen dy't lykwols troch in referindum yn [[Frankryk]] en [[Nederlân]] opkeard waard. Dêrfoar yn it plak kaam it [[Ferdrach fan Lissabon (2007)|Ferdrach fan Lissabon]] (2007). Yn 2012 krige de JU de Nobelpriis foar de Frede.<ref>[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2012/ Oersjoch fan de Nobelpriiswinners op nobelprize.org]</ref>
 
=== Ferdrach fan Maastricht (1992) ===
Mei it [[Ferdrach fan Maastricht]] (tekene 1992, fan krêft op [[1 jannewaris]] [[1993]]) waard de Europeeske Uny oprjochte. Mei it ferdrach waard de oprjochting fan in ekonomyske en monetêre uny besletten, dat úteinlik ta de ynfiering fan de muntienheid [[Euro]] late. Mei it ûndertekenjen fan it ûndertekenjen fan it ferdrach waard de [[Trije pylders fan de Jeropeeske Uny|pylderstruktuer fan de Europeeske Uny]] ynfierd. De eardere trije Europeeske Mienskippen waarden omfoarme ta de earste pylder fan de Europeeske Uny. De oare twa pylders wienen sûnt 1993 it [[Mienskiplik Bûtenlânsk en Feiligensbelied]] en de [[Polysjele en Justysjele Gearwurking yn Strafsaken]].
 
Yn [[1995]] waard de uny útwreide mei [[Eastenryk]], [[Finlân]] en [[Sweden]]. En ynYn [[2004]] kaamfolge de grutste útwreiding fan de uny ea,yn de skiednis fan de EU doe't [[Estlân]], [[Hongarije]], [[Letlân]], [[Litouwen]], [[Malta]], [[Poalen]], [[Syprus]], [[Sloveenje]], [[Slowakije]] en [[Tsjechje]] lid waarden fan de uny. Op 1 jannewaris 2007 waarden [[Roemeenje]] en [[Bulgarije]] as 26e en 27e steat lid fan de uny. Op 1 julijuly 2013 waardewaard [[Kroatië]] as 28e steat lid fan de uny.
[[Ofbyld:Tratado de Lisboa 13 12 2007 (08) edited.jpg|thumb|De ûndertekening fan it [[Ferdrach fan Lissabon]] yn 2007.]]
Mei it [[Ferdrach fan Amsterdam]] (1997) en it [[Ferdrach fan Nice]] (2001) waard it Ferdrach fan Maastricht oanpast om sa de wurkwize fan de ynstituten te optimalisearjen.
 
=== Ferdrach fan Lissabon (2007) ===
Yn [[2005]] lei der in útstel om ta in JeropeeskeEuropeeske Grûnwet te kommen dy't lykwols troch in referindum yn [[Frankryk]] en [[Nederlân]] opkeard waard. Dêrfoar yn it plak kaam it [[Ferdrach fan Lissabon (2007)|Ferdrach fan Lissabon]] (2007). YnMei 2012dat krigeferdrach dewaard JUit [[Ferdrach oangeande de NobelpriisEuropeeske Uny]] foar de Fredetredde kear (nei Amsterdam yn 1997 en Nice yn 2001) wizige.<ref> Mei it fan krêft wurden fan it Fedrach fan Lissabon op 1 desimber 2009 kaam der ek in ein oan de [http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2012/[Trije Oersjochpylders fan de NobelpriiswinnersJeropeeske opUny|pylderstruktuer nobelprize.orgfan de Europeeske Uny]</ref>].
 
Yn 2012 krige de EU de Nobelpriis foar de Frede.<ref>[http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2012/ Oersjoch fan de Nobelpriiswinners op nobelprize.org]</ref>
 
=== Tiidline ===