Bern (persoan): ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
red hiele side + oanf |
|||
Rigel 1:
[[
In '''bern''' (meartal is itselde: '''bern''') is in [[minske]] dy't noch net [[folwoeksen]] is. Yn 'e [[biology]] en teffens yn it deistich spraakgebrûk wurdt mei dizze term ferwiisd nei it minsklik [[libben]]sstadium tusken de [[berte]] en de ein fan 'e [[puberteit]], dy't, ôfhinklik fan 'e persoan, earne omtrint de sechstjin [[jier]] falt. Fan dy âldens ôf wurdt yn 'e regel sprutsen fan '[[jongerein]]' of 'jeugd', en parallel dêroan wurde de [[foarheaksel]]s "berne-" en "jeugd-"/"jongerein-" brûkt om dingen oan te tsjutten dy't mei de beide leeftydskategoryen te krijen hawwe of derfoar bedoeld binne (lykas [[berneboek]]en en [[jeugdliteratuer]]).
▲[[Ofbyld:Palestinian children in Jenin.jpg|thumb|''[[Palestinen|Palestynske]] bern]]
Yn it [[wittenskip]]lik taalgebrûk wurdt op deselde wize ûnderskie makke tusken bern en [[adolesinten]], mei likernôch deselde leeftydsyndieling. Foar de [[wet]] en yn it [[rjocht|juridysk]] taalgebrûk is in bern lykwols eltsenien dy't noch net de wetlik as sadanich fêstleine âldens fan [[mearderjierrigens]] berikt hat (yn [[Nederlân]] en de measte oare Westerske [[lân|lannen]] achttjin jier), en dêrom noch [[minderjierrigens|minderjierrich]] is en ûnder [[fâdij]] stiet fan syn of har [[âlden|âlden of fersoargers]].
==Famyljerelaasjes en opfieding==
Yn it ramt fan [[famylje (besibskip)|famyljerelaasjes]] kin mei 'bern' ek poer en allinnich de neiteam fan in pear [[âlden]] bedoeld wêze. Der wurdt ûnderskie makke tusken in bern fan it [[man (sekse)|manlik geslacht]], dat yn it algemien in [[jonge]] neamd wurdt, mar yn ferhâlding ta syn âldelju in [[soan]], en in bern fan it [[frou|froulik geslacht]], dat yn it algemien in [[famke]] neamd wurdt, mar yn ferhâlding ta har âldelju in [[dochter]]. Yn it [[Frysk]] wurde froulike bern (meast yn 'e sin fan dochters) ek wol oantsjut as [[fammensbern]] of [[fammebern]].
As in bern út it [[fuortplanting]]sproses fan syn of har âlden fuortkomt en harren [[genetika|genetysk materiaal]] yn him of har draacht (wat yn fierwei it grutste part fan 'e gefallen sa is), wurdt wol sein dat sa'nent in '''biologysk bern''' fan syn âlden is. Der is dan sprake fan in [[earstegraads besibskip]]. As der mar ien bern yn in [[gesin]] is, sprekt men fan in [[ienlingsbern]]. De leden fan in [[twilling]] wurde ek wol oantsjut as [[twillingbern]]. As in bern beide [[biologyske âlden]] ferlern hat, sprekt men fan in [[wees]] of in [[weesbern]]. In bern út in eardere [[relaasje (ynterpersoanlike bân)|relaasje]] fan jins [[oarehelte|partner]] is foar dy partner in [[foarbern]] en foar jinsels in [[styfbern]]. In bern dat yn it ramt fan 'e [[pleechsoarch]] opfongen wurdt yn in [[pleechgesin]] is in [[pleechbern]], en as der in formele [[adopsje]] plakfûn hat, sprekt men fan in [[adopsjebern]], [[adoptearre bern]] of [[oannommen bern]]. De [[skoanfamylje|oantroude]] partners fan jins eigen bern wurde de [[skoanbern]] neamd.
[[File:Group of Breaker boys. Smallest is Sam Belloma.jpg|thumb|left|250px|In groepke [[berne-arbeid]]ers yn [[Pennsylvania]] ([[1911]]).]]
=== Poppe ===▼
[[Ofbyld:Nicholas 2.jpg|thumb|''Niisberne [[poppe]]]]▼
De bernetiid fan in persoan is syn of har [[jonkheid]] of jeugd. [[Bernestjerte]] is it persintaazje fan 'e bern dat komt te [[ferstjerren]] foar't de [[folwoeksenens]] berikt is. De [[opfieding]] dy't in bern fan syn âlden of fersoargers ûntfangt, kin beskôge wurde as in natuerlike soarte fan [[oplieding]] foar it libben. Der binne withoefolle [[maatskippij|maatskiplike]] kwestjes dy't in negative ynfloed op jins jonkheid hawwe kinne, lykas brekme oan [[ûnderwiis]], [[narjen]], [[earmoede]], [[sykte]], [[brutsen gesin]]nen, [[berne-arbeid]], [[bernemishanneling]], [[bernehoulik]]en, [[berneprostitúsje]], [[bernepornografy]], [[ynsest]], [[honger]], ensfh.
== Skiednis ==
[[Ofbyld:Redheaded child mesmerized 3.jpg|left|thumb|[[Kreut]]]]▼
== Leeftydsstadia fan bern ==
=== Kreut ===▼
In bern tusken de [[berte]] en de âldens fan 1 oant 1½ [[jier]] wurdt in [[poppe]] of baby neamd. Poppen wurde berne mei beskate [[autonoom senuwstelsel|autonome]] [[refleks (biology)|refleksen]], mar binne lykwols frijwol helpeleas. Meitiid ûntjouwe se har sawol [[lichem (anatomy)|lichaamlik]] as [[psychology|geastlik]]. Sa leare se û.m. om te [[sitten]], te [[stean]] en te [[rinnen]], de saneamde [[motoryk|grouwe motoaryske ûntwikkelings]]. Poppen ûndergeane dêrfoaroer ek beskate [[motoryk|fine motoaryske ûntwikkelings]], lykas it [[boartsjen]] mei de eigen [[foet (lichemsdiel)|fuotsjes]] of it opkrijen fan blokjes. Mei't poppen in protte omgong hawwe mei harren âlden of fersoargers, leare se om op ferskate manearen op oare minsken te reägearjen; dat binne [[sosjalisaasje|sosjale ûntwikkelings]]. Geandewei de tiid wurde poppen likernôch trije kear sa swier as se by de berte wiene, en ûngefear oardel kear sa lang.
=== Pjutten ===
In bern yn 'e âldens tusken de 1 oant 1½ jier en de 4 jier wurdt in [[pjut]] neamd. Pjutten geane fierder mei de fine motoaryske ûntwikkelings, bgl. troch blokjes op te steapeljen ta [[toer (gebou)|tuorkes]], ienfâldige foarmen te [[tekenjen]], [[treppen]] te rinnen en tsjin in [[bal]] oan te [[skoppen]]. Yn dizze leeftydskategory giet it [[oanlearen fan taal]] hurd, fan [[babbeljen (taalkunde)|babbeljen]] ta sprekken yn gearstalde [[sin (taalkunde)|sinnen]]. Fierders ûntjouwe ek de [[kognysje|kognitiveve]] feardichheden har hurd. De faasje fan it groeien fan 'e bern nimt ôf fan likernôch 25 [[sintimeter|sm]] nei sa'n 8 sm yn it jier. As pjut komme de measte bern fierders foar it earst yn kontakt mei oare bern, lykas op in [[pjutteboartersplak]] of yn in [[kres]]. Pjutten ûntdekke harren wrâld en stjitte dêrby op behinderings, lykas dingen dy't de âlden net lije wolle. Tagelyk leare pjutten dat se in yndividu binne en dêrmei los steane fan 'e âlden. Dy kombinaasje kin liede ta [[driftbui]]en, ek wol oantsjutten as de [[pjuttepuberteit]].
===
Yn 'e âldens tusken 4 en 6 jier wurdt in bern in [[beuker]] neamd. Tsjin dy tiid is der troch it opgroeien fan it bern ferlet fan mear ynfloed fan bûtenôf om nije funksjes te ûntwikkeljen. It is dan ek net tafallich dat beukers foar it earst nei de [[basisûnderwiis|basisskoalle]] (foarhinne de [[beukerskoalle]]) geane, dêr't se noch in protte nije dingen leare kinne. Men kin dêrby tinke oan [[kleurjen]], [[tekenjen]] en [[nifeljen]], mar benammen ek it oan omgean mei oare beukers (in fierdere [[sosjalisaasje]]). Dêrnjonken is dit de âldens dat bern (almeast fan 'e eigen âlden) it [[fyts]]en leare, en mooglik de begjinsels fan it [[lêzen]] en [[skriuwen]]. Beukers groeie noch mei yn trochsneed 8 sm yn it jier.
=== Skoalgeande bern ===
[[Ofbyld:Freundinnen.jpg|thumb|left|''[[Beuker]]s'']]▼
De leeftydskategory fan 6 oant 12 jier hat gjin wiere eigen namme, mar om't de bern yn dy tiid de [[basisskoalle]] trochrinne, wurdt wol sprutsen fan skoalgeande bern. Yn [[Nederlân]] leare bern fan dizze âldens û.m. om te [[skriuwen]], te [[lêzen]] en te [[rekkenjen]]. Dêrnjonken wurdt harren ek de grûnslach fan [[algemiene ûntwikkeling]] bybrocht, troch [[skoalfak]]ken as [[skiednis]] en [[ierdrykskunde]]. [[Motoryk|Motoaryske feardichheden]] kinne yn 'e begjinjierren fan dizze perioade folslein oanleard wurde.
Skoalgeande bern binne bûten de skoalle om faak ek lid fan [[klub]]s en [[feriening]]s, dêr't se bygelyks [[swimmen|swim]]- of [[muzyk]]les krije, [[keunstûnderwiis]] folgje of oan in [[sport]] dogge, lykas [[keatsen]], [[kuorbal]] of [[fuotbal]]. Oer it generaal ûntstiet der geandewei dizze perioade in almar gruttere fariaasje yn 'e prestaasjes op ferskillende mêden tusken yndividuële skoalgeande bern. Sa sil oan it ljocht komme dat guon better binne yn of mear aardichheid hawwe oan [[teory|teoretyske]] saken lykas [[skiednis]], [[lêzen]] of [[rekkenjen]], wylst oaren har mear talizze op [[praktyk|praktyske]] aktiviteiten lykas [[sport]], [[nifeljen]] of [[technyk]].
▲=== Beuker ===
Tsjin 'e ein fan 'e leeftydskategory fan skoalgeande bern wurde [[famke]]s oer it algemien earder [[psychology|geastlik]] en [[geslachtsryp|lichaamlik ryp]] as [[jonge]]s. Dêrby begjinne har de [[sekundêre geslachtsskaaimerk]]en te ûntwikkeljen, lykas it oangroeien fan it [[skamhier]], de [[boarsten|boarstgroei]] by famkes en it [[burd yn de kiel|burd yn 'e kiel]] by jonges. Om dyselde tiid hinne leare bern, as it goed is, ek hoe't se mei [[jild]] omgean moatte troch de besteging fan it [[bûsjild]] dat se fan harren âlden krije. It tinken fan skoalgeande bern wurdt noch altyd sterk behearske troch wat de bern waarnimme. Se sjogge foar it meastepart noch gjin ferbannen en misse faak noch de [[relaasje]] tusken [[kausaliteit|oarsaak en gefolch]]. Dêrút floeit fuort dat bern fan dizze âldens de gefolgen fan eigen dieden noch net (folslein) oersjen kinne.
[[
In [[puber]] is in bern yn 'e [[puberteit]], de leeftydskategory dy't fan 12 jier oant 15-17 jier rint. Yn 'e puberteit binne der in soad feroarings op [[biogemy]]sk mêd yn it [[lichem]] fan 'e bern, dy't gefolgen hawwe foar sawol [[lichem|lichaamlike skaaimerken]] as de [[emoasje|emosjonele]] en [[maatskippij|sosjale]] ûntwikkeling. By pubers ûntjout de natuerlike [[fuortplanting]]sdriuw him troch beskate feroare [[hormoan|hormonale]] ynfloeden en tagelyk wurdt yn dizze leeftydsperioade de ûntjouwing fan 'e [[sekundêre geslachtsskaaimerk]]en foltôge. Dat giet mank mei it begjinnen fan 'e [[menstruaasje]] by famkes, it krijen fan [[ereksje]]s by jonges en it ûnderfinen fan [[wiete dream]]en troch beide geslachten.
Sadwaande ûntdekke bern yn 'e puberteit harren [[seksualiteit]] en dy fan harren leeftydsgenoaten, wat liede kin ta [[ferkearing]], [[leafde]] en [[seks]], mar ek ta in protte [[pine|pine en lijen]] fanwegen [[ûnbeäntwurde leafde]] en [[leafdesfertriet]]. Hjoed de dei spylje [[tydskrift]]en, [[tillefyzje]] en fral ek it [[ynternet]] en de [[sosjale media]] in grutte rol by sawol de [[seksualiteit|seksuële (sels)ûntdekking]] as de net-seksuële aspekten fan 'e puberteit. Lichaamlik meitsje pubers fierder in saneamde [[groeispurt]] troch, mei as gefolch dat se ferskate jierren lang folle hurder groeie as foarôfgeande oan 'e puberteit, oant se har folsleine lingte (fierhinne) berikt hawwe. Emosjoneel is de puberteit in ûnlijige tiid, wêrby't de bern har ôfsette tsjin 'e âlden en begjinne te 'puberjen'.
[[
Yn 'e Westerske lannen folgje bern yn 'e puberteit almeast [[fuortset ûnderwiis]] oan 'e [[middelbere skoalle]]. Yn Nederlân kin dat útinoar rinne fan [[beropsûnderwiis]] en [[Heger Algemien Fuortset Underwiis|algemien fuortset ûnderwiis]] oant [[ateneum]] of [[gymnasium]]. Yn 'e [[Feriene Steaten]], in lân wêrfan't de [[kultuer]] in oerweldigjende ynfloed op oare Westerske lannen hat fia [[tillefyzje]], [[film]]s, [[muzyk]] en [[ynternet]], meitsje pubers de [[middelskoalle]] ôf en geane dan nei de saneamde [[highschool]]. In soad pubers hawwe om jild te fertsjinjen foar it earst in [[bybaantsje]] (bgl. as [[krantebesoarger]] of [[fakkefoller]] yn in [[supermerk]]) of [[fakânsjewurk]].
==
[[Adolesinsje]] is in leeftydsperioade dy't yn ûnderskate [[lân|lannen]] en [[taal|talen]] ferskillend oantsjutten wurdt. Yn [[Nederlân]] wurdt mei de beneaming [[adolesinten]] ferwiisd nei jongerein fan 'e 15-17 jier oant likernôch 20 jier. Dizze groep wurdt ek wol de [[jongfolwoeksenen]] neamd, mei't se de puberteit ôfsletten hawwe en sosjaal net mear (mar wetlik oant 18 jier noch wol) as bern beskôge wurde. Adolesinten binne benammen dwaande mei [[folwoeksen]] te wurden. Dêrby is [[seksualiteit]] noch hieltyd tige wichtich, mar teminsten like wichtich is oer it algemien it jin selsstannich meitsjen fan 'e âlden. Yn dizze leeftydsperioade geane de measte jongerein út 'e hûs, faak om yn in oar plak te [[stúdzje|studearjen]], mar ek wol om [[gearwenjen|gear te wenjen]] mei harren [[freon]] of [[freondinne]]. As der gjin [[heger ûnderwiis]] folge wurdt, giet it meastepart fan 'e jongerein om dizze tiid hinne oan it [[wurk]]. Foarhinne makke, alteast foar jonges, ek de [[tsjinstplicht]] in wichtich ûnderdiel fan dizze perioade út.
{{boarnen|boarnefernijing=
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Child ''References'', op dizze side].
▲Lykas al bliken docht út de needsaak de rjochten fan it bern te beskriuwen, wienen dizze net altiten fanselssprekkend. Ut de [[Midsiuwen]] is bekend dat bern net oars sjoen waarden as lytse folwoeksenen. Ut de tiid fan de [[yndustriële revolúsje]] is bekend dat bern as folweardige arbeidskrêften ynsetten waarden, wat oars yn in sommige lannen noch altiten bart. De moderne opfetting oer de ûntwikkelingsstadia fan it bern binne ûntstien yn de rin fan de foarrige iuw. De biografy fan [[Constantijn Huygens]] en syn broer Maurits sketst bygelyks in heul oar opfiedingsbyld: in strikt en yntensyf opliedingsprogramma fan lyts ôf oan mei net folle romte om frij te boartsjen.
----
}}
{{Berjocht:Besibskip}}
▲{{Commonscat|Children}}
[[Kategory:Bern| ]]
[[Kategory:Famyljerelaasje]]
[[Kategory:Opfieding]]
[[Kategory:Persoan nei juridyske status]]
| |||