Folwoeksene: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
red hiele side + oanf
Rigel 1:
In '''folwoeksene''' is yn 'e [[biology]] in [[organisme]] (lykas in [[minske]], [[bist]] of [[plant]]) dat [[geslachtsryp]] is. Yn 'e minsklike, [[maatskippij|sosjale]] kontekst wurdt mei 'folwoeksene' yn 'e regel immen bedoeld dy't net inkeld geslachtsryp is, mar dy't ek [[psychology|mentaal ryp]] is en [[ferantwurdlikheidsgefoel]] hat, dy't him- of harsels yn 'e minsklike [[maatskippij]] rêde kin troch it fermogen om produktyf mei oare minsken om te gean, en dy't selsstannich libje kin troch yn syn of har eigen [[ûnderhâld]] te foarsjen. [[Wet]]lik is in folwoeksene of '''mearderjierrige''' immen dy't in beskate âldens berikt hat (yn [[Nederlân]] 18 jier) en dêrom net mear as [[minderjierrich]] beskôge wurdt. Dizze trije definysjes oerlaapje inoar, mar falle net folslein gear. De steat fan it folwoeksen wêzen hjit '''folwoeksenens'''; de steat fan it mearderjierrich wêzen hjit '''mearderjierrigens'''.
Immen wurdt in '''folwoeksene''' neamd as dy selsstannich, dus sûnder help fan oaren, hannelje kin. handelen.
Dit is in wat rekbere definysje, want net elke folwoeksene kin him op elk momint en yn elke situaasje rêde. Ien dy't gjin fytsbân plakke kin, sil de fytsmakker freegje moatte. It beslút om dat te dwaan, kin wol selsstannich nomd wurde. Hy kin him der troch syn folwoeksenheid net op beroppe, dat hy net wist dat soks him jild kostje soe.
 
==Biologyske definysje==
It begryp folwoeksene is fierder ûnder te ferdielen yn meardere subgroepen, lykas [[jonge folwoeksene]] en [[middelbere leeftiid]].
Neffens de [[biology]]ske definysje is in folwoeksene in [[organisme]] dat [[geslachtsryp]] is en almeast ek [[lichem|lichaamlik folgroeid]]. Dat wol sizze dat sa'n organisme súksesfol dielnimme kin oan 'e [[fuortplanting]] fan syn [[soarte]]. Hoelang't it duorret ear't de geslachtsripens berikt is, ferskilt per soarte organisme. De [[savanne-oaljefant|Afrikaanske savanne-oaljefant]] docht der 10 oant 12 [[jier]] oer, wylst de [[hûsmûs]] mei 2 [[moanne (tiid)|moanne]] safier is. [[Minske]]n berikt geslachtsripens om 'e 12 jier hinne, mar op dy âldens wurde se noch beslist net as folwoeksen beskôge.
 
==Sosjale Mjitstêven definysje==
Minsken moatte behalven geslachtsryp nammentlik ek [[psychology|psychysk ryp]] wêze foar't se as folwoeksen beskôge wurde. Dat wol sizze dat se har in beskate mjitte fan ynsjoch eigen meitsje moatte yn 'e aksjes fan harsels en oaren en dat se har selsstannich yn 'e minsklike [[maatskippij]] rêde kinne moatte. No is dat wat in rekbere omskriuwing, want net eltse folwoeksene kin him op elts momint en yn eltse sitewaasje rêde. Om in foarbyld te jaan: ien dy't net wit hoe't er in [[fytsbân]] [[lekke bân|plakke]] moat, sil in [[fytsmakker]] freegje moatte. It beslút om dat te dwaan, kin lykwols wól selsstannich nomd wurde. En hy kin him der troch syn folwoeksenens letter net op beroppe dat er net wist dat soks him [[jild]] kostje soe.
''[[biology|Biologysk]]'' sjoen is immen folwoeksenn as hy/sy lichaamlik folgroeid is. In oar skaaimerk fan biologyske folwoeksenheid is it jin fuortplantsje kinne. Beide definysje binne hjoeddeisk wat efterhelle, omdat no benammen it hawwen fan in betelle baan (dêr't in oplieding foar folge wurde moat) meastal pas mooglik is op in leeftiid (± 22-30 jier) dy't jieren nei de seksuele (± 16 jier) en lichaamlike (± 18 jier) folwoeksenheid berikt wurdt.
 
Hâlden en dragen dat blyk jout fan selsstannichheid en in beskate betochtsumens, wurdt 'folwoeksen gedrach' neamd. Dêrfoaroer stiet ûnfolwoeksen gedrach, dêr't út ôflaat wurde kinne soe dat immen noch net wier folwoeksen is. It probleem mei dy [[mjitstêf]] is dat ek ûnfolwoeksenen har wolris folwoeksen hâlde en drage, en dat folwoeksenen ek wolris ûnfolwoeksen gedrach oan 'en dei lizze. Sa wurdt fan [[man (sekse)|manlju]] dy't har [[biningseangstme|net binne wolle]] oan in [[oarehelte|partner]] wolris sein dat se 'noch net folwoeksen binne', wylst it dêrby gean kin om lju fan fyftich jier of âlder.
[[Gedrach]] kin in itichklatte foarmje. As immen blyk jout fan selsstannichheid en in sekere betochtsumheid yn syn gedrach, dan neame wy dit folwoeksen gedrach. Hjir foaroer stiet ûnfolwoeksen gedrach, dêr't dúdlik út bliken docht dat ien noch net selsstannich is.
 
Folwoeksenen kinne yn 'e minsklike kontekst ûnderferdield wurde yn in stikmannich leeftydskategoryen. [[Jongfolwoeksene]]n binne guons dy't op it reitsflak fan folwoeksenen en [[bern (persoan)|bern]] ferkeare, fan 'e âldens fan likernôch 16 oant 20 jier. Dêrnei folgje de [[jongere folwoeksene]]n, fan rûchwei 20 oant 40 jier; de lju fan [[middeljierren]], fan rûchwei 40 oant 60 jier; [[persoan of jierren|lju op jierren]], ek wol bejierre lju of senioaren neamd, fan rûchwei 60 oant 90 jier; en ta einbeslút [[persoan op hege jierren|lju op hege jierren]], boppe de 90 jier.
 
== Wetlike definysje ==
De [[wet]]like term foar folwoeksenens is mearderjierrigens. Dat stiet foar [[minderjierrigens]] oer, wêrby't men noch [[bern (persoan)|bern]] en dêrom net [[wilsbekwaamheid|wilsbekwaam]] achte wurdt. Men wurdt automatysk mearderjierrich as men in beskate âldens berikt. Yn [[Nederlân]] leit dy grins by 18 jier, al wie dat oant [[1986]] noch 21 jier en oant [[1901]] sels 23 jier. In protte oare [[lân|lannen]], wêrûnder [[Belgje]], [[Dútslân]], [[Itaalje]], [[Kroaasje]], [[Ingelân]], [[Wales]], [[Noard-Ierlân]], de [[Feriene Steaten]], [[Austraalje (lân)|Austraalje]], [[Brazylje]], [[Kolombia]], [[Meksiko]], [[Yndia]], de [[Filipinen]] en de [[Kanada|Kanadeeske]] [[Kanadeeske provinsjes|provinsjes]] [[Alberta]], [[Kebek (provinsje)|Kebek]], [[Manitoba]], [[Ontario]], [[Prins Edwardeilân]] en [[Saskatchewan]] hâlde ek 18 jier oan. Yn [[Skotlân]] is men lykwols mei 16 jier al mearderjierrich, wylst de Kanadeeske provinsjes en territoaria [[Britsk-Kolumbia]], [[Yukon]], [[Nijfûnlân en Labrador]], [[Nij-Breunswyk]], [[Nij-Skotlân]], [[Nûnavût]] en de [[Noardwestlike Territoaria]] 19 jier oanhâlde, en [[Japan]], [[Nij-Seelân]], [[Tailân]] en [[Taiwan]] 20 jier.
''[[Wet]]lik'' is immen folwoeksen (of '''mearderjierrich''') nei in bepaalde leeftiid. Yn de measte lannen is dy leeftiid 18 jier, mar dit kin ek jonger (16) of âlder (21) wêze. Yn Nederlân is men op 18 jier ''folwoeksen'' / ''mearderjierrich'', en mei 21 jier hielendal ''ûnôfhinklik''. In mearderjierrige is yn de measte [[rjochtsstelsel]]s [[hannelingsbekwaam]] en sil dus foar al syn eigen [[rjochtshanneling]]en ynstean moatte. As men strafrjochtlike [[delikt]]en begiet, kan men boppedat ynstee fan neffens jeugd[[strafrjocht]] no beffens folwoeksenenstrafrjocht berjochte wurde.
 
In mearderjierrige is yn de measte [[rjochtsstelsel]]s wils- of hannelingsbekwaam en sil dus foar al syn eigen [[rjochtshanneling]]s ynstean moatte. As men [[strafrjocht]]like [[delikt]]en begiet, wurdt men boppedat as mearderjierrige net mear neffens [[jeugdstrafrjocht]], mar neffens it [[strafrjocht|folwoeksenestrafrjocht]] [[berjochting|berjochte]]. Ek oare [[rjocht]]en en [[plicht]]en wurde oan in persoan oerdroegen as hy of sy mearderjierrich wurdt. Sa jilde der yn in soad lannen foar beskate aktiviteiten dy't rûnom as skealik beskôge wurde ([[alkohol|drinken fan alkohol]], [[smoken]]) of wêrfoar't in beskate mjitte fan folwoeksen ynsjoch nedich is ([[autoriden]], [[stimrjocht|stimmen]]) [[minimumleeftyd]]sgrinzen. Faak falle dy gear mei de oergong fan minderjierrigens nei folwoeksenens, mar soms ek net.
=== Nederlânske wet ===
Kêst 1:233 BW seit:
 
Sa mei men as mearderjierrige yn 'e measte lannen (lykas Nederlân) mei 18 jier [[minimumleeftyd om te stimmen|foar it earst stimme]], [[minimumleeftyd om te autoriden|autoride]] en [[minimumleeftyd om te trouwen|trouwe]]. Yn 'e [[Feriene Steaten]] mei men lykwols al mei 16 jier autoride, wylst ([[famke]]s) yn guon [[ûntwikkelingslân|ûntwikkelingslannen]] faak al mei 15 jier trouwe meie. Fierders is yn Nederlân 18 jier de [[minimumleeftyd om alkohol te drinken]] en de [[minimumleeftyd om te smoken]], wylst men yn 'e Feriene Steaten pas mei 21 jier [[alkohol]] drinke mei. Ek kenne in protte lannen in [[minimumleeftyd foar seksueel kontakt]]. Yn Nederlân leit dy leeftydsgrins op 16 jier. Yn [[Angoala]] en in grut tal [[dielsteat]]en fan [[Meksiko]] is minimumleeftyd foar seksueel kontakt lykwols 12 jier.
''Minderjierrigen binne hje, dy't âlderdom van achttjin jierren net berikt hawwe en net troud of registrearre binne dan wol troud of registrearre west hawwe of mei tapassing fan art. 253ha mearderjierrich ferklearre binne.''
 
=== Nederlânske wet ===
Foar 1988 wie men fan 21 jier ôf mearderjierrich, foar 1901 was men sels pas nei 23 jier mearderjierrich.
Kêst 1:233 BW seit:
<blockquote> "''Minderjierrigen binne hjesy, dy't âlderdom van achttjin jierren net berikt hawwe en net troud of registrearre binne dan wol troud of registrearre west hawwe of mei tapassing fan art.kêst 253ha mearderjierrich ferklearre binne.''"</blockquote>
 
Foar guon [[berop]]pen is wetlikyn Nederlân [[wet]]lik in minimumleeftiidminimumleeftyd fan 21 jier foarskreaun, omdatitsij deta útoefeningbeskerming infan bysûndere'e ferantwurdlikheidbeoefener foarfan oarenit meioangeande him bringtberop, en/ofitsij ta beskerming fanom't de útoefenerútoefening fan itdat berop in bysûndere ferantwurdlikheid foar oaren mei him bringt. Sa hantearret de [[Drank- en Horekawet]] (kêst 8) in minimumleeftiidminimumleeftyd fan 21 jier foar de útoefening fan it [[horeka]]- of slitersbedriuw[[sliter]]sbedriuw. Itselde jildt yn begjinsel foar it berop fan [[bussjauffeur]], lykas fêstlein yn de'e [[Wegenferkearswet]]Wegeferkearswet 1994]] (kêst 110). Fierders skriuwt de oanhingige [[Wet regulearingRegulearing prostitúsjeProstitúsje en bestridingBestriding misstannenMisstannen seksbrancheSeksbrâns]] in minimumleeftiidminimumleeftyd fan 21 jier foar foar [[sûteneur|eksploitanten]] fan seksbedriuwen[[seksbedriuw]]en en foar prostitueessawol [[man (m/fsekse)|manlike]] as [[frou]]like [[prostituee]]s.
 
{{boarnen|boarnefernijing=
{{CommonsBalke|Adults}}
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://nl.wikipedia.org/wiki/Volwassene '' Bronnen, noten en/of referenties'', op dizze side].
----
{{CommonsBalkeCommonscat|Adults}}
}}
 
[[Kategory:Biology]]
[[Kategory:Ferâldering]]
[[Kategory:Libbenssyklus]]
[[Kategory:Persoan nei juridyske status]]