Folwoeksene: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
red hiele side + oanf |
|||
Rigel 1:
In '''folwoeksene''' is yn 'e [[biology]] in [[organisme]] (lykas in [[minske]], [[bist]] of [[plant]]) dat [[geslachtsryp]] is. Yn 'e minsklike, [[maatskippij|sosjale]] kontekst wurdt mei 'folwoeksene' yn 'e regel immen bedoeld dy't net inkeld geslachtsryp is, mar dy't ek [[psychology|mentaal ryp]] is en [[ferantwurdlikheidsgefoel]] hat, dy't him- of harsels yn 'e minsklike [[maatskippij]] rêde kin troch it fermogen om produktyf mei oare minsken om te gean, en dy't selsstannich libje kin troch yn syn of har eigen [[ûnderhâld]] te foarsjen. [[Wet]]lik is in folwoeksene of '''mearderjierrige''' immen dy't in beskate âldens berikt hat (yn [[Nederlân]] 18 jier) en dêrom net mear as [[minderjierrich]] beskôge wurdt. Dizze trije definysjes oerlaapje inoar, mar falle net folslein gear. De steat fan it folwoeksen wêzen hjit '''folwoeksenens'''; de steat fan it mearderjierrich wêzen hjit '''mearderjierrigens'''.
==Biologyske definysje==
Neffens de [[biology]]ske definysje is in folwoeksene in [[organisme]] dat [[geslachtsryp]] is en almeast ek [[lichem|lichaamlik folgroeid]]. Dat wol sizze dat sa'n organisme súksesfol dielnimme kin oan 'e [[fuortplanting]] fan syn [[soarte]]. Hoelang't it duorret ear't de geslachtsripens berikt is, ferskilt per soarte organisme. De [[savanne-oaljefant|Afrikaanske savanne-oaljefant]] docht der 10 oant 12 [[jier]] oer, wylst de [[hûsmûs]] mei 2 [[moanne (tiid)|moanne]] safier is. [[Minske]]n berikt geslachtsripens om 'e 12 jier hinne, mar op dy âldens wurde se noch beslist net as folwoeksen beskôge.
==Sosjale
Minsken moatte behalven geslachtsryp nammentlik ek [[psychology|psychysk ryp]] wêze foar't se as folwoeksen beskôge wurde. Dat wol sizze dat se har in beskate mjitte fan ynsjoch eigen meitsje moatte yn 'e aksjes fan harsels en oaren en dat se har selsstannich yn 'e minsklike [[maatskippij]] rêde kinne moatte. No is dat wat in rekbere omskriuwing, want net eltse folwoeksene kin him op elts momint en yn eltse sitewaasje rêde. Om in foarbyld te jaan: ien dy't net wit hoe't er in [[fytsbân]] [[lekke bân|plakke]] moat, sil in [[fytsmakker]] freegje moatte. It beslút om dat te dwaan, kin lykwols wól selsstannich nomd wurde. En hy kin him der troch syn folwoeksenens letter net op beroppe dat er net wist dat soks him [[jild]] kostje soe.
Hâlden en dragen dat blyk jout fan selsstannichheid en in beskate betochtsumens, wurdt 'folwoeksen gedrach' neamd. Dêrfoaroer stiet ûnfolwoeksen gedrach, dêr't út ôflaat wurde kinne soe dat immen noch net wier folwoeksen is. It probleem mei dy [[mjitstêf]] is dat ek ûnfolwoeksenen har wolris folwoeksen hâlde en drage, en dat folwoeksenen ek wolris ûnfolwoeksen gedrach oan 'en dei lizze. Sa wurdt fan [[man (sekse)|manlju]] dy't har [[biningseangstme|net binne wolle]] oan in [[oarehelte|partner]] wolris sein dat se 'noch net folwoeksen binne', wylst it dêrby gean kin om lju fan fyftich jier of âlder.
Folwoeksenen kinne yn 'e minsklike kontekst ûnderferdield wurde yn in stikmannich leeftydskategoryen. [[Jongfolwoeksene]]n binne guons dy't op it reitsflak fan folwoeksenen en [[bern (persoan)|bern]] ferkeare, fan 'e âldens fan likernôch 16 oant 20 jier. Dêrnei folgje de [[jongere folwoeksene]]n, fan rûchwei 20 oant 40 jier; de lju fan [[middeljierren]], fan rûchwei 40 oant 60 jier; [[persoan of jierren|lju op jierren]], ek wol bejierre lju of senioaren neamd, fan rûchwei 60 oant 90 jier; en ta einbeslút [[persoan op hege jierren|lju op hege jierren]], boppe de 90 jier.
== Wetlike definysje ==
De [[wet]]like term foar folwoeksenens is mearderjierrigens. Dat stiet foar [[minderjierrigens]] oer, wêrby't men noch [[bern (persoan)|bern]] en dêrom net [[wilsbekwaamheid|wilsbekwaam]] achte wurdt. Men wurdt automatysk mearderjierrich as men in beskate âldens berikt. Yn [[Nederlân]] leit dy grins by 18 jier, al wie dat oant [[1986]] noch 21 jier en oant [[1901]] sels 23 jier. In protte oare [[lân|lannen]], wêrûnder [[Belgje]], [[Dútslân]], [[Itaalje]], [[Kroaasje]], [[Ingelân]], [[Wales]], [[Noard-Ierlân]], de [[Feriene Steaten]], [[Austraalje (lân)|Austraalje]], [[Brazylje]], [[Kolombia]], [[Meksiko]], [[Yndia]], de [[Filipinen]] en de [[Kanada|Kanadeeske]] [[Kanadeeske provinsjes|provinsjes]] [[Alberta]], [[Kebek (provinsje)|Kebek]], [[Manitoba]], [[Ontario]], [[Prins Edwardeilân]] en [[Saskatchewan]] hâlde ek 18 jier oan. Yn [[Skotlân]] is men lykwols mei 16 jier al mearderjierrich, wylst de Kanadeeske provinsjes en territoaria [[Britsk-Kolumbia]], [[Yukon]], [[Nijfûnlân en Labrador]], [[Nij-Breunswyk]], [[Nij-Skotlân]], [[Nûnavût]] en de [[Noardwestlike Territoaria]] 19 jier oanhâlde, en [[Japan]], [[Nij-Seelân]], [[Tailân]] en [[Taiwan]] 20 jier.
In mearderjierrige is yn de measte [[rjochtsstelsel]]s wils- of hannelingsbekwaam en sil dus foar al syn eigen [[rjochtshanneling]]s ynstean moatte. As men [[strafrjocht]]like [[delikt]]en begiet, wurdt men boppedat as mearderjierrige net mear neffens [[jeugdstrafrjocht]], mar neffens it [[strafrjocht|folwoeksenestrafrjocht]] [[berjochting|berjochte]]. Ek oare [[rjocht]]en en [[plicht]]en wurde oan in persoan oerdroegen as hy of sy mearderjierrich wurdt. Sa jilde der yn in soad lannen foar beskate aktiviteiten dy't rûnom as skealik beskôge wurde ([[alkohol|drinken fan alkohol]], [[smoken]]) of wêrfoar't in beskate mjitte fan folwoeksen ynsjoch nedich is ([[autoriden]], [[stimrjocht|stimmen]]) [[minimumleeftyd]]sgrinzen. Faak falle dy gear mei de oergong fan minderjierrigens nei folwoeksenens, mar soms ek net.
=== Nederlânske wet ===▼
Kêst 1:233 BW seit:▼
Sa mei men as mearderjierrige yn 'e measte lannen (lykas Nederlân) mei 18 jier [[minimumleeftyd om te stimmen|foar it earst stimme]], [[minimumleeftyd om te autoriden|autoride]] en [[minimumleeftyd om te trouwen|trouwe]]. Yn 'e [[Feriene Steaten]] mei men lykwols al mei 16 jier autoride, wylst ([[famke]]s) yn guon [[ûntwikkelingslân|ûntwikkelingslannen]] faak al mei 15 jier trouwe meie. Fierders is yn Nederlân 18 jier de [[minimumleeftyd om alkohol te drinken]] en de [[minimumleeftyd om te smoken]], wylst men yn 'e Feriene Steaten pas mei 21 jier [[alkohol]] drinke mei. Ek kenne in protte lannen in [[minimumleeftyd foar seksueel kontakt]]. Yn Nederlân leit dy leeftydsgrins op 16 jier. Yn [[Angoala]] en in grut tal [[dielsteat]]en fan [[Meksiko]] is minimumleeftyd foar seksueel kontakt lykwols 12 jier.
''Minderjierrigen binne hje, dy't âlderdom van achttjin jierren net berikt hawwe en net troud of registrearre binne dan wol troud of registrearre west hawwe of mei tapassing fan art. 253ha mearderjierrich ferklearre binne.''▼
▲=== Nederlânske wet ===
▲Kêst 1:233 BW seit:
▲<blockquote> "''Minderjierrigen binne
Foar guon [[berop]]pen is
{{boarnen|boarnefernijing=
{{CommonsBalke|Adults}}▼
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://nl.wikipedia.org/wiki/Volwassene '' Bronnen, noten en/of referenties'', op dizze side].
----
}}
[[Kategory:Biology]]
[[Kategory:Ferâldering]]
[[Kategory:Libbenssyklus]]
[[Kategory:Persoan nei juridyske status]]
|