|
[[Ofbyld:Territories of Dynasties in China.gif|thumb|right|250px|<div class=small>De territoriale ûntwikkeling fan Sina ûnder de ferskate dynastyën.</div>]]
De '''skiednis fan [[Sina]]''' is hiel bot beynfloede troch de geografyske lizzing fan it lân. As in grutte oaze is it lân fan alle kanten omsletten troch natuerlike grinzen. Ten easten en ten suden leit de [[Grutte Oseaan]], oan de westkant itde [[Tibet|Tibetaanske heechberchtmeheechflakte]], en yn it noarden oer in lingte fan 1600 km de [[Gobywoastyn]]. Der binne wol tagongswegen, mar relatyf sjoen leit Sina frij isolearre fan ynfloeden fan bûten ôf. Lykwols is it ien fan de plakken op ierde dêr't de sivilisaasje útein sette.
== Prehistoarje ==
De earste [[Neolitikum|neolityske]] beskaving fan Sina wurdt troch archeologen de [[Jang-sjauYangshao-kultuer]] neamd. Sy wienen de earste lânbouwers en wennen yn in goardel fan east nei west, ferspraat oer it meast súdlik lizzende diel fan de fruchtbere ''"hege löss-flakten"'' yn de tsjintwurdige provinsjes Sjansy[[Shanxi]], Sjensy[[Shaanxi]] en Kansoe[[Gansu]]. Sy beskikten al oer klean fan jute of syde, as ek oer alderlei soarten ierdewurken potten, beskildere of bewurke mei flechtwurk en hienen de [[barchbaarch]] en [[hûn]] domestisearre.
De folgjende fasefaze yn de Sineeske skiednis is neamd neide [[LoenLongshan-sjankultuer]], ferneamd nei it plak dêr't as earste fynsten dyn binne fan dizze typyske kultuer. It [[skiep]] en rûnderende [[ko]] waard domestisearre en de ferbou fan [[rys]] dy syn yntree. Troch de fynsten fan ferskate soarten grêven docht bliken dat harren kultuer al sosjaal differentisearre wie. De LjoeLongshan-sjan kultuer wurdt derom ek wol sjoen as de basis fan de earste [[histoarje|histoaryske]] beskaving fan de Sina, dy fan de [[SjangShang-dynasty|Shang]].
== De earste hearskers ==
=== De Sjang ===
De Sjang[[Shang-dynasty|Shang-beskaving]] bestie neffens de tradisjoneletradysjonele tiidsberekkening tusken [[17661600 f.Kr.]] oant [[1046 f.Kr.]] De ierste stedssintra dy't typearjend foar it Sjangtiidrek binne, lizzen yn it Lo-bekken, in fruchtber gebiet yn it uterste easten fan de Lösslöss-flakten dat troch sydrivieren fan de [[Giele Rivier]] fan wetter foarsjen wurdt. EfterienfoljendEfterinoar hawwe sân stêden haadstêd west, dêr't [[JinYinxu|Yin]] de lêste en grutste fan wie (1384 f.Kr.-1122 f.Kr.). De SjangShang brûkten in tekensysteem dat sjoen wurdt as de foarrinner fan it lettere [[Sineeske skrift]].
It keninklik hof foarme it sintrum fan de SjangShang-beskaving en troch de keningen waarden militêre ekspedysjes hâlden, dêr't de SjangShang-kultuer oer it Noardsineeske leechleechlân troch waardferspraat ferspriedwaard. Lykwols wie it gebiet dêr't troch de SjangShang-foarsten effektyf politike macht waard útoefene nei gedachten lytser. De grinsgebieten stienen ûnder it bewâld fan lokale hearskers, dêr't ien fan him tsjin de SjangShang kearde.
=== De Tsjow ===
Yn de [[11e iuw f.Kr.]] foelen de [[TsjowZhou-dynasty|Zhou]] fanút it noarden oan en rukten op nei de haadstêd dy't troch har ferovere waard. It soe noch wol in iuw doarre foardat sy al it gebiet fan de Sjang-hearskers foarfêst yn hannen hienen. It sintrum fan har macht kaam te lizzen by de stêd [[Lo-jangLuoyang]] dy't troch har stiften waard. Yn polityk en kultureel opsicht wienen sy de erfgenamten fan de SjingShang. Harren grutste fernijing wie de yntroduksje fan it [[lienstelsel]]. Troch in systeem fan machtsdelegearing hienen de keningen fan de TsjowZhou in better grip op de grutte befolking as harren foargongers. Ferwanten en eallju krigen stikken lân bûten it keninklik domein tabediele sadat mear as 40 mei de TsjowZhou ferbûne fasaalsteaten ûntstienen.
De iere oarde fan de TsjowZhou hat oant [[771 f.Kr.]] doarre, dat jier waard de TsjowZhou kening yn it westen ferslaggen troch nomadyske stammen en rekken har âlde wengebieten yn it Kung-chung-gebiet kwyt. It keninklik domein ferlear in grut part fan har gebiet en de haadstêd Lo-jangLuoyang har politike gewicht. Stadichoan foel de politike en militêre macht yn hannen fan wichtige regionale foarsten dy't it meastepart fan de fasaalsteaten fan de TsjowZhou ferneatigen en har lân ynnommen. Grutte politike en kulturele feroarings hâlden plak en de kaart fan Sina feroare yngripend. Ut oerbleaune dokuminten docht bliken dat in protte nije stêden boud waarden en oanhâlden kriich fiere waard tusken de steaten ûnderinoar, dêr't massaal slachtoffers by foelen. Lykwols wie der yn dizze ûnrêstige tiden in eksplosive technologyske foarútgong, in grutte befolkingsoanwaaks en ferskine de earste echte Sineeske filosofen as [[Konfusius]] en [[Tao]].
De Tsjow-dynasty hâlde langer stân as alle oare dynastyen yn de skiednis fan Sina. De lêste kening regearre oant en mei [[256 f.Kr.]]
== It tiidrek fan de keizerriken ==
[[Ofbyld:Qinshihuangdi3.jpg|left|thumb|150px|Ofbylding fan Hwangty, de earste keizer]]
Yn [[221 f.Kr.]] ûnderwurp [[KwinQin SyShi HwangtyHuang]], de kening fan de Tjin[[Qin-dynasty|Qin]] alle doedestiids steaten yn Sina en naam de titel fan ''hwangtyhuang'' of ''huangdi'', ferheveneferhefte foarst of keizer oan. Hy wie in wrede hearsker. Yn de krigen dy't troch him fierd waarden, binne nei alle gedachten wol oardel miljoen deaden fallen. Oan dizze keizer hat Sina har namme te tankjen. Hy kreëarre in steatsysteem dat mei tuskenskoften mear as twa tûzen jierren lang stân hâlde soe. Maten en gewichten waarden standerdisearre, wetten kodifisearre en yn hiel it ryk kamen mar der ien munt en ien skrift.
Neidat in oantal jierren nei it ferstoarn fan KwinQin SyShi HwangtyHuang oeral opstannen útbrutsen, brocht [[LioeHan TjiWendi]] yn [[208180 f.Kr.]] as earste keizer fan de nije [[Han]]-dynasty frede. Ut dizze tiid datearret de grutste útwreiding fan Sina: nei it westen tsjin de ynfallende [[nomaden]]stammen út Sintraal-Aazje, nei it suden yn it tsjintwurdige Sina besuden de rivier de [[JangYang-tse]] oant en mei it tsjinwurdige [[FietnamFjetnam]]. De Hantiid stiet bekend as ien fan de bloeiperioaden út de Sineeske skiednis en is opdield yn in westlik tiidrek (oant [[9|9 n.Kr.]] en in westlik tiidrek (9-[[220|220 n.Kr.]] troch it ferplakken fan de haadstêd fan it westen nei easten. It [[Konfusianismekonfusianisme]] waard yn dy tiid de offisjele godstsjinst, de [[Sineense Muorre]] kaam ôf. Nei it westen ûntstie de [[siderûte]] en yn [[105]] die [[KaiCai Lun]] syn wichtige ûntdekking fan [[papier]].
Yn de rin fan de [[2e iuw]] rekke de hearskippij fan de Han lykwols yn ferfal en nei in grutte boereopstân fan de saneamde [[Gielmutsen]] en inkele paleisrevolúsjes foel de ienheidssteat yn trije riken útinoar. Pas yn [[589]] waard Sina opnij werienigeweriene ûnder de [[SweiSui-dynasty]] dy't yn [[618]] ferfongen waard troch de [[Tang-dynasty]] (oant [[907]], dêr't wer in tiidrek fan grutte útwreiding en bloei mei útein sette.
It [[boedisme]] hie Sina yn de twadde helte fan de [[1e iuw]] berikt, mar fûn pas gruttere útwreiding yn de iuwen fan politike ferdieldheid. Under keizer [[TaizuDaowu fan Noardlike Wei|Daowu]] ([[386]]-[[409]]) waard it ta steatsgodstsjinst fan Sina
Yn [[907]] foel Sina wer yn lytse steatsjes útein oant it yn [[975]] wer feriene waard troch de earste keizer fan de [[SoengSong-dynasty]]. Under dizze dynasty gong it de Sinezen wer in skoft lang foar de wyn. De ekonomy bloeide en de befolking ferdûbele oant sa'n 100 miljoen ynwenners. Mar ek oan dat tiidrek kaam wer in ein, want yn de rin fan de [[12e iuw]] kaam it noardlike part fan Sina yn hannen fan de [[Jin]]-dynasty (1115-1234)|Jin-dynasty]] ôfkomstich út [[Mantsjoerije]] dy't [[BeijingPeking]] ta haadstêd makken. It suden bleau ûnder bewâld fan de Song oant yn [[1276]] hiel Sina oerweldige waard troch in folk fan nomaden, de [[Mongoalen]] dy't Sina feriene en de [[JuanYuan-dynasty]] (1279-1368) festige.
De grûnlizzer fan dizze dynasty wie de freesde foarst [[Djenghiz Kaan]]. Yn betreklik koarte tiid wist dizze in enoarm grut gebiet ûnder syn bewâld te krijen. It omfieme it tsjintwurdige [[Mongoalje]], Noard-Sina, [[Sintraal-Aazje]] en Súd-Ruslân oant en mei de grinzen fan it Arabyske [[Abassiden]]ryk. Syn opfolgers foegen letter noch parten fan it Midden-Easten en fan East-Jeropa der oan ta. De wichtichste keizer fan dizze dynasty wie [[Kubilai Kaan]] (1215-1294). Hy brocht soarge foar frede yn it hiele ryk en de ekonomy bloeide wer op. Keunst en kultuer krigen wer kâns ta ûntwikkeling te kommen. Skilderkeunst, de keramyk en de literatuer berikten nije hichten. Under syn bewâld besocht de Italjaanske ûntdekkingsreizger [[Marko Polo]] Sina. ▼
▲De grûnlizzer fan dizze dynasty wie de freesdefreze foarst [[Djenghiz KaanKhan]]. Yn betreklik koarte tiid wist dizze in enoarm grut gebiet ûnder syn bewâld te krijen. It omfieme it tsjintwurdige [[Mongoalje]], Noard-Sina, [[Sintraal-Aazje]] en Súd-Ruslân oant en mei de grinzen fan it Arabyske [[Abassiden]]ryk. Syn opfolgers foegen letter noch parten fan it Midden-Easten en fan East-Jeropa der oan ta. De wichtichste keizer fan dizze dynasty wie [[Kubilai KaanKhan]] (1215-1294). Hy brocht soarge foar frede yn it hiele ryk en de ekonomy bloeide wer op. Keunst en kultuer krigen wer kâns ta ûntwikkeling te kommen. Skilderkeunst, de keramyk en de literatuer berikten nije hichten. Under syn bewâld besocht de Italjaanske ûntdekkingsreizger [[Marko Polo]] Sina.
De lêste Juan-keizer waard yn [[1368]] ferdreaun troch [[Hongwu]] dy't de [[Ming-dynasty]] stifte. Under dizze dynasty die Sina begjin [[15e iuw]] in goai nei wrâldhearskippij. Tusken 1405 en 1433 fear Admiraal [[Zheng He]] sânris nei lannen om de [[Yndyske Oseaan]], wêrfan trije kear nei de eastkust fan [[Afrika]], mear as 100 jier foardat de Jeropeanen útein setten mei de kolonisaasje fan it kontinint. Mar dizze besiking bruts ôf wêrnei in tiidrek fan isolemint folge. ▼
▲De lêste JuanYuan-keizer waard yn [[1368]] ferdreaun troch [[Hongwu]] dy't de [[Ming-dynasty]] stifte. Under dizze dynasty die Sina begjin [[15e iuw]] in goai nei wrâldhearskippij. Tusken 1405 en 1433 fear Admiraal [[Zheng He]] sânris nei lannen om de [[Yndyske Oseaan]], wêrfan trije kear nei de eastkust fan [[Afrika]], mear as 100 jier foardat de Jeropeanen útein setten mei de kolonisaasje fan it kontinint. Mar dizze besiking bruts ôf wêrnei in tiidrek fan isolemint folge.
Krekt doe't der út Jeropa wei mear omtinken kaam foar Aziatyske kultueren, stûke de kultuergroei yn Sina. It Ming-ryk wie oer har hichtepunt hinne. De lêste Mingkeizers wienen meastentiids swak en net tsjinsteande de Sineeske Muorre hie it lijen fan Mongoalske strooptochten en fanút see makken Japanske en Sineeske piraten de lange kuststripe ûnfeilich. Jeropa waard stadichoan konkurrint fan Aazje op it mêd fan [[wittenskip]] en [[technology]]. Yn [[1631]] brocht in grutte folksopstân in ein oan de Ming en de heal nomadyske Mantsjoes soenen mei har stamlieder [[Nurhachy]] de lêste dynasty fan Sina stiften. ▼
▲Krekt doe't der út Jeropa wei mear omtinken kaam foar Aziatyske kultueren, stûke de kultuergroei yn Sina. It Ming-ryk wie oer har hichtepunt hinne. De lêste Mingkeizers wienen meastentiids swak en net tsjinsteande de Sineeske Muorre hie it lijen fan Mongoalske strooptochten en fanút see makken Japanske en Sineeske piraten de lange kuststripe ûnfeilich. Jeropa waard stadichoan konkurrint fan Aazje op it mêd fan [[wittenskip]] en [[technology]]. Yn [[1631]] brocht in grutte folksopstân in ein oan de Ming en de heal nomadyske Mantsjoes soenen mei har stamlieder [[ NurhachyNurhaci]] de lêste dynasty fan Sina stiften.
Under de earste trije keizers fan de [[Mantsjoe-dynasty]] (1644-1912) hearske trochgongs frede, rust en wolfeart yn Sina. Neffens skattingen wie de befolking ein [[18e iuw]] waakse oant 330 miljoen. It [[kristendom]] berikte Sina, mar krige gjin fêste fuot. Om 1700 wienen der lykwols al 300.000 bekearlingen, mar omdat de ferskate kristlike oarden ûnder inoar hieltyd spul hienen, waard it leauwen yn [[1721]] troch de keizer ferbean en moasten alle misjonarissen it lân ferlitte. Noch wat letter woenen de Sinezen alle Jeropeanen bûten de doar hâlde en yn [[1757]] waard allyksa bepale dat Jeropeeske hannelslju allinnich mar de súdlike havenstêd [[Kanton]] oandwaan mochten. Lang om let moast Sina romte jaan oan it ymperialistyske Jeropa doe't it yn de [[19e iuw]] yntern tige ferskuorre rekke troch opienfolgjende opstannen en de ekonomy ynstoarte. ▼
▲Under de earste trije keizers fan de Mantsjoerijske [[ MantsjoeQing-dynasty]] ( [[1644 ]]- [[1912 ]]) hearske trochgongs frede, rust en wolfeart yn Sina. Neffens skattingen wie de befolking ein [[18e iuw]] waakse oant 330 miljoen. It [[kristendom]] berikte Sina, mar krige gjin fêste fuot. Om 1700 wienen der lykwols al 300.000 bekearlingen, mar omdat de ferskate kristlike oarden ûnder inoar hieltyd spul hienen, waard it leauwen yn [[1721]] troch de keizer ferbean en moasten alle misjonarissen it lân ferlitte. Noch wat letter woenen de Sinezen alle Jeropeanen bûten de doar hâlde en yn [[1757]] waard allyksa bepale dat Jeropeeske hannelslju allinnich mar de súdlike havenstêd [[Kanton]] oandwaan mochten. Lang om let moast Sina romte jaan oan it ymperialistyske Jeropa doe't it yn de [[19e iuw]] yntern tige ferskuorre rekke troch opienfolgjende opstannen en de ekonomy ynstoarte.
Yn [[1894]] rekke it yn kriich mei [[Japan]] en omdat de Japanske striidkreften folle better útrêsten wienen as de Sineeske late it in ferpletterjende nederlaach. Sina moast Korea en Taiwan oan Japan ôfstean. Even krige foarstanners fan herfoarmingen it foar it sizzen. De anty-Westerske, mar misleare [[Bokseropstân]] (1899-1901) betsjutte in earnstich gesichtsferlies foar it keizerryk. Fergees besocht it har oan de tiid oan te passen, in militêre kûp soe lykwols in ein makke oan in tiidrek.
== De moderne tiid ==
=== Republyk Sina ===
Mei it ôfsetten fan de lêst Sineeske keizer yn [[1911]] kaam in ein oan in keizerryk, de republyk Sina waard útroppen. Fuort dêrnei ferklearren [[Mongoalje]] en [[Tibet]] harren ûnôfhinklik fan Sina en [[TuvaTûva]] waard beset troch [[Ruslân]]. [[Sun Yat-Sen]], dejinge dy't de revolúsje oanfiere hie waard de earste presidint.
Yn de [[Earste Wrâldkriich]] keas Sina de kant fan alliearden. Japan, dat offisjeel ek de kant fan de alliearden keazen hiel, besette lykwols de Dútske konsesje [[Shantung]] yn Sina, en besocht ûnderwilens mei "21 easken" in grut part fan harren soevereiniteit ôf te nimmen. Nei de kriich kamen dizze gebieten oan Japan ta. Yn Sina bruts in ûnrêstige tiid oan mei in protte [[anargy]] en ferskate minsken besochten tagelyk de macht nei harren ta te lutsen. Dizze minsken wurde de ''Kriichshearen'' neamd. Der woede in boargeroarloch dêr't yn [[1925]] in ein oan kaam, doe't de leider fan de Nasjonalistyske [[Kwo Min Tang|Kwo Min Tang partij]], [[Tsjiang Kay-tsjek]] alle oerbleaune Kriichshearen ferslaggen hie.
| 