Aldingelsk: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
red hiele side + oanf |
|||
Rigel 1:
{{Universele ynfoboks histoarysk taalstadium
It '''Aldingelsk''' of '''Angelsaksysk''' (ek: Angel-Saksysk) is de histoaryske foarm fan it [[Ingelsk]] sa't dat (yn parten fan wat tsjintwurdich [[Ingelân]] en Súd-[[Skotlân]] is) sprutsen waard tusken likernôch [[500]] en [[1066]]. Yn dat tiidrek ûntstie it Ingelsk út 'e [[Germaanske talen|Germaanske]] stamtalen fan 'e mannemacht nei de [[Britske Eilannen]] ferfearne [[Angelen]], [[Saksen (folk)|Saksen]], [[Jutten]] en guon [[Friezen]], dy't har dêr mei de lânseigen [[Kelten|Keltyske befolking]] fermongen. Yn 't earstoan wiene der trije [[dialekt]]en te ûnderskieden, [[Anglysk]], [[Westsaksysk]] en [[Kentsk]], oerlevere fan 'e achtste iuw ôf. It Westsaksysk wie de dominante fariant en dêryn is dan ek it measte fan 'e [[Aldingelske literatuer]] oerlevere. Letter naam it Anglysk dy posysje oer. De ferienfâldiging fan it Ingellsk troch it ferlies of de ôfswakking fan namfallen en oare ferbûgings wie al úteinset, doe't de [[Normandyske Ynfaazje]] fan 1066 in abrupte ein makke oan 'e lykmjittige ûntjouwing fan it Ingelsk.▼
| namme = Aldingelsk
| oare namme(n) = Angelsaksysk
| taalgebiet = [[Ingelân]], [[súd]]lik [[Skotlân]]
| skrift = [[Latynske alfabet]], [[runen]]
| taalfamylje = ● [[Yndo-Jeropeeske talen|Yndo-Jeropeesk]]<br> ● [[Germaanske talen|Germaansk]]<br> ● [[Westgermaanske talen|Westgermaansk]]<br> ● [[Noardwestgermaanske talen|Noardwestgermaansk]]<br> ● [[Angelsaksyske talen|Angelsaksysk]]<br> ● [[Ingelsk]]<br> ● '''Aldingelsk'''
| dialekten = [[Kentysk]], [[Mersiaansk]], <br>[[Noardumbrysk]], [[Westsaksysk]]
| tiidrek = [[550]] – [[1066]]
| ûntstien út = [[Noardwestgermaansk]]
| ûntjûn ta = [[Midingelsk]]
| ISO 639-1 =
| ISO 639-2 = ang
| ISO 639-3 = ang
}}
▲It '''Aldingelsk''' ([[Ingelsk]]: ''Old English''; Aldingelsk: ''Ænglisc'') of '''Angelsaksysk''' (
[[File:Germanic_dialects_ca._AD_1.png|left|thumb|230px|De [[areaal|fersprieding]] fan 'e [[Germaanske talen|Germaanske]] [[dialekt]]groepen oan it begjin fan 'e [[Gregoriaanske kalinder|Westerske jiertelling]]. Ut it reade gebiet by de [[Noardsee]]kust lâns, dêr't [[Ingveoanske talen|Ingveoanske dialekten]] sprutsen waarden, kamen yn 'e [[fyfde iuw]] de [[Angelen]], [[Saksen (folk)|Saksen]] en oare lânferhuzers dy't [[Ingelân]] [[kolonisearre]]n.]]
==
It Aldingelsk
==
It Aldingelsk ûntjoech him út in stikmannich [[Noardwestgermaanske talen|Noardwestgermaanske]] [[dialekt]]en dy't oarspronklik by de [[Noardsee]]kust lâns sprutsen waarden, fan [[Jutlân]] fia wat no [[Sleeswyk-Holstein]] en [[Nedersaksen]] is, oant yn [[Westerlauwersk Fryslân]]. Lju út dy kriten, de [[Saksen (folk)|Saksen]], [[Angelen]] en yn mindere mjitte ek [[Jutten]] en guon [[Friezen]], ferlieten yn 'e rin fan 'e [[fyfde iuw]], ûnder it [[Grutte Folkeferfarren]], harren wengebieten om har [[Angelsaksyske kolonisaasje fan Grut-Brittanje|op 'e Britske Eilannen te fêstigjen]]. Dy kolonisten kamen mei-inoar de [[Angelsaksen]] te hjitten, in gearlûking fan 'e [[etnonym|etnonimen]] 'Angelen' en 'Saksen'. Frjemd genôch lykje de dialekten fan 'e Angelsaksen net bot beynfloede te wêzen troch de [[Keltyske talen]] dy't doedestiden op 'e Britske Eilannen sprutsen waarden. Omtrint [[550]] wiene der safolle ferskillen ûntstien tusken de dialekten fan 'e Angelsaksen en de taalfarianten fan harren op it [[Jeropa|Jeropeeske]] [[fêstelân]] efterbleaune sibben, dat der foar it earst sprutsen wurde koe fan in Angelsaksyske (of Aldingelske) taal. Tsjin 'e [[sânde iuw]] hie it Angelsaksysk yn [[Ingelân]] en súdlik [[Skotlân]] in dominante posysje oernommen fan it [[Mienbrytoanysk]], in [[Keltyske talen|Keltyske taal]], en fan it [[Latyn]] (dat ûnder de iuwen fan [[Romeinen|Romeinske]] oerhearsking op 'e Britske Eilannen woartelsketten hie).
[[File:Anglosaxonrunes.svg|right|thumb|250px|De [[runen]] wêrmei't it Aldingelsk skreaun waard foar't it [[Latynske alfabet]] ynboargere rekke.]]
It Aldingelsk koe opdield wurde yn fjouwer dialekten: it fan oarsprong Angelske [[Mersiaansk]] en [[Noardumbrysk]] en it fan oarsprong Saksyske [[Kentysk]] en [[Westsaksysk]]. Trochdat it [[Keninkryk Wesseks]] yn 'e [[njoggende iuw]] de oare [[Heptargy|Angelsaksyske keninkriken]] oermânsk waard, wist it Westsaksysk him úteinlik ta de [[skriuwtaal|standertskriuwtaal]] te ûntwikkeljen. Sadwaande is yn dat dialekt it meastepart fan 'e Aldingelske [[literatuer]] oerlevere. De oare dialekten wiene lykwols gjin dearinnende wegen, want it Westsaksysk strûpte der letter ûnder, en it moderne Ingelsk komt fierhinne fuort út it Mersiaansk, wylst de [[Skotsk]]e taal fuortboude op 'e grûnslach fan it Noardumbryske dialekt.
De ûntwikkeling fan 'e Ingelske taal fan Aldingelsk nei [[Midingelsk]] wie feitliks in iuwenlang proses fan stadige feroarings. Foar in part kamen dy fuort út 'normale' taalûntwikkeling, mei't libbene talen altyd oan it feroarjen binne. Mar dêrnjonken ûndergie it Ingelsk ek in sterke ynfloed fan it [[Aldnoarsk]] nei't it noarden fan Ingelân yn 'e [[8e iuw|achtste]] en de [[njoggende iuw]] fierhinne troch [[Noaren (folk)|Noaren]] [[kolonisearre]] waard. Hoewol't dy kolonisten úteinlik opgiene yn 'e Ingelske befolking, lieten se dúdlike [[taalkunde|linguïstyske]] spoaren nei. Dy waarden allinne noch mar fuortsterke doe't hiel Ingelân tusken [[1013]] en [[1042]] troch de [[Denemark|Denen]] oerhearske waard. Sa kaam it Ingelsk bygelyks oan [[wurd]]en as ''tree'' ("beam") en ''egg'' ("aai"), en teffens waarden de Angelsaksyske [[foarnamwurd]]en ''hie'', ''him'' en ''hera'' ferfongen troch de op it Aldnoarsk basearre ekwivalinten ''they'' ("sy", [[meartal]]), ''them'' ("harren"), resp. ''their'' ("harren", [[besitlik foarnamwurd|besitlik]]).
== Aldingelske Literatuer ==▼
[[File:Her_swutelað_seo_gecwydrædnes_ðe.jpg|left|thumb|230px|"Her swutelað seo gecwydrædnes ðe", in Aldingelske ynskripsje boppe in [[doar]] yn 'e [[10e iuw|tsiende-iuwske]] St. Mary's Church fan [[Breamore]], yn [[Hampshire]].]]
De [[Normandyske Ynvaazje]] fan [[1066]] wurdt yn 'e regel foar it gemak oanholden as de ein fan 'e Aldingelske perioade en it begjin fan it [[Midingelsk|Midingelske tiidrek]], om't doe de iuwenlange ynfloed op it Ingelsk úteinsette fan it [[Normandysk]], in [[Romaanske talen|Romaanske taal]] dy't nau besibbe wie oan it [[Frânsk]]. Behalven troch de oername fan in grut tal Romaanske [[lienwurd]]en ûnderskate it Midingelsk him ek fan it Aldingelsk troch in yngeande ferienfâldiging fan it oarspronklik fiiffâldige [[namfal]]lesysteem, dat nei alle gedachten ôfsliten wie om it Aldingelsk mear yn oerienstimming te bringen mei it Aldnoarsk, dat in oar stelsel fan [[ferbûging (grammatika)|ferbûgings]] hie, mar dêr't it [[morfology (taalkunde)|morfologysk]] wol tige op liek. Yn elts gefal gie it ûnderskie tusken de [[nominatyf]] (earste namfal) en de [[akkusatyf]] (fjirde namfal) ferlern, útsein yn [[persoanlike foarnamwurden]], ferdwûn de [[ynstrumintalis]] alhielendal en waard it gebrûk fan 'e [[genityf]] (twadde namfal) beheind ta it omskriuwen fan besit. Fierders waard in grut tal ûngeregelde ferbûgingsfoarmen ta geregelde foarmen makke, wylst stadichoan ek de [[sinsbou]] folle minder fleksibel waard.
==Alfabet==
It Aldingelsk waard yn 't earstoan [[skriuwen|skreaun]] yn [[runen]], mar fan 'e [[sechsde iuw]] ôf waard in oanpaste foarm fan it [[Latynske alfabet]] brûkt, dat de op runen basearre [[letter]]s [[wynn]] (ƿ, foar de 'w' fan "skowe") en [[thorn (letter)|thorn]] (þ, foar de [[stimleaze th]] fan ''thin'') omfieme, en teffens de oanpaste Latynske lettertekens [[eth]] (ð, foar de [[stimhawwende th]] fan ''this'') en [[Æ|ash]] (æ, foar in [[fokaal]] dy't liket op 'e e fan "pet", mar fierder tebek yn 'e mûle útsprutsen wurdt).
De measte Aldingelske [[literatuer]] is oerlevere yn it [[Westsaksysk]], it [[dialekt]] fan it [[Keninkryk Wesseks]], om't dat [[polityk]] foar master opsloech. Yn mindere mjitte binne ek wurken yn it [[Mersiaansk]] en it [[Noardumbrysk]] bewarre bleaun, mar yn it fjirde haaddialekt, it [[Kentysk]], is net folle oerlevere. Wichtige wurken yn it Aldingelsk binne de skriften fan [[kening]] [[Elfrik]] en in stikmannich heldedichten, wêrfan't ''[[Beowulf]]'' it meast ferneamd is. In oansjenlik tal [[manuskript]]en fan Aldingelske literatuer is bewarre bleaun yn it ''[[Exeter Book]]'', it ''[[Vercelli Book]]'' en it [[Junius-manuskript|''Junius''-manuskript]].
[[File:Beowulf_Cotton_MS_Vitellius_A_XV_f._132r.jpg|right|thumb|180px|De iepening fan it Aldingelske [[epos]] ''[[Beowulf]]'': ''Hƿæt ƿē Gārde / na ingēar dagum þēod cyninga / þrym ge frunon...'']]
Foarbylden fan oerlevere Aldingelske teksten binne:
Line 18 ⟶ 43:
* ''[[The Wanderer]]''
==
Krektlyk as guon oare histoaryske taalfoarmen is it Aldingelsk troch [[taalkundige]]n en [[hobby]]isten út letter tiid brûkt om teksten te meitsjen dy't òf de literatuer fan 'e Angelsaksen neibearden, òf de taal fan 'e Angelsaksen mei opsetsin oerbrochten nei in folslein oare [[kultuer|kulturele kontekst]]. Sa brûkte de ferneamde [[Ingelân|Ingelske]] [[taalkundige]] en [[fantasy (sjenre)|fantasy]]skriuwer [[J.R.R. Tolkien]] it Aldingelsk as de taal fan syn Rohirrim, de bewenners fan it lân Rohan yn syn [[trilogy]] ''[[The Lord of the Rings]]''.
Fierders hat de yntroduksje fan it [[ynternet]] de fersprieding fan materiaal oer en yn it Aldingelsk mooglik of alteast ienfâldiger makke. Guon [[webside]]n en [[ynternet]]foarums op it mêd fan it [[moderne heidendom]] en [[larp|histoaryske neispilings]] fiterje it aktive gebrûk fan it Aldingelsk oan. Der bestiet tsjintwurdich ek in [[:ang:XXX|Aldingelske ferzje]] fan 'e [[Wikipedy]]. Ut in ûndersyk út [[2014]] die lykwols bliken dat in grut diel fan it 'Aldingelsk' dat [[online]] brûkt wurdt, alhiel net op 'e histoaryske taal liket, en dat it boppedat grôtfol sit mei de meast basale [[grammatika]]le flaters.<ref>{{Aut|Neuland, Christina, en Schleburg, Florian}}, ''A New Old English? The Chances of an Anglo-Saxon Revival on the Internet'', yn: {{Aut|Buschfeld, S., et al. (red.)}}, ''The Evolution of Englishes: The Dynamic Model and Beyond'', Amsterdam, 2014 (John Benjamins), s. 486-504.</ref>
*{{en}}[http://www.ethnologue.com/language/ang Beskriuwing fan it Aldingelsk op ''Ethnologue'']
*
*
*
*
*
{{YnterWiky|code=ang}}
{{boarnen|boarnefernijing=
▲== Keppeling om utens ==
<references/>
▲* [http://www.oldenglishtranslator.co.uk/ Aldingelsk/Modern Ingelsk Oersetter]
----
▲* [http://www.wmich.edu/medieval/resources/IOE/index.html Online Yntroduksje ta Aldingelsk]
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Old_English ''Notes'' en ''Bibliography'', op dizze side].
▲* [http://www.omniglot.com/writing/oldenglish.htm Aldingelsk (Anglo-Saxon) alfabet]
----
▲* [http://archive.is/20120527080316/home.comcast.net/~modean52/oeme_dictionaries.htm Aldingelsk - Modern Ingelsk wurdboek]
{{Commonscat|Old English}}
▲* [http://www.nosweatshakespeare.com/resources/shakespeare-old-english.htm Shakespeare's Ingelsk vs Aldingels]
}}
[[Kategory:Aldingelsk| ]]
| |||