Wetterskip Fryslân: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
Daam (oerlis | bydragen)
stav
Rigel 2:
[[Ofbyld:2014-Waterschappen-1250.png|thumb|260px|<small>Kaart mei de Nederlânske wetterskippen (2014). Nûmer 2 is it Wetterskip Fryslân</small>]]
It '''Wetterskip Fryslân''' is in [[wetterskip]] yn [[Fryslân]]. It hat de noed foar alle diken yn en om de provinsje en is dêrneist ferantwurdlik foar it kwantitative en kwalitative behear fan it [[oerflaktewetter]] yn hast hiel Fryslân en in stik fan it Grinslanner [[Westerkertier]]. De organisaasje sit yn [[Ljouwert (stêd)|Ljouwert]].
{{stavering}}
== Skiednis ==
It hjoeddeiske Wetterskip Fryslân waard yn 2004 foarme, mar hat in skiednis dy’t al yn de [[midsiuwen]] begjint.
Line 8 ⟶ 7:
=== Untstean ===
[[Image:Frisia Occidentalis Blaeu 1630.jpg|thumb|260px|Fryslân yn 1630]]
Fan de [[10e iuw]] ôf waard yn Nederlân op grutte skaal [[feanterij|ferfeante]] om te foarsjen yn it branjeferlet fan in sûnt dy tiid sterk tanimmende befolking. Hjirby bleau in legere boaiem oer, wat noch fuortsterke waard troch [[ynklinken]] fan it oerbleaune fean. Dêrtroch ûntstie behoefteferlet ta gearwurking om it lân tsjin de see te beskermjen en it wetter doelmjittich ôf te fieren. Ek yn Fryslân ûntwikkeleûntjoech de stewaasjesitewaasje him sa. Yn it earstoan wie wetterbehear dêr in ferantwurdlikheid fan de [[gritenij]]en, mar sûnt de Midsiuwen ûntstienen mei dat doel selsstannige organisaasjes, dy’t har letter ta wetterskippen ûntwikkelen. De earste foarrinder fan in wetterskip waard yn [[1680]] troch de [[Steaten fan Fryslân]] ynsteld. Dizze saneamde ''seedykkontribúsje'' moast tasjen op de beskerming tsjin de see fan de by [[Boalsert (stêd)|Boalsert]] lizzende [[Tjaard fan Aylvapolder]]. Oant 1815 ûntstienen yn Fryslân yn totaal tsien seedykkontribúsjes, sirkasawat 55 [[polder]]s en trettjin [[drûchmakkerij]]en.
 
=== Dykwetterskippen ===
Yn de [[Nederlânske Grûnwet|Grûnwet fan 1848]] waard bepaaldfêstlein, dat de wetterskippen tenei ferantwurdlik wêze soenen foar de [[wettersteat]]soarch en dat de provinsjes dêrop tafersjoch hâlde moasten. De provinsje Fryslân fierde hjirnei nije regleminten yn foar alle seewarrende wetterskippen, de [[dykwetterskip]]pen. Ek waard de wize feroare wêrop de wetterskipsbelestingen heft waarden. Yn de desennia dêrnei foege de provinsje boppedat guon dykwetterskippen gear. Yn 1892 waard troch de provinsje foar de seewarrende in algemien reglemint fêststeld, dêr't ûnderwerpen as it foech fan it wetterskipsbestjoer en syn ferkiezing yn fêstlein waarden. Dat reglemint waard dêrnei op mear wetterskippen fan tapassing ferklearre. It heechste bestjoersorgaan fan in wetterskip wie òf in ''kolleezje fan folmachten'', dy’t dan de stimgerjochtigestimhawwende grûneigeners fertsjintwurdigen, òf in ''[[Yngelân|gearkomst fan yngelannen]]'', besteande út dy grûneigeners sels.
 
=== Feanpolders ===
Neist de seewarrende wetterskippen ûntstienen yn Fryslân ek [[binnendyks]]eke wetterskippen. Dêrta hearden de saneamde [[feanpolder]]s. DizzenDy kamen healwei de [[19e iuw]] ta stân as in gefolch fan de wize wêrop yn dy tiid ferfeante waard. Troch it ôfgraven fan [[leechfean]] gie lân ferlern, wat mei ta gefolgen hie dat de lokale befolking ferearme. It Ryk ferplichte dêrom yn 1822 ferfeanters om it gebiet dat se ôfgroeven hienen dêrnei ek drûch te lizzen. De kosten hjirfan moasten troch harren sels opbrocht wurde yn de foarm fan ''slyk- en earmenjildenearmejilden'', in belesting dy’t oer de oanmakke [[Turf (brânstof)|turf]] heft waard. Mei de opbringst hjirfan waard ek de earmoede bestriden. De ferfeanters, dy’t mienden dat in winst opsmitende eksploitaasje hjirtroch ûnmooglik waard, protestearren tsjin dizze regeling en waarden d6eryndêryn stipe troch de provinsje.
 
It jier dêrop besluetbesleat kening [[Willem I fan de Nederlannen|Willem I]] (1772-1843) in adviseur nei Fryslân ta te stjoeren, [[Edmond de la Coste]] (1778-1870), dy’t in oplossing foar de sitewaasje betinke moast. Yn it rapport dat hyer nei syn reis útbrocht, beskreaunbeskreau De la Coste detrochde troch ferfeantingen ûntstiene wetterplassen sa:
:''"Deze waterplassen zijn <small>(...)</small> verwoestend en vernielend bij storm, en vooral wanneer <small>(...)</small> het boezemwater van Vriesland zich in de zee niet kan ontlasten maar over de lage landen door de winden heen en weer gedreven wordt, zijn de <small>(...)</small> plassen <small>(...)</small> woedende meeren, waarvan de golven <small>(...)</small> de naburige gronden afkabbelen <small>(...)</small> de wegen wegspoelen <small>(...)</small> en de plaatsen waar dorpen staan voor de bewooning van menschen bijna onvatbaar maken"''.
Dochs stie De la Coste gjin yngripende maatregels foar. Nei oanlieding fan syn befinings waarden de Fryske [[gritenij]]en yn fjouwer klassen opdield, elk mei in eigen ferfeantingsreglemint. Feanterijen yn gritenijen fan de earste klasse koenen foarearst op âlde foet trochgean. Dizzen hoegden yn earste ynstânsje dus net drûchlein te wurden, wat dêrtroch yn guon feanterijen noch ûngefear tritich jier duorje soe. Wol waarden yn dizze gritenijen slyk- en earmenjildearmejild heft. In kolleezje fan “kommitearden” waard ûnder oare belêste mei de kontrole op it ynjen en de besteging hjirfan. DizzeDy kolleezjekolleezjes soenen har letter ûntwikkelje ta feanpolderbestjoeren..
 
Doe’t om 1850 hinne de provinsje Fryslân it needsaaklik achte om in tal feanterijen drûch te lizzen, waarden de feanpolders oprjochte. DizzenDy waarden net lykas de wetterskippen kontrolearre troch de grûneigenersgrûneigners, mar troch [[Deputearre Steaten]] fan Fryslân, wêroandêr't de polderberstjoeren foar in soad hannelingen tastimming oan freegje moasten.
 
=== Boezemwetterskippen ===
[[Image:Provfriesland.gif|right|thumb|Fryslân yn 1868]]
In oare kategory binnendyksebinnendykske wetterskippen wienen de saneamde [[boezemwetterskip]]pen. DizzeDy waarden yn Fryslân benammen nei 1875 oprjochte, neidat yn de rin fan de [[19e iuw]] hieltyd mear [[Boezem (wetter)|boezemlân]] foar de lânbou ynpoldere wie. De ynstelling fan dizze wetterskippen waard oanmoedige troch de provinsje, dy’t hjirynhjir in goede manier yn seach om de wetterbehearsking te ferbetterjen. Boezemwetterskippen moasten leechlizzende stikken lân bedykje en sa beskermje tsjin hege [[Boezem (wetter)|boezemwetterstannen]]. Ek waarden se ferantwurdlik foar it bemeallen fan dizze gebieten. It heechste bestjoersorgaan fan in boezemwetterskip wie de gearkomste fan yngelannen, dy’t meast ienkear yn it jier gearroppen waard. De deiskedeistige gong fan saken wie yn hannen fan in bestjoer, dat troch de yngelannengearkomst beneamd waard.
 
=== Fúzjes ===
By de provinsje groeiden yn de rin fan de [[20e iuw]] stadichoan mear beswierren tsjin it grutte tal wetterskippen yn Fryslân, hoewol’t om 1958 hinne noch altyd in tredde part fan de provinsje by gjin inkel wetterskip hearde.
 
Nei fúzjes yn 1938 en yn it begjin fan de jierren sechtich bleaunen noch alve ''seewarrende wetterskippen'' oer, dy’t yn 1980 fusearre waarden ta it ''Wetterskip Fryslân''. Yn 1993 gie dit op yn it nije ''Waterschap Friesland'', dat ek ferantwurdlik waard foar de nije wetterstân yn de Fryske boezem, de [[wettersuvering]] yn de provinsje en de wetterbehearsking op [[It Amelân]], [[Skiermûntseach (eilân)|Skiermûntseach]] en [[Skylge]]. Inkele jierren letter waard dit wetterskip omneamd ta ''Wetterskip Fryslân''.
 
Wat de ''net-seewarrende wetterskippen'' oanbelanget: yn 1958 telde Fryslân sa’n 1200 polders, feanpolders en wetterskippen. SommigeGuon dêrfan wienen mar tige beskieden fan omfang, lykas it by Ljouwert lizzende wetterskip [[De Hûn (wetterskip Fryslân)|De Hûn]], dat mar krekt 27 [[hektare|ha]] grut wie. Yn de rin fan de tiid waarden dan ek in soad wetterskippen gearfoege. Dêrby spile ek de [[ruilferkaveling]] in rol: atas dizze yn in bepaald gebiet dien wie, waarden nije wetterbouwurken yn eigendom oerdroegen oan it wetterskip dat foar de bemealling fan dat gebiet ferantwurdlik wie. De behear- en ûnderhâldskosten fan dizze wurken wienen lykwols heech en koenen troch de lytsere wetterskippen net opbrocht wurde. Boppedat wienen dizze finansjeel nei by steat om beropskrêften yn tsjinst te nimmen. Resultaat fan dizze ûntwikkelingen wie, dat yn 1976 nognoch mar alve boezemwetterskippen oer wienen. Yn 1997 waard dit oantaltal noch ris werombrocht ta fiif: it [[Wetterskip Boarn en Klif]], it [[Wetterskip Lauwerswâlden]], it [[Marne-Middelsee|Wetterskip Marne-Middelsee]], it [[Wetterskip Sânwâlden]] en it [[Wetterskip De Waadkant]]. DizzeDy fusearren yn 2004 ta it Wetterskip Fryslân, dat sûnt dy tiid yn oerflakte it grutste wetterskip fan Nederlân is. It ienichste oare wetterskip yn Fryslân is hetit noch altyd selsstannige [[Blije Bûtendyks]] yn de gemeente [[Ferwerderadiel]], dat bûten de fúzjeweagen bleau.
 
== Taken ==
Line 39 ⟶ 38:
 
De kearntaken fan it Wetterskip Fryslân binne: it behear fan de kwaliteit en kwantiteit fan it Fryske oerflaktewetter en de soarch foar de see- en polderdiken yn de provinsje. It wetterskip ferdielt dizze taken yn in trijetal saneamde “tema’s".
* ''Feilichheid''. Hjirûnder falle de rampebestriding en it ûnderhâld, de ferbettering en it beweitsjen fan hast 190 km ''[[primêre wetterkearing]]s''. Hjirmei wurde de diken bedoeld lâns de [[Iselmar]], de [[Waadsee]], op It Amelân en Skylge en inkele diken by de grins mei [[Oerisel]]. De soarch foar de ''[[sekundêre wetterkearing]]s'' (de diken efter de seediken lânsby de Waadsee lâns en by de [[Lauwersmar]], en ek mear as 3600 km [[ouwer]]s en [[kaai]]en yn de provinsje) faltfalle hjir ek ûnder. Ek de [[muskusrôt]]bestriding is der in ûnderdiel fan. Fierders heart ek it behear en it ûnderhâld fan hûnderten [[Gemaal (wetterbou)|gemalen]] yn Fryslân by dizze taak.
* ''Genôch wetter''. Fan alle oerflaktewetters yn Fryslân is yn in ''Provinsjaal Wetterhúshâldingsplan'' fêstlein hokker funksje se ferfolje. It Wetterskip Fryslân is derfoarder ferantwurdlik foar dat yn al dizze gebieten ferskate (soms tsjinstridige) belangen fan bygelyks lânbou, natoerbehear en skipfeart sa goed mooglik mei elkoar feriene wurde. In wichtich aspekt dêrfan is it hanthavenjen fan de [[Peil|wetterpeilen]]. DizzeDy binne troch it wetterskip fêstlein yn [[peilbeslút|peilbesluten]] en kinne perit gebiet en it seizoen ferskillend wêze. Foar de útfiering fan dizze taak makket it Wetterskip Fryslân gebrûk fan [[spuislûs|spuislûzen]], wêrfan de wichtichste dy yn [[Dokkumer Nije Silen]] en [[Harns (stêd)|Harns]] binne. Ek it [[Yr. D.F. Woudagemaal]] by [[Teakesyl]] en it [[J.L. Hooglandgemaal]] yn [[Starum]] spylje hjirby in rol. Mei dizze beide gemalen kin teffens yn tiden fan drûchte wetter út de Iselmar ynlitten wurde yn de provinsje. Yn gefal van wetteroerlêst kin it wetterskip foar it bemeallen fan de Fryske boezem ek tsientallen [[poldermole]]s ynsette, wêrfan de organisaasje in oantal yn eigendom hat.
* ''Skjin wetter''. Ek de [[Wettersuvering|suvering]] fan it oerflaktewetter yn Fryslân falt ûnder de ferantwurdlikheid fan it Wetterskip Fryslân. Foar it útfieren fan dizze taak, dy’t ek yn it wetterhúshâldingsplan omskreaun is, brûkt it wetterskip in tritich [[rioelwettersuveringsynstallaasje]]s ferspraat oer de provinsje. It wurket hjirby gear mei gemeenten en de provinsje.