Under de iere Midsieuwen wurdt oer it algemien ferstien: de perioade fan likernôch 500 oant 1000; de skiednis fan [[Jeropa]] nei it yninoar stoartenynstoarten fan it [[West-Romeinske Ryk]]. Soms wurdt ek de term ''tsjustere midsieuwen'' brûkt omdat, troch de gaos dy’t feroarsake waard troch in soad ynvaazjeweagen fan de lossleine folken, der net folle op skrift steld waard en ek in soad ynformaasje ferlern gie. Hjirtroch is noch in soad ‘tsjuster’ wat de krekte gong fan saken oanbelanget. Ek de algemiene efterútgong fan de befolking en libbensstandert, fergelike mei it Romeinske ferline, dy’t stadich oanstadichoan einige by de konsolidaasje fan de tastân troch [[Karel de Grutte]]. ▼{{Stavering}}
▲Under de iere Midsieuwen wurdt oer it algemien ferstien: de perioade fan likernôch 500 oant 1000; de skiednis fan [[Jeropa]] nei it yninoar stoarten fan it [[West-Romeinske Ryk]]. Soms wurdt ek de term ''tsjustere midsieuwen'' brûkt omdat, troch de gaos dy’t feroarsake waard troch in soad ynvaazjeweagen fan de lossleine folken, der net folle op skrift steld waard en ek in soad ynformaasje ferlern gie. Hjirtroch is noch in soad ‘tsjuster’ wat de krekte gong fan saken oanbelanget. Ek de algemiene efterútgong fan de befolking en libbensstandert, fergelike mei it Romeinske ferline, dy’t stadich oan einige by de konsolidaasje fan de tastân troch [[Karel de Grutte]].
===Polityk===
====Ein fan it (West)-Romeinske Ryk====
De midsieuwen kamen op gong doe't ikit gesach fan it [[Romeinske Ryk]] fanwege boargeroarloggen en in soad fijannigens oan de grinzen hieltyd minder waard en de feskateferskate "barbaarske" folken yn it ryk harren hieltyd ûnôfhinkliker opstelleopstelde. Dizze periode wurdt deit [[Grutte Folkeferfarren]] neamd.
Om-ende-by [[455]] wie der ynin situaasje ûntsteanûntstien dat der't net langerfolle belestingjild mear oan it sintraal gesach ôfdroegen waard. De lokale Romeinske autoriteiten waarden oan de kant skowdskood troch de yn it ryk opnommen folken as de [[Fisigoaten]] en de [[BourgondenBoergonden]]. Dizze [[Germanen|Germaanske]] folken namen sels itde heftleie yn hânnenhannen en stiftestiften yn it ryk ûnôfhinklike keninkrykenkeninkriken.
Yn it leger fûnwie inek seldesa'n ûntwikkeling plak. Yn de rin fan de [[5e ieu]] waard de militêre sterkte fan it [[Romeinske leger]] sawat hielendal basearre op [[foederatifoederaty]]-ienhedensienheden. Yn [[451]] koe [[Attila]] de [[Hunnen|Hun]] mei mouitemuoite ferslein wurde mei help fan foederatifoederaty (dy de Fisigoaten, BourgondenBoergonden,Franken en Alanen omkringe). Lang om let wie ien fan de foederatifoederaty, de Germaanske stam de [[Herulen]], ferantwurdlik foar itde ein fan it West-Romeinske Ryk. De lêste Romeinkse keizer [[Romulus Augustulus]] waard ôfsetten troch de magister militum (opperbefelhawwer) fan de foederatifoederaty, de Germaan [[Odoaker]].
In soad fan de Germaanske folkstammen wienen foardat sy harren yn it Romeinske ryk festigefêstigen oerstapt op it [[Kristendom|Kristlik]] leauwen, alhoewel'tal wie it meastal ta in ôfwikende foarm derfandêrfan, ittit [[arianisme]]
====Merovingyske Ryk====
Op it'e ein fan de [[5e ieu]] ûnstieûntstie yn [[Jeropa]] in periodeperioade fan ferienigingferiening en fersnippering fan lânnenlannen en gebieten. [[Klovis I]] hie alle Frankyske stammen ûnder syn gesach byienoar ferienigeferiene. Nei syn dea waard syn ryk lykwols neffens it [[Salyske Franken|Salyske erfrjocht]] ferdieleferdield ûnder syn fjourfjouwer soanssoannen. Dizze fierdenfochten kriich tjsintsjin ienoarinoar, mar wurkewurken ek tegearre tsjin de rest fan Jeropa, wertrochsadat sy deryn slaggeslaggen de measte [[Germanen|Germaanske]] folken te oermastereoermasterjen. It gefolch fan dizze hieltyd werhelleherhelle ferdielings, wie wol dat it Merovingyske rykRyk sa om-ende-by it midden fan de [[7e ieu]] hinne ûtienûtinoar fallen wie yn ferskate lytse tsjin inoerinoar striidendestridende rykjes. It ryk waard foar de lêste kear werienigeferiene troch kening [[Klotarius II]] en syn soan [[Dagobert I]].
De lêste keningen fan de Merovingyske dinastydynasty hienen noch mar in bytsje macht oer, it ryk waard doe regeareregeard troch de [[hofmeier|hofmeiers]] (de 'húsmaastershúsmasters' dy't oarspronklik de help fan de kening wiewienen). Yn [[Austraasje]] waard dizze taak útoefene troch [[Pepiniden]], dizze famylje wurdewaard hieltyd wichtiger troch it erflik makkemeitsjen fan it ambtamt. De Merovingers bleaubleaunen lykwols noch in skoflangskoft as skine keningenskynkeningen (ek wol de [[sleausleauwe kening]]en neamd) op de troan.
====Karolingyske Ryk====
[[Pepyn de Koarte]], de hofmeier fan kening [[Gilderik III]] naam yn de [[8e ieu]] de macht oer fan de lêste Merovingyske kening en stifte syn eigen dinastydynasty fan de [[Karolingers]]. Pepyn de Koarte kriegkrige derbydêrby help fan de paus om'tomt syn machtsgreep te rjochtfeardigenrjochtfeardigjen. De Karolingers dienen in soad saken mei de paus en lang om let resulteareresultearre dit yn de keizerskroan foar [[Karel de Grutte]]. De ynfloed dy't de [[Byzantynen|Byzantynske]] keizer hie op [[Rome]] waard dermeidêrmei tenietteneate dien. De Karolingers slaggeslaggen der fierder ek yn om it oploekenoplûken fan de [[moslims]] û.o. yn [[Itaalje]] ta steanstilstân te bringen.
Karel de Grutte waard opfolge troch syn iennichsteienichste soan [[LodewykLoadewyk de Fromme]], wertrochwêrtroch it ryk byienoarbyinoar bleaunbliuwe koe. LodewykLoadewyk slagge der lykwols net yn om syn opfolging goed te regeleregeljen mei syn fjouwer soanssoannen. Sy krigekrigen ûnder ienoarinoar spul, wertrochwêrtroch't dizze periodeperioade fan broedertwistenbruorretwisten late ta de splitsing fan it [[Hillige Roomske Ryk]] yn in [[Frankyske ryk]] ([[Karel de KaleKeale]]), it ryk fan [[Lotharius]] en eenin [[East-Frankysk|Germaansk Ryk]] ([[LodewykLoadewyk de Dútser]]). It ryk fan Lotharius waard nei de dea fan [[LodewykLoadewyk de Fromme]] it striidperk fan it Frankyske en Germaanske ryk.
===Sosjaal===
Yn earste ynstânsje naam yn de iere midsieuwen de leardheidgeleardheid ôf,. Karel de Grutte lykwols stifte opnijlykwols fannijs skoalenskooallen wertrochwêrtroch de literaireliterêre ûntwikkeleûntwikkeling yn syn ryk wer tanaamtanom. It brûken fan jild foel ek grutendielshast foarthielendal tenwei, faveureder fanwaard dewer mear hânnelhannele yn natura.
It rjochtsysteem yn dy tiid ferwettere, elke stam hie syn eigen [[gewoanterjocht]] dat safolle mooglik folgdfolge waard. De Frankyske foarsten ischereizgen vorstenmei reizenharren methile heelgefolch hun gevolg vanfan [[palts (verblijfplaats)|palts]] tot nei palts om de uitvoeringútfiering vanfan hunde wetten te controlerenkontrolearjen en rechtrjocht te sprekensprekken. Nei de dea fan Karel de Grutte feroare it systeem fan Frankyske greven yn in [[feodaal systeem]].
[[kategory:Midsieuwen]]
| 