Kanker: ferskil tusken ferzjes

'''Kanker''' ([[Latyn]]: ''neoplasma malignum'') is in [[oandwaning]] dy't skaaimerkeomskreaun wurdt troch de folgjende ferskynsels:

* der binne sellen dy't har ûnbehearskewyld fermannichfâldigje en ditdêrmei dwaan bliuwetrochgeane;

* de woekerjende sellen kringjekringe troch yn it omlizzend weefsel en rjochtsje hjirdêr skea oan (ynvasive groei ofoftewol ynfiltraasje);

* de woekerjende sellen ferspriede har ek nei oare plakken yn it lichem (metastasearring ofwoloftewol [[útsiedding]]). Dat bart fia de lymfefetten (lymfogene metastasearring), fia it bloed (hematogene metastasearring) en yn lichemsholten (bygelyksbgl. de búkholte).

Hast alle [[medysk spesjalisme|medyske spesjalismen]] hâlde har dwaande mei kanker, mar benammen spesjalisten yn de [[onkology]] en [[radioterapy]] hawwe har spesjalisearre yn deit behannelingbehanneljen fan kanker. Yn 2008 wie kanker yn [[Nederlân]] foar it earst de wichtichste [[deadsoarsaak]].

It wurd "kanker" is ôflaat fan it Latynske wurd "cancer", dat oarspronklik "kreeft" betsjut. De sykte hjit yn it [[Dútsk]] ek noch altiten "Krebs". De namme is ûnder oareoaren al troch [[Galenus]] oan de oandwaning jûn, omdat yn earder tiden de sykte werkendte waardsjen wie oan de opfallend reade, swolde bloedfetten tichtby de swolms, dy't de artsen fan doe tinken diene oan de reade poatsjes fan in [[kreeften|kreeft]].

Kanker is in oandwaning dy't skaaimerkekarakterisearre wurdt troch de ûnbehearske groeiwyldgroei fan weefsels troch in oanhâldendetrochgeande seldieling. Sûne sellen yn it lichem diele (proliferearje) har inkeld as soks nedich is, lykasbgl. wannear't bepaaldebeskate organen oan fernijing ta binne of werstellingbetter tamakke binnewurde moatte. By dizzedy selproliferaasje krije de sellen ek in spesifike foarm en grutteomfang, ôfhinklik fan harren funksje, wat [[seldifferinsjaasje]] hjit. Dy dieling en differinsjaasje stiet ûnder ynfloed fan meardereûnderskate faktoaren: de útwindige faktoaren (bgl. hormoanen, gemyske stoffen, firussen, ...) en de ynwindige sinjalen (bgl. aaiwiten dy't ûntsteane ûnder ynfloed fan spesifike regelgenen binnen de sel). Beide typen faktoaren kinne én in stimulearjende of in remjende ynfloed op de seldieling hawwe. Yn it gefal fan de ynwindige sinjalen sprekke wy fan sellulêre groeifaktoaren of groeiremmers.

As ien of mearderemear sellen ûntsnappe oan dizzedy regulearjende meganismen, kin dêrútdêr inpleatslik lokalein swolm of tumor út ûntstean. By de ûntregeling fan itde komplekse gearwurking fan groeibefoarderjende en groeiremjende faktoaren ynrjochte it foardiel fan deop groeistimulaasje kin der selwoekering optrede. De dielende sellen (nijgroei of neoplasy) hawwe faak harren normale foarm en funksje ferlern. Wy sprekke pas echt fan in kanker yn it gefal fan de kwea-aardige (of 'maligne') tumors. Dy binne, oars as in goedaardige (of 'benigne') tumor, yn steat om it orgaan wêryndêr't se ûntstienynûntstien binne, te ferneatigjen en net allinnich oan te skansearjentaasten. Boppedat kinne se har ferspriede: troch in ynvaazje fan de omjouwing kinne se útgroeie yn it weefsel deromhinnedêromhinne útgroeie. Eventueel kinne se har ek útsiedzje (metastasearring) fia de bloed- en lymfestream om sa yn oare organen te bedarjen.

Yn Nederlân waarden yn 2003 neffens de [[Nederlânske kankerregistraasje]] romgoed 73.000 gefallen fan kanker fêststeld. Yn 10% fan dizzedy gefallen is al earder in foarm fan kanker diagnostisearre. ElkAlle jierjierren stjerre yn Nederlân sa'n 38.000 minsken oan kanker. Op dit momint hawwewurdt neirûsd skattingdat saa sa'n 400.000 minsken yn Nederlân kanker hawwe.

Kankersoarten dy't by bern en jongerein it meast foarkomme, binne [[leukemy]], [[Maligne lymfoam|lymfoamen]] en [[harsentumor]]s.

* Der ûntsteane swolms (''[[tumor]]s''). Hoewol't it wurd 'tumor' foar pasjinten faak in eangstige byklank hat, betsjut it gewoan 'swolling'. In tumor kin likegoed goed- as kwea-aardich wêze. In goedaardige tumor wurdt ek wol ''benigne'' neamd, in kwea-aardige ''maligne''. By kanker is der sprake fan maligne tumors.

* Kankerweefsel genêst net goed en begjint maklik te blieden. Bloedferlies (bgbgl. by it [[ûntlêsting|poepen]], [[urine|pisjen]], út de [[tit]] of by it [[hoast]]jen) is ien fan de wichtichste iere warskôgingssymptoamen.

* De swolms drukke op oare struktueren en behinderje de wurking dêrfan. By de [[term]] kin bgbgl. de trochgong fan fiedsel ûnmooglik wurde; by itde [[rêgemurch|rêgebonke]] kinne [[ferlamming|ferlammings]]en ûntstean; yn [[bonke (anatomy)|bonken]] kinne brekken optrede; by [[senuw]]en kin pine ûntstean; yn de holle ûntsteane der ek oare neurologyske problemen lykas [[epilepsy]]. As it [[bienmurch]] troch tumorweefsel ferfongen wurdt, ûntsteane slimme [[bloedearmoede]] en [[stjurringssteurnis|stjurringssteurings]]sen.

** Harsens-, senuw- en/of spierôfwikingenspierôfwikings.

** [[Bloed]] en stjurringsôfwikingenstjurringsôfwikings.

** HûdôfwikingenHûdôfwikings.

** [[kageksyKageksy]] (slimme fermeagering), [[anoreksy]] (ferminderdegjin ytlustof amper sin oan iten)

* [[palliative soarch]] (fersêftsjen fan de pine en oare symptomen) atas genêzingbetter wurden net mear mooglik is