Romeinske Republyk: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
red
No edit summary
Rigel 3:
[[Ofbyld:Marius Glyptothek Munich 319.jpg|thumb|right|170px|Bust fan [[Marius|Gaius Marius]], herfoarmer fan it [[Romeinske leger]].]]
[[Ofbyld:Pompei Magnus Antiquarium.jpg|thumb|right|170px|Búste fan [[Pompejus]].]]
De '''Romeinske Republyk''' wie in eardere perioade yn de skiednis fan de [[Romeinen]], tusken it [[Romeinske Keninkryk]] en it [[Romeinske Ryk]] yn. Yn dat tiidrek waakste Rome út fan in stêd dy't lokale krigenoarloggen útfjochte mei buorstêden oantútfocht, ta in wrâldryk. De republyk sette útein mei de earste ferkiezing fan de [[konsul (Rome)|konsuls]] yn 509 f. Kr. en einige 478 jierrenjier letter doe't Oktavianus de earste keizerlike dynasty fêstige. It tiidrek moat net betize wurde mei de letter koarte tiid bestien hawwende Romeinske republiken út de [[Moderne Tiid]], dy't lettter koarte tiid bestien hawwe (sjoch dêrfoar de [[Romeinske Republyk (1798-1799)|Romeinske Republyk fan 1798-1799]] en de [[Romeinske Republyk (1849)|Romeinske Republyk fan 1849]]).
 
== It ûntstean fan de RepyblykRepublyk ==
It begjin fan de Romeinske skiednis leit yn de ferieningienwurding fan Paltinusde enPalatyn (Latyn: 'Palatinus') mei de Quirinaal (Latyn: 'Quirinalis'), de âldst bewenne heuvels fan Rome. De stêd dy't hjirútdêrút ûntstie, kaam al gau ûnder [[Etrusken|Etruskyske]] hearskippij te lizzen. NeidatNei't de Romeinen de Etruskyske kening [[Tarkwinius]] yn [[496 f.Kr.]] ferdreauneferdreaun hiene, sleaten Romeinen en Latinen in ferbûn. Nei de ferovering fan Feji ([[396 f.Kr.]]) wreide Rome harsyn macht út oer de omlizzende kriteomkriten, nettsjinsteande de ûnderlinge striid tusken [[Patrysjer|patrysjerspatrisiërs]] en [[pebejers]]. De ekspânsje stagnearre lykwols yn [[387 f.Kr.]], doe't ynfallende [[Galjers]] Rome oermasteren en de Romeinen in fernederjende frede opleine. It gefolch wie dat de buorfolken yn opstân kamen. De opstân waard betwongen nei jierrenlange striid;. ynYn de [[Samnityske Krigen|Samnityske]] Oarloggen (326-304 en 298-290 f.Kr.) slaggenslagge it de Romeinen om, nettsjinsteande earst nederlagen yn it begjin (bgl. de slach by pas fan Caudium, [[321 f.Kr.]]), harren macht fierder út te wreidzjen yn [[Kampanje]] en Samnium. Sy rekken dêr yn konflikt mei Tarente, dat de help ynrôp fan kening [[Pyrrus fan Epirus]], dy't yn [[275 f.Kr.]] by Beneventum ferslein waard. Fan dat stuit ôf stie it Súd- en Midden-Itaalje ûnder Romeinske hegemony.
 
Troch in systeem fan it oanlizzen fan wegen en it stiftsjen fan koloanjes hanthavenenkoene de Romeinen harren gesach hanthavenje. De ûnderwurpen folken waarden ''"<nowiki/>'socii"''' (bûnsmaten). Oan inkeleinkelde Latynske stêden waard it boargerrjocht ferliendtakend. Troch de feroveringenferoverings yn Súd-Itaalje kaam Rome yn kontakt mei de [[Kartago|Kartagers]]. Nei de [[Earste Punyske Oarloch]] (264-241 f.Kr.) krigen de Romeinen [[Sysylje|Sisylje]] en anneksearren se [[Sardynje]] en [[Korsika]] ([[238 f.Kr.]]). Nei de [[Twadde Punyske Oarloch]] waard Kartago en Korinte ferwoasteferwoastge; Masedoanje en Grikelân waarden ien Romeinske provinsje. Pergamum (westlik Lyts Aazje) waard de provinsje Aazje (133 f.Kr.).
 
== Reformaasje fan de Republyk ==
Troch dein hiele rige oermasteringenoermasterings feroare stadichoan de sosjale struktuer fan it ryk. De belêstingpachters yn de provinsjes (de 'publicani') waarden ryk en kochten lân, benammen yn Itaalje. De boerebefolking lutsteach nei Rome en foarme it proletariaat dat mei sosjale maatregels yn libben hâldenholden wurde moast.
BesikingsIt besykjen fan de bruorren [[Grakkus]] ('Gracchus') om herfoarmingenherfoarmings troch te fieren, mislearrenmislearre ([[133 f.Kr.|133]]-[[121 f.Kr.]]) en it die al gau bliken dat de [[senaat (Rome)|Senaat]] gjin oerwicht mear hie. Yn de kriichoarloch tsjin Jugarta (111-105 f.Kr.) dy't troch [[Marius]] wûn waard, waarden proletaarjersproletariërs as beropssoldaten yn it leger opnomdopnommen. Nei de BûnsmatenkriichBûnsmate-oarloch ([[91 f.Kr.|91]]-[[89 f.Kr.]]) krigen hjase it boargerrjocht. De Earste BoargerkriichBoargeroarloch ([[88 f.Kr.|88]]-[[81 f.Kr.]]) tusken de oanhingers fan de populêre Marius en dedy Senaatsgesindefan [[Sulla]], dy't de Senaat tige tagedien wie, einige yn in oerwinning fan Sulla.
 
== Trijemanskippen en Diktatuer ==
Nei de dea fan Sulla yn [[79 f.Kr.]] besochten [[Pompejus]] en KrassusGrakkus ('Gracchus') om mei stipe fan it folk de macht te krijen. Pompejus fersloech [[Mitridates VI]] fan Pontos en wreide it Romeinske grûngebiet út oant de [[Eufraat]]. By syn weromkomst yn Rome yn [[63 f.Kr.]] kaam it Earste Trijmanskip tussentusken KrassusGrakkus, Pompejus en [[Julius Caesar]] ta stân.
 
Hja wisten de senaat nei harren hân te setten. Caesar gie yn [[59 f.Kr.]] nei [[Galje]], dat hyer yn tsien jier tiid ûnderwurp. KrassusGrakkus sneuvele tsjin de Parten ([[53 f.Kr.]]). It oerheljen fan Pompejus troch de senaat late ta de saneamde Twadde BoargerkriichBoargeroarloch (49-45 f.Kr.). Pompejus waard troch Caesar ferslein, dy't dêrtroch allinnichhearskerde wurdenallinnehearskippij wiekrige en sadwaande 'autokraat' waard. Hy soe de basis lizze foar it lettere keizerskip. Nei't synCaesar fermoardzjenfermoarde waard troch guonsin fanstikmannich de senaatsenators, kaam yn [[43 f.Kr.]] it Twadde Trijemanskip ta stân tusken [[Oktavianus]], [[Lepidus]] en [[Markus Antonius]]. Lepidus waard oan de kant skood, Oktavianus krige it westen, Antonius it easten. Antonius rekke ûnder ynfloed fan de Egyptyske keninginne [[Kleopatra VII|Kleopatra]] en foar har ferstutsferstate er syn eigen frou, dy't in suster wie fan Oktavianus wie. In Tredde BoargerkriichBoargeroarloch brutsbriek út yn 31 f.Kr. en Antonius en Kleopatra waarden ferslein troch Oktavianus. DizzeNo ferwurfwaard noit dehiele ryk in autokrasy (allinnehearskippij) en dat soe de ein betsjutte fan de Republyk.
 
 
Boarnen, noaten en/of referinsjes:
 
{{boarnen|boarnefernijing=