Romeinen yn Fryslân: ferskil tusken ferzjes

Content deleted Content added
Minorax (oerlis | bydragen)
fix lint error
No edit summary
Rigel 1:
[[Ofbyld:Drusus the elder bust.jpg|thumb|right|De Romeinske generaal Drusus]]
It tiidrek '''Romeinen yn Fryslân''' leit tusken [[12 f.Kr.]] oant om- ende- by [[400|400 n.Kr.]] Yn [[12 f.Kr.]] begûn de [[Romeinen|Romeinske]] generaal [[Drusus]] in kampanje yn [[Germaanje]]. YnBy dy fjildtocht moete hyer de [[Friezen]]. Dy Friezen joegen harren sûnder tsjinstân oer. Se leveren sels soldaten doe't Drusus op it waad yn problemenswierrichheden kaam. Drusus lei de [[Frisii]] in ridlike skatting op ynfan kowehûden op. Wat oars hawwe hja neifoar alleit gedachtenneiste net hân.
 
== Status fan de Friezen ==
De status fan de Friezen yn it [[Romeinske ryk]] is hjoeddedeihjoed-de-dei lykwols net dúdlik. Ut ferskate fynsten docht bliken dat de Friezen in bân hanhân hawwe mei it ryk. Der binne sân-en-tritichsânentritich brûnzen goadebyldsjes fûn, munten, soldateskuon en wapens. En de Friezen betellen skatting, neffens de ôfspraak mei Drusus, skatting. Mar it is net wis oft de Frisii as part fan it ryk beskôge waarden. De munten betsjutte mooglik allinnich dat der hannel wie tusken Friezen en Romeinen.
 
It liket der mear op oftdat de Romeinen wiene harren grinzen fan macht oan it ferkennen wienen. Doe't yn [[47]] it beslút nomdnaam waard om de [[Ryn]] ta ryksgrins te meitsjen, waarden de [[Frisiavones]] dêrmei alál yn it ryk opnaam, mar de Frisii netnét. Yn hjoeddeisk [[Fryslân]] binne oant no ta dan ek gjin forten fûn, al wize fynsten yn [[Winsum (Littenseradiel)|Winsum]] wol op de oanwezigensoanwêzigens fan Romeinske soldaten bûten de ryksgrins. Sokke forten waarden namentliknammentlik boud troch de Romeinen atas hjase in folk ferslein hienehienen en hjase bliuwe woenen. Mooglik hie Drusus kampen ynrjochte op de fierste punten fan syn tocht, oan de [[Iems]] en de [[Weser]] yn it gebiet fan de [[Sjauken]] en hawwe sy ek yn de omjouwing fanomkritenfan Winsum west. Nei alle gedachtenwierskyn wiewaard it gebiet fan de Frisii troch him frijlitten.
 
== De Fryske Opstân ==
Yn [[28]] nei Kristus stelde [[Olennius]] dat de kowehûden net de mjitten fan hûden fan de lytse Fryske kij hawwe moasten, mar dy fan de oerokse. DitDat wie foar de Frisii net mooglik. Har fee wie sa grut net en allinnich opoan 'e râne fan harren gebiet kaam mooglik wolris in oerokse, mar net genôch foar de skatting. Lykas Olennius witte moatten hat, koenen de Friezen dêr net oan foldwaan. Mei dy rjochtfeardiging namenhellen de Romeinen earst de keikij fuortby harren wei, doe it lân en doe de froulju en bern. DitDat soarge foar in opstân. De soldaten dy't de skatting ynjenophelje kamenmoasten, waarden pakt en ophongen. Olennius ûntsnapte nei it [[Flevum|fort Flevum]], dêr't er troch de Frisii belegere waard. [[Lapronius]], de gûferneurgûverneur fan [[Neder-Germaanje]], besocht de opstân te ûnderdrukken en rôp de help yn fan de legioenen fan [[Boppe-Germaanje]]. Hy koe de Friezen werom driuwe nei de omkriten fan fort Flevum, mar dat slagge allinnich mei grutte ferliezen. De skatting koe er net op 'en nij ynstelleoplizze.
 
== De swette ==
[[Ofbyld:Limeswachturm_WP_14-63.jpg|left|thumb|190px|Romeinske wachttoer oan de grins]]
De opstân besoarge de Frisii in goeiebêste reputaasje by oare Germaanske folken. Sy lutsenloeken harren net folle mear oan fan de Romeinen. Kloften Friezen besettebesetten lânbougrûn dy't foar soldaten ornearre wie fantroch [[Romeinske Ryk|Rome]] foar soldaten ornearre wie. Ek woenewoenen se net út de nije doarpendelsettings wei gean dy't se krekt stifte hienehienen. Yn [[47]] nei Kristus waarden de Friezen op 'en nij ferslein. Diskear troch [[Korbulo]], mar allinnich foar in koarte tiid. Fan Korbulo is wis dat er wol besocht hat om de Frisii wol yn it ryk besocht op te nimmen. Hy boude in fort op Fryske grûn en yntrodusearre in bestjoer ynneffens Romeinske styl. WerWêr't it fort (nei alle gedachtenwierskynlik in [[kastellum]]) krekt stien hat, is net bekend. Korbulo waard troch keizer [[Klaudius]] lykwols werom roptweromroppen en dy lei de Ryn definityf fêst as grins fan it Romeinske ryk.
 
Yn [[54]] nei Kristus feroverjenferoveren de Friezen, op inisjatyf fan [[Ferritus]] en [[Maloriks]], itin buffergebiet by de [[Ryn]] lâns. Doe't de RomeinseRomeinske generaal [[Dubius Avitus]] dermei drige meiom legioenen yn te setten om de swette wer frij te meitsjen, waard der in delegaasje nei keizer [[Nearo]] stjoerd. Dy delegaasje frege goedkargoedkarring om it gebiet yn besit te nimmen. Nearo wegere ditdat en hiet de Frisii om de Rynstreek te ûntromjen. Doe't de Frisii har net ferplakten, waarden hja koarte tiid letter troch hynstemannen en helptroepen fuortreage.
 
== De Bataafske opstân ==
[[Ofbyld:Rembrandt Harmensz. van Rijn 047.jpg|thumb|Rembrands ferzje fan de opstân dy't de Friezen en Julius Civilis fan de Bataven begûnbegûnen tsjin de Romeinen.]]
Yn [[68]] nei Kristus gonggie it gebiet definityf ferlern foar de Romeinen. By it begjin fan it [[Fjouwerkeizersjier]] waard [[Julius Sivilis]] by de Friezen yn feilichheid brocht. De Friezen stypjenstipen de dêrop folgjende opstân fan de Bataven. Sy ferneatigeferneatigen twa forten oan de see en krigen in part fan de Romeinske Ryn-Flottyljeflottylje (lytse float) yn hannen. DerneiDêrnei leveren hjase helptroepen dy't perop it slotlêst yn de buertomkriten fan [[Keulen]] troch [[Keulen|Keulenaars]] fermoardfermoarde waarden.
 
Fan dy tiid ôf geane de Romeinen en de Friezen ûntspannendernofliker mei -elkoar om. By in lettere oanfal fan de [[Sjauken]], yn de [[2e2de iuw]], kamen de Friezen net mear yn opstân. Yn [[Brittanje]] binne grêfskriften fûn út it begjin fan de tredde iuw dy't ferwize nei de Kuneus Frisiorum Finoviensium, Kuneus Frisiavonum Ferkovisensium en de Kuneus Frisionum Aballavensium, ôfdielings fan de helptroepen dy't Friezen stjoerd hawwe, al is it net dúdlik ofoft ditdat Frisii of Frisiavones wienen.
 
== Ynfal troch de Sjauken ==
Yn it tiidrek 172-174 binne de [[Sjauken]], it buorfolk fan de Friezen, op oarlochspaad en hâlde plondertochten yn Gallia Belgica (it hjoeddeiske Flaanderen). Arras wurdt platbaarnd, de stedenstêden Bavay, Thérouanne en DoornikDoarnik wurde foar it grutste part fernield. Mar ek de Friezen hawwe ûnder dizzedy kriichsoprisping fan de Sjauken te lijen, want der is sprake fan in ynfal yn Noard-Nederlânharren gebiet. Yn Frisia (no Fryslân en Grinslân) waarden doe inkeleinkelde jildskatten begroefenbegroeven. In strafekspedysje troch de Romeinske keizer [[Didius Julianus|Marcus Didius Julianus]] makket in ein oan dizzedy plonderingenplonderings. <ref>{{aut|Marco Mostert}} (2009), ''In de marge van de beschaving, de geschiedenis van Nederland'', side 70, Amsterdam. </ref> LânsBy de Noardseekust en it Kanaal lâns lit er forten bouwen (Litis Saxonicum).
 
== It weromlûken ==
Fan likernôch it jier 250 begûnôf itbegûnen tal fande oanfallen trochfan de Germanen op de Rynoare oerkant fan de Ryn ta te nimmen. Oan de ein fan de tredde iuw waard it sa slim dat feitlik in grut kustgebiedkustgebiet en in grut grinsgebiet frijjûn waarden as oarlochsgebiet: ynfallers waarden talitten, mar waarden dan opfongen troch ienheden fan hynstemannen. It lân oan de kust waard ek fan minder belang troch de [[seestiging]]. Yn de fjirde iuw waard nochris besocht om de grins mei nije forten te fersterkjen, mar ek dy koenen ek net stân hâldestânhâlde. MeiTroch ekboppedat noch ynterne problemenswierrichheden lûtsenteagen de Romeinen fuort fanby de grins mei de Friezen wei.
 
==ArcheologyskeArgeologyske fynsten==
Wat de fynsten oanbelanget dy't wize op Romeinske bewenning, is de provinsje Fryslân suterich tabedeletabedield, útsein mei Romeinske munten en keapwaar dy't oeral wol fûn wurde. Allinnich by [[Winsum (Littenseradiel)|Winsum]] binne nochal wat spoaren fûn út de [[1e iuw]] dy't wize op de oanwêzigens fan Romeinen en rjocht dogge oan ferûnderstellings dat de Romeinen hjirdêr in wachtpost hân hawwe dêr't sy kowehûdenbelêstingkowehûdebelêsting ynbarden. Wol binne der twa skriftlike boarnen fûn dy't eat sizze oer de Romeinske tiid. De earste is it [[Skriuwplankje fan Tolsum]]. enEn twads is der de [[Hludana-stien]], dy't by ôfgravings fan in terp yn [[Bitgum]] yn [[1888]] fûn is. DeDy ûnthjitstien is wijd oan de goadinne [[Hludane]],. derDer wurdt in ferbân lein tusken dedy goadinne en de fiskerij. Troch de [[Latyn]]ske ynskripsje is te sjen dat de stien stammet út it begjin fan ús jiertelling. Skriftlike boarnen oer it eigen gebiet út de Romeinske tiid binne tige seldsum.
 
{{boarnen|boarnefernijing=