|
[[Ofbyld:Waddeneilanden.PNG|250px|thumb]]
De '''Fryske eilannenWaadeilannen''' (ek wol: Waadeilannen) lizze ynbenoarden deit [[Noardsee]],fêstelân benoardenfan [[Nederlân]] en [[Dútslân]] en tenbewesten westenit fêstelân fan Dútslân en [[DenemarkenDenemark]]. TuskenHja delizze eilannenfoar enit demeaste fêstepart, wâl leitop de [[Waadsee]],râne dy’tfan byit [[ebWaad]] foar it grutste part droechfalt, en dêrtrochfoarmje inde tigegrins wichtichfan fûrazjeargebietde foar[[Noardsee]] fûgelsmei isde [[Waadsee]].
Ornaris wurde de Fryske eilannen ''Waadeilannen'' neamd.
==Untsteansskiednis==
=== Stiging fan de seespegel ===
Yn de lêste [[Iisstiid]], dy’t sawat 1210.000 jier lynfoar Kristus einige, lei de [[seespegel]] ûngefear 60 meter ûnder it hjoeddeiske nivo. Troch it ranen fan de [[iiskape]]n riisde de seespegel en oerspielde it wetter de foar it grutste part droechfallen Noardsee. De hjoeddeiske kustline waard ûngefear 70005000 jier lynfoar Kristus berikt. Troch eb- en floedwurking en oanfier fan rivieren waard in protte sân nei de kust transportearre. DitWetter sânen heapewyn himheappe it sân op by de rotsenstiennen en efter begroeiing.
Der ûntstie in grutte en oanslutende rige dunen dy’t him útstrekte fan it tsjintwurdige [[Belgje]] oant de mûning fan de [[Elbe]], tichtby wêr’t no [[Hamburch]] leit, mei allinnich iepenings foar de rivieren. Fan dêr moat in twadde dunerige nei it noarden rûn wêze.
Om it begjin fan de jiertelling hinne fermindere de stiging fan de seespegel. De see hie lykwols al bressen slein yn de dunerige en it dêrefter lizzende legere lân omfoarme ta de waadflakte, al hie dy oan de fêstewâl noch net de hjoeddeiske waadflaktefoarm. De hieltyd mar hinne-ende-wer geande tijstreamen slieten hjir slinken yn út en sa ûntstienen de Fryske eilannenWaadeilannen.
=== BewenningsskiednisBehâld fan de kust ===
Ek deDe dunerige besuden de Waadsee wie ek bleatsteld oan ditde wurking fan it prosestij, mar ingripende oare omstannichheden en it yngripen fan de minske foarkaamkamen foar dat de protte stoarmfloeden de kust fan de provinsjes Noard- en Súd-Hollân definityf feroaren yn losse eilannen mei in waadflakte dêrefter. In soad stoarmfloeden om 1200 hinne hiene wol ta gefolgen dat de noardlike kust fan [[ West-Fryslân (historyske regio)|West-Fryslân]] útinoar bruts yn fiif eilannen. Om 1600 hinne wienen de fjouwer oan de westkust al wer weromwûn, mar [[Wieringen]], ten súdeastensúdeastlik fan Tessel, bleau oant yn de [[20e ieu]] in eilân. Troch sommigen wurdt Wieringen dêrom by de Fryske eilannenWaadeilannen rekkene, al hat it eins in oare ûntsteansskiednis: it is in “dúnwâl”(?)[[triuwwâl]] út de [[Riss-iistiid]]. ▼Al fier foar it begjin fan ús jiertelling wie der minsklike bewenning yn it waadgebiet. Oant de achtste ieu nei Kristus wenje de minsken benammen op terpen. It libbensomstannichheden wiene min,sa’t út in sitaat fan de Romein [[Gaius Plinius Caecilius Secundus minor|Plinius]] bliken docht:
Benoarden de waadeilannen, yn Jutlân, hat de kustline him al in pear kear iepene en sletten, mar it is nea ta mear eilannen kaam.
:''.....wat is de natuer en karakteristiken fan it libben fan minsken dy’t libje sûnder beammen of struken. Wy ha yndie sein dat yn it easten, oan de kusten fan de oséaan, in oantal rassen yn sokke earmoedige kondysjes ferkeare; mar dit jildt ek foar de rassen fan folken dy’t de Grutte en Lytse Ghaucen neamd wurde, dy’t wy sjoen hawwe yn it noarden. Daar stoart, twa kear yn elke perioade fan in dei en in nacht, de oséaan him mei in snel tij him oer in ûnmjitlike flakte, dêrby de ieuwenâlde striid fan de Nature ferhoaljend of it gebiet ta it lân of ta de see heart. Dêr bewennet dit miserabele ras ophege stukken grûn of platfoarms, dy’t se mei de hân oanlein ha boppe it nivo fan it heechst bekende tij. Libjend yn hutten boud op de keazen plakken, lykje hja op seelju yn skippen as it wetter it lân dêromhinne bedekt, mar op skipbreklingen as it tij him weromlutsen hat, en om harren hutten fange se de fisk dy’t besiket fuort te kommen mei it ôfgeande tij. It is foar harren net mooglik om kuddes te hâlden en te libjen op molke lykas stammen dêromhinne, hja kinne net iens mei wylde bisten fjochtsje, omdat it bosklân fier fuort leit. Hja flechtsje touwen fan sigge en bizen fan de moerassen om dêrmei netten sette te kinnen om fisk te fangen, en hja grave modder op mei harren hannen en droegje it mear yn de wyn as yn de sinne, en mei ierde al branje ferwaarmje se harren fiedsel en harren eigen lichems, beferzen yn de noardewyn. Harren ienige drank komt fan it opslaan fan reinwetter yn tanks yn it foarhôf fan harren huzen. En dit binne de rassen dy’t at se no oerwûn wurde troch de Romeinske naasje, sizze dat se ferfalle ta slavernij! It is mar al te wier: Het lot sparret de minske by wize fan straf.''
Om it jier [[1000]] wurdt begûn mei de oanlis fan [[Dyk (wettterkearing)|diken]]. In belangrike rol wurdt hjirby spile troch de kleasterlingen, ûnder oare dy fan it [[Kleaster fan Aduard]]. Mar ek dêrfoar waard al besocht om de see te betwingen. By [[Peins]] (yn de gemeente [[Frjentsjer]]) is in 40 meter lang stik dyk ûntdekt dat nei alle gedachten stammet út de earste of twadde ieu foar Kristus.
ItYn ienige, net botte súksesfolle plan dat ea útfierdNederlân is , isder deien oanlis faneilân in daam fanoanlein, [[Holwert]] neide [[ ItAmelânske AmelânDaam]] , yn [[1872]] op it doedestiidske [[wantij]]. De daam rûn al gau nei de oanlis safolle skea op, dat al yn [[1882]] besletten waard om de daam op te jaan. De daam is sûnt dy tiid hast hielndalhielendal fuortslein, al binne der, ûnder oaren oan beide úteinen, noch restanten te finen. Fierders is ▼
Yn de noardlike Waadsee blykt it bouwen fan damen in stik ienfâldiger. [[Noardstrân]] is no sasear mei diken oan de wâl ferbûn dat der eins gjin sprake mear is fan in eilân, en ek [[Nees (eilân)|Nees]], [[Olân]], [[Nordstrandischmoor]], [[Hamburger Hallig]], [[Sylt]] en [[ RømøRomeach]] binne allegear oer in daam te berikken. [[ MandøMandeach]] is sels sûnder dam berikber, oer in tijdyk. ▼Yn de lette midsieuwen krijt de bediking hieltyd mear foarm en nimt de wetteroerlest ôf. Fan de santjinde ieu ôf wurde de diken troch lânoanwinning hieltyd mear opskood. It hichtepunt hjirfan is yn de njoggentjinde en tweintichste ieu.
=== Behâld fan de Westfryske/Hollânske kust===
▲Ek de dunerige besuden de Waadsee wie bleatsteld oan dit proses, mar ingripen fan de minske foarkaam dat de protte stoarmfloeden de kust fan de provinsjes Noard- en Súd-Hollân definityf feroaren yn losse eilannen mei in waadflakte dêrefter. In soad stoarmfloeden om 1200 hinne hiene wol ta gefolgen dat de noardlike kust fan [[West-Fryslân (historyske regio)|West-Fryslân]] útinoar bruts yn fiif eilannen. Om 1600 hinne wienen de fjouwer oan de westkust al wer weromwûn, mar [[Wieringen]], ten súdeasten fan Tessel, bleau oant yn de [[20e ieu]] in eilân. Troch sommigen wurdt Wieringen dêrom by de Fryske eilannen rekkene, al hat it eins in oare ûntsteansskiednis: it is in “dúnwâl”(?) út de [[Riss-iistiid]].
De gemiddelde weachhichte by Rottum is sawat 1 meter wylst it gemiddelde tijferskil mear as 2 meter is. HjirútDat docht bliken dat demakket Nederlânsk/Dútske waadkust ynit middeltype [[waad]]kust, mei lykwicht tussen typetij 3en faltweagen, karakterisearre troch in soad (koarte) eilannen en in soad seegatten. ▼
=== Bediking fan it waad===
Yn [[Fryslân]] en [[Grinslân]] binne party plannen makke om de Waadsee yn te dykjen en droech te meitsjen. Sadwaande soenen de eilannen wer in diel wurde fan de fêste wâl. Natoer- en miljeubewegings hawwe dit troch aksjefieren opkeare kind.
▲It ienige, net botte súksesfolle plan dat ea útfierd is, is de oanlis fan in daam fan [[Holwert]] nei [[It Amelân]], yn [[1872]] op it doedestiidske [[wantij]]. De daam rûn al gau nei de oanlis safolle skea op, dat al yn [[1882]] besletten waard om de daam op te jaan. De daam is sûnt dy tiid hast hielndal fuortslein, al binne der, ûnder oaren oan beide úteinen, noch restanten te finen.
▲Yn de noardlike Waadsee blykt it bouwen fan damen in stik ienfâldiger. [[Noardstrân]] is no sasear mei diken oan de wâl ferbûn dat der eins gjin sprake mear is fan in eilân, en ek [[Nees (eilân)|Nees]], [[Olân]], [[Nordstrandischmoor]], [[Hamburger Hallig]], [[Sylt]] en [[Rømø]] binne allegear oer in daam te berikken. [[Mandø]] is sels sûnder dam berikber, oer in tijdyk.
===Kuierjen===
De Fryske eilannenWaadeilannen binne hieltiten yn beweging. De belangrykste beweging is it ‘kuierjen’: de west-east eilannen ferpleatse harren stadich mar seker fan west nei east.
Oan de westkant ferdwine de measte eilannen stadichoan yn see en oan de eastkant ûntsteane der hieltyd gruttere sânbanken. It kuierjen is ek de oarsaak dat de measte doarpen oan de westkant fan harren eilân lizze. Doe’t se stifte waarden leinen se meastal middenop. Yn de rin fan de lêste ieuwen binne al in soad huzen en sels folsleine doarpen yn see ferdwûn.
===Heakfoarming===
De twadde beweging is de heakfoarming: by de seegatten lâns ûntsteane heakfoarmige sânrichels, dy’t fan foarm feroarje mei it ferskowen fan de see-earm. Troch it oanwaaksen fan de heakken ûntsteane nije platen lykas de [[Noarderheaks|Noarder-]] en [[SuderheakSuderheaks]]. Somtiden groeit sa’n plaat, ûntsteaneûntstean dêr’t in eilân weikuiere is, wer fêst oan it eilân, wêrtroch’twêrtroch it ferlerne gebiet weromwintweromwûn wurdt.
===Types waadkusten===
Undersyk hat útwiisd dat der in beheind oantal mooglike types waadkusten binne. Dizzen binne ôfhinklik fan de omstannichheden op dat plak, lykas de hichte fan it tijferskil en de gemiddelde weachhichte.
== Waadeilannen en platen ==
Yn it algemien jildt dat in grut tijferskil yn kombinaasje mei in lege weachhichte liedet ta in tige ‘iepen’ kust, sûnder eilannen, mei inkel sânplaten en in grut gebiet mei kwelders en waadplaten.
Njonken de [[eilannen]] lizze yn it waadgebiet [[sânplaat|sânplaten]]. It ûnderskie rint net lykop mei de bewenning; gûon ûnbewenne gebieten wurde al as eilannen beskôge, almeast op skiedkundige grûn. Fierders wurde eilannen achte droech te bliuwe dêr't platen no en dan ûnder de weagen ferdwinen. Yn 2003 waard de [[Kachelotplaat]] ta eilân ferklaat om't it foldie oan de eask dat minimaal 160 [[hektare]] by trochsneed heechwetter net mear troch de see oerspield waard.
=== Nederlân ===
Mar at lykwols in hege gemiddelde weachhichte yn kombinaasje mei in lyts tijferskil, ûntstiet in sletten kust mei tige lange eilannen ( tsientallen kilometers), mei dêrefter in lagune mei in in pear oant hast gjin waadplaten.
[[Ofbyld:WaddeneilandenNL.png]]
# [[Noarderheaks]]
# [[De Richel]]
# [[It Gryn]]
# [[Rif]]
# [[De Kalkman]]
# [[Simenssân]]
# [[Rottumerplaat]]
# []Rottumereach]]
(hielyd fan west nei east :) ▼
Der binne fiif soarten waadkusten:
* type 1: tijferskil is dominant; gjin eilannen, grutte kwelders en strânflaktes
* type 2: troch weagen opboude richels, bytiden ‘primitive’ eilannen.
* type 3: withoefolle seegatten en (koarte) eilannen
* type 4: ôfnimmend tal eilannen, langere eilannen
* type 5: weachhichte is dominant; lange oaniensletten barriêres
<SMALL>(Bron: M.O. Hayes, Barrier island morphology as a function of tidal and wave regime. In: S.P. Leatherman (ed) Barrier islands, from the Gulf of St. Lawrence to the Gulf of Mexico, Academic Press, 1979.)</SMALL>
▲De gemiddelde weachhichte by Rottum is sawat 1 meter wylst it gemiddelde tijferskil mear as 2 meter is. Hjirút docht bliken dat de Nederlânsk/Dútske waadkust yn type 3 falt, karakterisearre troch in soad (koarte) eilannen en in soad seegatten.
==Fryske eilannen yn [[Nederlân]]==
<div style="float:right;">[[ofbyld:WaddeneilandenNL.png]]<br>''Fryske eilannen yn [[Nederlân]]<br>1. Noarderheaks; 2. Richel;<br>3. Gryn; 4. Rif;<br>5. Ingelsmanplaat; 6. Simonssân;<br>7. Rottumerplaat; 8. Rottumereach.''</div>
▲(hielyd fan west nei east:)
*[[Tessel]]
*[[ Flylân]]
*[[Skylge]]
*[[It Amelân]]
*[[Skiermuontseach]]
It eardere eilân [[Wieringen]] leit yn de kop fan Noard-Hollan, tsjin de Ofslútdyk oan. ▼Mei in [[ezelsbrechje]] kinne dy fiif ûnthâlden wurde as: "TV-tas".
====Unbewenne====
*[[Noarderheaks]] of Razende Bol
*[[De Richel]]
*[[It Gryn]]
*[[Rif ]]
*[[De Kalkman]]
*[[Simenssân]]
*[[Suderdunen]]
Sa’t út de nammen al blykt, foarmje dy gebieten de oergong fan eilân en sânplaat. Gryn en Rottumereach wurde oer it algemien as eilân beskôge, de oaren wurde achte om sa no en dan ûnder de weagen te ferdwinen.
Oare ûnbekendere sânplaten en ûnbewenne eilannen binne [[It Skutter]] ten noardwesten fan Tessel, [[Bûten Grûnen]] ten noardwesten fan It Skutter en [[De Hollen]] ten súdeasten fan Tessel.
▲It eardere eilân [[Wieringen]] leit yn de kop fan Noard-Hollan, tsjin de Ofslútdyk oan.
=== Dútslân ===
==Fryske eilannen yn Dútslân==
( Safolle mooglik fan west nei east en fan súd nei noard: )
====Bewenne====
* [[Boarkum]]
* [[Júst]]
* [[Nordeneach]]
* [[Baltrum]]
* [[Lange-eachLangereach]]
* [[Spikereach]]
* [[Wangereach]]
* [[Söl]]
====Unbewenne====
* [[Lütje Hörn]]
* [[Kachelotplaat]]
* [[Noardereachsân]]
* [[Japsân]]
* [[Habel]]
* [[Halligen|Unbewenne Halligen]] ([[Habel]], [[Súdfal]], [[Noardereach]])
* [[Súdfal]]
* [[Noardereach]]
Fan ferskillendeferskate Fryske eilannenwaadeilannen yn Dútslân ôf, kinkinne in boattochtboattochten makke wurde nei it rotseilantsje [[Helgolân]] dat 70 kilometer út de kust leit yn de [[Dútske Bocht]]. Dat heart net echt by deis Fryskegjin eilannegroepwaadeilan, mar der binne sterke kulturele bannen mei it waadgebiet. Sa prate se dêr in dialekt fan it [[Noardfrysk]].
== Denemark==
Nammers, net alle boppeneamde eilannen binne offisjele eilannen. Om oan de definysje fan in eilân te foldwaan moat minimaal 160 [[hektare]] by trochsneed heechwetter net mear troch de [[Noardsee]] oerspield wurde. In july [[2003]] makke de [[Dútslân|Dútske]] kustbeskerming (NLWK) bekend dat de sânbank [[Kachelotplate]], benoarden de [[Eems]] tusken [[Borkum]] en [[Júst]], in de ôfrûne jierren sa oangroeid is dat it in echt eilân wurden is. De sânplaat beslacht dan sa’n 2,5 by 1,2 kilometer, oftewol 300 hektare.
==Fryske eilannen yn [[Denemark]]==
(Fan súd nei noard:)
* [[Jordsân]] (ûnbewenne)
* [[RømøRomeach]]
* [[MandøMandeach]]
* [[Faaneach]]
* [[Langli]] (ûnbewenne)
Besuden RømøRomeach lei yn de [[20e ieu]] noch de iennige Deenske hallighallich, [[Jordsân]], mar yn [[1999]] blykten de lêste resten dêrfan ferdwûn., Tenen noarden fan Faaneachsûnt is deder sânkust yn 'e rin fan de histoarjeallinnich in pear kear fierder iepene en wer sluten, mar yn 2005 is de kustline, op twa westkust-fjorden nei, wer hielendalplaat tichtoer.
== Sjoch ekNamme ==
Der binne guon dy't graach hienen dat Waadeilannen ''De Fryske Eilannen'' neamd waarden. Sa'n namme bestiet ek yn in protte oare talen. Soms wurdt der yn oare talen lykwols ek in ûnderskie makke tusken eilannen dêr't Frysk praat wurdt, en eilannen op it Waad.
== Sjoch ek ==
{{Berjocht:Fryske eilannen}}
▲* [[Westfryske eilannen]]
[[Kategory:Fryslân]]
| 