Aralmar: ferskil tusken ferzjes

De '''Aralmar''' (soms ek: '''Aralsee''') ([[KazachsKazaksk]]: Арал теңізі, ''Aral teñizi''; [[OezbeekskOesbeeksk]]: Orol dengizi; [[Russysk]]: Аральское море, ''Aralskoje more'') is de algemiene beneaming foar in oantal wetterbekkens, dy't earder ien mar foarmen yn [[Sintraal-Aazje]], lizzend op de grins fan [[Kazachstan]] en it autonome gebiet [[Karakalpakië]] fan [[Oezbekistan]].

De Aralmar ûntstie ûngefear 10 oant 20 tûzen jier ferlyn, doe't de rivier [[Amu Darja]] fan rjochting feroare en yn stee fan nei de [[Kaspyske See]] begûn te streamen en de leechlannen fan [[Sarakamysj]] folrûnen mei wetter begûn te foljen.

'De Aralmar is sûnt de jierren sechtich frijwat lytser woarn. De útdroeging fan de mar wurdt beskôge as ien fan de gritstegrutste miljeurampen fan ús tiid. De swietwettermar, dat de Aralmar oan it begjin fan de [[20e ieu noch wie, is wyls foar de helte feroare yn in sâltwetterwoastyn en foar de helte yn in sâltwettermar. Grutste oarsaak is de yrrigaasje foar de [[katoen]]bou, dy't in protte wetter oan de oanfierende rivier ûntlûkt.

Sûnt de jierren sechtich it de wetterhichte dus sakke mei 23 meter, deit rflakteoerflak is hast fiif kear lytser woarn en gemiddelde djipte is troch de helthelte gien.

De Aralmar is no praktysk splitst yn tijetrije dielen: de saneamde ''Lytse see'' yn it noarden, dy't troch in daam fan de rest skieden is en dêr't de weterhichtewetterhichte relatyf konstant bliuwt, en de saneamde ''Grutte see''. Dizze ''Grutte see'' op syn beurt is yn twaen spltst: in djip diel yn it westen en in ûndjip diel yn it easten. Se binne noch troch in soarte 'seestrjitte' ferbûn.

De gefolgen fan de útdroeging binne grut. De mar is hieltiten sâlter woarn. Yn de rin fan de tiid is lânboufergif út de katoenbou yn de mar komd. Troch de sterke ferdamping wurdt de mar hieltiten sâlter en smoarger. Troch opdroegjen bliuwe sâltkoarsten efter dêr't lânboufergif yn sit, dat troch dde ewynwyn oer de omlizzende gebieten ferspraat wurdt en in gefaar foarmet foar it miljeu en de folkssûnens. Dêrneist is der folle minder delslchdelslach fallen yn de omjouwing fan de mar.

De fiskerij is weifallen as boarne fan wurkgelegenheid omdat de mar him weromlutsen hat en hast gjin libben mear yn him hat; de pear dy't noch fiskje dogedogge dat allinnich foar it eigen libbensûnderhâld (situaasje 2004). De eardere fiskershavens [[Aralsk]] en [[Muynoq]] lizze trochdetroch de útdroeging net mear oan de mar en binne de boarne fan harren wurkgelegenheid kwytrekke. Beide steden hawwebinne in soad ynwenners kwytrekke en fiskersskippen lizze yn de eardere haven op it droege te rustkjen.

Om te besykjen it droechfallen fan de mar te kearen, is troch de [[Wrâldbank]] $84 miljoen útlutsen foar in projekt om de trochstreaming fan de rivieren dy't yn de mar útrinne te ferbetterjen. It projekt liket súkses te hawwen: Yn 2006 hie de Lytse See (dy't sûnt de splitsing fan de beide dielen yn 1990 de helte fan syn oerflak en trijekwart fan syn folume ferlern hie) 1/3 mear oerflak as yn 2005, doe't de [[Kok-Aral]]-daam, dy't Lytse See en Grutte See skiedet, oplutsen waard. Boppedat is it sâltgehalte fan de Lytse See sakke, en is der in soad fiskweromkomdfisk weromkomd. Der wurdt sels wer fiske, en de hoop bestiet dat Aralsk binnen inkele jierren wrwer oan de mar lizze sil. De foarútsichten foar de Grutte See, en dan benammen foar it estlikeeastlike part, binne lykwols min.

Yn de rin fan 2001 groeide it eilân troch útdroegjen fan de Aralmar fêst oan it fêstelân. Dêrmei ferlear it syn isolearre lizzing en wienen de gefaarlijke stoffen en baktearjen ienfâldich tagonklik woarn. In jier letter hat it oprêdekspedysje fan 113 persoanen ûnder lieding fan Amerikaanse legerdeskundigen yn trije moannen safolle mooglik ôffal oprêden. Tsien ondergrondseûndergrûnske myltfjoer-opslachplakken waarden folslein skjinmakke en mear as 100-200 ton miyltfjoerbaktearjeôffalmyltfjoer-baktearjeôffal is weihelle.

It is net dúdlik hoefolle ôffaslôffal noch op it eilân lizzen bleaun is. Ek is it ûndúdlik hoefier de grûn noch altiten fersmoarge is.