Beowulf: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
L →Keppeling om utens: + kat |
red hiele side + oanfolling + in stik wiske (sjoch oerlisside) |
||
Rigel 1:
[[Ofbyld:Beowulf.firstpage.jpeg|thumb|right|
==
It
==
Hoe't ''Beowulf'' him ûntjûn hat foar't it optekene waard, is fansels net mear te efterheljen, mar it sil grif de ieuwen fan mûnlinge oerlevering net ûnskansearre, of alteast ûnferoare, trochstien hawwe. Nei't it delskreaun wie, is it mar oerlevere yn ien inkeld hânskrift, en boppedat it it iennichste epos fan syn soarte, dat ferlikingsmateriaal is der net. Dat iene hânskrift, dat de ''British Library'' tsjintwurdich op 'e noed hat, stiet bekend as ''MS Cotton Vitellius A XV''. Dy namme is ûntstien trochdat it manuskript (''MS'') in hoart yn it besit wie fan 'e biblofyl en sammelder sir [[Robert Bruce Cotton]] († [[1631]]), yn waans bibleteek it it fyftjinde (''XV'') boek wie op 'e boppeste planke (''A'') fan 'e kaste dêrt in boarstbyld fan 'e [[Romeinske Ryk|Romeinske]] keizer [[Fitellius]] op stie. Wylst it eigendom fan Cotton wie, moat it ynbûn wêze mei noch in oar Midsieusk hânskrift dat folle letter datearre wurdt.
[[File:Beowulf geography names.png|thumb|right|250px|De likernôge kriten dy't bewenne waarden troch de yn ''Beowulf'' neamde folken yn 'e snuorje dat it ferhaal spile.]]
Foar't it yn Cotton syn bibleteek bedarre, hie it nei alle gedachten yn it besit west fan 'e sechstjinde-ieuske wittenskipper [[Laurence Nowell]], dy't syn hantekening op 'e earste side fan it manuskript set hat, mei dêrby it jiertal [[1563]] (sadwaande wurdt it offisjeus ek wol de ''[[Nowell Kodeks]]'' neamd. Der wurdt wol tocht dat Nowell deroan kommen is troch syn tsjinst as priveelearaar yn 'e húshâlding fan [[William Cecil, 1ste baron Burghley]], de kânselier fan 'e [[Ingelân|Ingelske]] keninginne [[Elizabeth I fan Ingelân|Elizabeth I]]. Men giet derfan út dat Cecil it hânskrift út ien fan 'e grutte kleasterlibrijen hie, dy't yn [[1536]] op oarder fan 'e [[Ingelân|Ingelske]] kening [[Hindrik VIII fan Ingelân|Hindrik VIII]] mei it hiele [[kleasterwêzen]] opheft waarden. Dêrby binne nammentlik in protte manuskripten weirekke (les: fertsjustermoanne).
''MS Cotton Vitellius A XV'' wie yn [[1731]] suver ferlern gien by in brân dy't it meastepart fan 'e Cotton-kolleksje yn 'e jiske lei; oan dat lot ûntkaam it lokkigernôch, mar wol wie it der sasear troch skeind dat de lêsberens der slim fan te lijen hie. In titel hie it hânskrift oarspronklik net, en pas sûnt it begjin fan de njoggentjinde ieu wurdt it fan ''Beowulf'' neamd. Jierren en jierren brocht ''Beowulf'' troch yn ferjitnis. Pas nei't it yn [[1815]] yn printe foarm publisearre waard troch de [[Iislân]]sk-[[Denemark|Deenske]] [[taalkundige]] [[Grímur Jónsson Þorkelin]] krige it in beskate bekendheid. Dêrby waard it gedicht lykwols noch lang beskôge as fral fan [[taalkunde|taalkundich]] belang, as boarne fan it Aldingelsk; it wie de [[taalkundige]] [[J.R.R. Tolkien]], better bekend as de skriuwer fan 'e [[fantasy]]trilogy ''[[The Lord of the Rings]]'', dy't as earste in stúdzje makke fan ''Beowulf'' as [[literatuer|literêr wurk]].
==
It gedicht fertelt it ferhaal fan Beowulf, in omkesizzer fan Hygelac, de kening fan 'e [[Geaten]], dy't heart dat Heorot, de hal fan Hrothgar, kening fan 'e [[Denen]], al tolve jier lang teheistere wurdt troch de streuptochten fan it meunster Grendel. Dêrop set er mei fjirtjin selskipslju dat út nei Denemark om mei it wêzen ôf te weven. Beowulf-en-dy oernachtsje yn Heorot en by neare nacht falt Grendel op harren oan. Hy komt ien fan Beowulf syn mannen oer it mad, ferskuord him en fret him op. Mar as er ek Beowulf sels gripe sil, bekomt him dat min, want dy grutte held kin er net oan en Beowulf ferwûnet him deadlik. Beowulf wurdt dêrop o sa priizge en ryklik beleanne troch de Denen, mar de oare jûns komt Grendel syn mem opdaagjen om har soan te wreitsjen. Hja deadet Æschere, ien fan Hrothgar syn bêste krigers, en de kening rekket alhiel telider slein. Mar Beowulf seit him ta ek dit meunster neisjen te sillen, dat hy set mei syn mannen dat út nei de mar dêr't Grendel syn mem omhúsmannet. Op 'e boaiem fan 'e mar komt it ta in fûleindich gefjocht, dat Beowulf hàst ferliest. Mar krekt op 'e tiid sjocht er dêr in âld swurd lizzen, en dêr wit er har de kop mei ôf te slaan. Syn oerwinning wurdt fierd mei in grut feest.
Op dit punt makket it gedicht in spronkje yn 'e tiid. Yn in pear regels wurdt ferteld hoe't nei Beowulf syn weromkear yn it lân fan 'e Geaten syn omke Hygelac en dy syn soan en erfgenamt omkomme yn oarloggen, sadat Beowulf úteinlik kening wurdt. Fyftich jier lang hearsket er yn frede, mar dy wurdt fersteurd troch in boaze [[draak]] as er al heech op jierren is. Noch ien kear tinkt Beowulf in heldedie te dwaan, dat hy giet net mei in leger, mar mei inkeld in pear fertroulingen by him op 'e draak ta. De draak is him lykwols oermânsk en ferwûnet him swier; úteinlik is it syn folgeling Wiglaf dy't de draak ferslacht, al tsjinnet Beowulf sels it meunster de deastek ta. Dêrnei stjert de kening en wurdt begroeven ûnder in grêfhichte oan see.
[[File:Skalunda gravhög.jpg|thumb|left|250px|De grêfheuvel fan [[Skalunda]], dy't troch de [[argeolooch]] [[Birger Nerman]] identifisearre waard as Beowulf syn grêfhichte.]]
===Friezen yn ''Beowulf''===
Al nimme de [[Friezen]] yn ''Beowulf'' net in wichtich plak yn, dochs wurde se yn 'e tekst fiifris neamd. Yn 'e earste en langste passaazje, de saneamde ''Finn''-episoade (r.1063-1160) wurdt beskreaun hoe't [[Finn]], de kening fan 'e Friezen, yn 'e striid safolle mannen kwytrekket, dat er deryn tastimme moat om foar in kloft Deenske krigers romte frij te meitsjen yn syn eigen kastiel, de Finnsboarch. Nei ferrin fan tiid wurdt er fermoarde troch de Denen, dy't dêrop útnaaie mei al syn skatten. Letter (r. 1202-1214) wurdt ferhelle hoe't kening Hygelac fan 'e Geaten sûnder oanlieding in oarloch tsjin 'e Friezen begjint. Hy ferliest lykwols de slach, en syn lyk falt yn 'e hannen fan 'e [[Franken]], dy't yn dizze oarloch bûnsgenoaten fan 'e Friezen binne. In trêde fragmint (r. 2354-2367) behannelet deselde slach, mar beljochtet fral Beowulf syn heldedieden yn 'e striid. In fjirde stik (r. 2500-2508) referearret jitris oan dyseldichste slach, as dy Beowulf troch in swurd dat er doe bútmakke hat, wer tebinnenbrocht wurdt. Ta ein beslút wurdt (yn r. 2910-2921) nei de dea fan Beowulf op 'e nij de ynfal yn [[Fryslân]] oanhelle.
===Priuwke===
Hjir de earste trije regels mei dernjonken de Fryske fertaling; gjin sekuere oersetting mar wol yn [[stêfrym]].
{| class="wikitable"
|-
|''Hwæt! We Gārdena in gēardagum''<br>
''þēodcyninga, þrym gefrūnon''<br>
''hū ða æþelingas ellen fremedon.''
||''Hear! Wy Wapen-Denen yn weiwoarn dagen''<br>
''fan de rykskeningen har rop haw heard''<br>
''hoe't dy ealju eardieden ferrjochten.''
|-
|}
Hjirûnder in wat langer fragmint.
{| class="wikitable"
|-
! Orizjinele Angelsaksyske tekst !! Fryske oersetting fan Krol en Van der Zee (1984)
|-
|''Hwæt! We Gārdena in gēardagum, þēodcyninga, þrym gefrūnon, hū ða æþelingas ellen fremedon.''
''Oft Scyld Scēfing sceaðena þrēatum, monegum mægþum, meodosetla oftēah, egsode eorlas. Syððan ærest wearð fēasceaft funden, he þæs frōfre gebād: weōx under wolcnum, weorðmyndum þāh, ōðþæt him æghwylc þāra ymbsittendra ofer hronrāde hȳran scolde, gomban gyldan. Þæt wæs gōd cyning!''
|| ''Harkje nei myn ferhaal! Wy ha heard fan 'e gloarje fan 'e Spear-Denen, de folkskeningen yn 'e dagen fan alear, hoe't dy eallju dappere dieden útsetten.''
''Gauris berôve Scyld Scefing binden fijannen, hiele folksstammen fan meabanken, jage de [[Herulers|Herulen]] de skrik op it liif. Nei't er eartiids yn earmoed fûn wie, is him dêr yn syn libben fertreasting foar jûn: hy waard grut ûnder de himel, hy wûn safolle oansjen dat alle oanbuorjende folken, dy't oarekant de walfiskwei ''[see]'' wennen, him hearrich wêze en skatting betelje moasten. Dat wie in grut kening!''
|-
|}
==Adaptaasjes==
Der binne frijwat adaptaasjes fan ''Beowulf'' makke. Sa skreau de [[Ierlân|Ierske]] dichter [[Seamus Heaney]] in bekende oersetting nei it moderne [[Ingelsk]]. De skriuwer [[John Gardner]] werfertelde it ferhaal út it eachpunt fan it meunster Grendel yn syn [[roman]] ''Grendel''. In folle frijere bewurking is [[Michael Crichton]] syn [[novelle]] ''Eaters of the Dead'', út [[1976]], dy't yn [[1999]] ferfilme waard troch [[regisseur]] [[John McTiernan]] as ''The 13th Warrior'', mei yn 'e haadrol [[Antonio Banderas]]. Yn 1999 kaam ek de film ''Beowulf'' út, mei [[Christopher Lambert]] yn 'e titelrol; dat is popularisearre werjefte dy't pulp is en ek net pretindearret mear te wêzen as dat, mar dochs frij sekuer by it oarspronklike ferhaal bliuwt. Fierdere ferfilmings wiene ''Beowulf & Grendel'', út [[2006]], en ''Beowulf'', út [[2007]].
Fierdersoan wie ''Beowulf'' in wichtige ynspiraasje bron foar [[J.R.R. Tolkien]], dy't der it [[essay]] ''Beowulf: The Monsters and the Critics'' oer skreau. By it skriuwen fan ''[[The Lord of the Rings]]'' basearre er it lân fan Rohan en syn bewenners, de Rohirrim, grutdiels op it ''Beowulf''-ferhaal.
==Fryske oersetting==
De ''Finn''-episoade is yn [[1937]] troch [[Douwe Kalma]] oerset yn it Frysk en wiidweidich besprutsen yn syn útjefte ''Kening Finn''. In folsleine Fryske oersetting fan ''Beowulf'' ferskynde yn 1984 ûnder de titel ''Beowulf: In proaza-oersetting út it Aldingelsk'' by de [[Koperative Utjowerij]] te [[Boalsert]], mei stipe fan it [[Frysk Genoatskip]] út it [[Hora Siccama van de Harkstede-fûns]]. De Fryske fertaling wie fan 'e hân fan [[Jelle Krol]] en [[Popke van der Zee]], dy't ek in ynformative ynlieding tafoegen. Yn harren ferantwurding jouwe se oan dat se earst fan doel wiene en meitsje in oersetting yn stêfrym. Yn 'e mande mei Rein C. Smilde wiene se dêr yn [[1978]] ek mei úteinset, mar úteinlik moasten se tajaan dat harren dat dochs boppe de macht gie, benammentlik om't it Aldingelsk him dêr folle mear ta liend as it hjoeddeiske Frysk. Lykwols waard harren besykjen ta beriming (r. 1-836) yn [[1979]] troch de repro-tsjinst fan 'e [[Ryksuniversiteit Grins]] yn in oplaach fan hûndert eksimplaren útjûn ûnder de titel ''It Gefjocht fan Beowulf mei Grendel''.
==Keppeling om utens==
* [http://www.georgetown.edu/labyrinth/library/oe/texts/a4.1.html Aldingelske tekst]
* [http://www.bertsgeschiedenissite.nl/middeleeuwen/eeuw8/beowulf.htm Britske eilannen (700-1000) Midsieuwske literatuer]
* Nederlânske oersetting fan ''Beowulf'' troch Jan Jonk as [http://www.janjonk.nl/data/anderwerk/beowulf_proza.php proaza] of as [http://www.janjonk.nl/data/anderwerk/beowulf_rijm.php stêfrym]
{{boarnen|boarnefernijing=
* ''Beowulf: In proaza-oersetting út it Aldingelsk'' (oers. J. Krol en P. van der Zee), Boalsert, 1984 (Koperative Utjowerij), ISBN 9 06 57 01 397.
}}
[[Kategory:Poëzy]]
Line 68 ⟶ 70:
[[Kategory:Ingelske literatuer]]
[[Kategory:Fryske oersetting]]
[[Kategory:
|