Wikipedy

Proto-Germaansk: ferskil tusken ferzjes

Skiednis ynteraktyf trochsjen
←Toan eardere ferskillenNeikommende ferskillen →
Content deleted Content added
FisueelWikitekst
L Ieneach fan 'e Esk moved page Oergermaansk to Proto-Germaansk: side hat ferkearde namme; it Oergermaansk is in ûnderdiel fan it Proto-Germaansk
L red hiele side + oanf
Rigel 1:
{{Universele ynfoboks histoarysk taalstadium
It '''Oergermaansk''' is de taal dêr't alle [[Germaanske talen]] op weromgeane. Der binne gjin skriftlike boarnen oerlevere fan de oarspronklike Germaanske taal, mar by definysje is it Oergermaansk de lêste taal dy't alle Germaanske talen as mienskiplike oarsprong hawwe, en alle talen dy't ûntstean binne út it Oergermaansk jilde as Germaanske talen. Neffens de hjoeddeiske ynsichten fan ’e [[taalkunde]] kin dy Germaanske grûntaal noch opdield wurde yn twa stadia: nei it Oergermaansk, dat yn in iere perioade sprutsen waard, wurdt dan it ''Miengermaansk'' definiearre, dêr’t it Oergermaansk him letter ta ûntjoech.
| namme = Proto-Germaansk
| oare namme(n) = Oergermaansk <small>(foutyf)</small>
| taalgebiet = [[Noardwest-Jeropa|Noardwest]]- en [[Midden-Jeropa]]<br> en [[Skandinaavje]]
| skrift =
| taalfamylje = ● [[Yndo-Jeropeeske talen|Yndo-Jeropeesk]]<br> &nbsp;&nbsp;● [[Germaanske talen|Germaansk]]<br> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;● '''Proto-Germaansk'''
| dialekten =
| tiidrek = 2de milennium f.Kr.-[[1e ieu]] (n.Kr.)
| ûntstien út = [[Proto-Yndo-Jeropeesk]]
| ûntjûn ta = ● [[Eastgermaansk]]<br> ● [[Oernoardsk]]<br> ● [[Westgermaansk]]
| ISO 639-1 =
| ISO 639-2 =
| ISO 639-3 =
}}
It '''Proto-Germaansk''' is de taal dêr't alle [[Germaanske talen]] (en útslutend de Germaanske talen) op weromgeane. Der binne gjin skriftlike boarnen oerlevere fan dizze oarspronklike Germaanske taal, mar op grûn fan yndirekt bewiismateriaal (d.w.s. troch de hjoeddeistige Germaanske talen en Germaanske [[lienwurd]]en yn net-Germaanske talen lykas it [[Finsk]] mei-inoar te ferlykjen) hawwe [[taalkundige]]n it Proto-Germaansk dochs rekonstruëarje kinnen. Neffens moderne ynsichten kin dizze Germaanske grûntaal opdield wurde yn twa stadia: it '''Oergermaansk''', dat yn in langere iere perioade sprutsen waard, en it '''Miengermaansk''', dat sprutsen waard yn in koarter letter tiidrek, foar't it Proto-Germaansk útinoarfoel yn 'e ôfsûnderlike [[taalkloft]]en. Faak wurdt der lykwols, fral yn stikken dy't skreaun binne troch net-saakkundigen, terminologysk gjin ûnderskie makke tusken Proto-, Oer- en Miengermaansk, en wurdt inkeld sprutsen fan Oergermaansk.
 
===It Oergermaanske perioade =tiidrek==
Mei’tMei't der út dy tiid gjin skriftlike boarnen oerlevere binne, is it ek tige dreech en sis presyspersiis wannear’twannear't it Oergermaansk him út it [[Proto-Yndo-Jeropeesk]] ûnwikkele hat. Dúdlik is yn alleelts gefallengefal wol dat dat fier foarfoàr it begjin fan ’e'e Westerske jiertelling west hawwe moat. Almeast wurdt oannaam dat, ditmooglik earne yn it twadde milennium f.Kr. west hat. Sûnder boarnen kin der eins ek net fan in "taal" praat wurde; wat "Oergermaansk" neamd wurdt is in rekonstruksje fan hoe't de taalkundigen leauwe dat de taal west hat.
 
Der binne twatrije wichtige feroaringspunten dydêr't it Oergermaansk him op ûnderskiedt fan it Proto-Yndo-Jeropeesk. Yn it foarste plak wie der de saneamde Earste of [[Germaanske Klankferskowing]] (ta ûnderskie fan 'e Twadde of [[Heechdútske Klankferskowing]]), ek wol bekend as de [[Wet fan Grimm]]. Ferlykje yn dit ferbân brochtbgl. wurdeit mei[[Latynsk]]e ''pater ''("heit"), ''tu'' ("do"), ''decem'' ("tsien") en ''clepo'' ("ik stel"), dat de feroaringsitewaasje fanwerjout sa't dy yn it Proto-Yndo-Jeropeesk neiwie, mei it Oergermaansk.[[Goatysk]]e It''fadar'', Oergermaansk''þu'', ''taíhun'' en ''hlifa'' (mei deselde betsjutting). Ek ûntwikkele it Oergermaansk in sterke en in swakke foarm by yn prinsipe elts [[eigenskipswurd]], wylst it Proto-Yndo-Jeropeesk dy net hie. En fierders ûntjoech it by in part fan ’e'e tiidwurden[[tiidwurd]]en waardin mei in [[tosk|dintale]] [[suffiks]] (in efterheaksel mei in ''t''- of ''d''-efterheaksel) infoarme swakke bûging foarme om [[notiid]] en [[doetiid]] faninoar te ûnderskieden, dêr't(dus Yndo-Jeropeeske mei lûdferoaring in sterke bûging hiebgl. Bygelyks ''"mean''-''" – "meande''" yn tsjinstelling ta ''âldere foarmen lykas "rin''-''" – "rûn''").
[[File:Pre-roman iron age (map).PNG|left|250px|thumb|It gebiet fan 'e pre-[[Romeinske Ryk|Romeinske]] [[Izertiid]] yn [[Noard-Jeropa]] (±500 f.Kr.), dy't assosjearre wurdt mei it Proto-Germaansk. It maginta-kleurige gebiet besuden [[Skandinaavje]] jout de saneamde [[Jastorfkultuer]] wer.]]
 
==It Miengermaanske perioade tiidrek==
DeMen taal oan de ein fan it Oergermaanske tiidrek wurdt wol as in taal apart beskôge, it ''Miengermaansk''. It iswit net wis krekt wannear’t danwannear't de oergong fan it Oergermaansk nei it Miengermaansk plakfûn hat, mar dermen wurdtnimt oannaamoan dat it yn ’e'e lêste ieuwen f.Kr. wie. Ek it Miengermaansk is net oerlevere -– útsein as losse wurden of nammen. Dêrom wurdt it, krekt as it Oergermaansk, troch taalkundigen rekonstruëarre op basisgrûn fan ûndersyk fan ’e'e ûnderskate Germaanske talen.
 
DerIt binnewichtichste twa grutte ferskillenferskil tusken it Oergermaansk en it Miengermaansk. Itwie earste,de enklam karakteristike(yn ferskil'e istaalkunde deornaris it [[klamwurdaksint]] neamd). It Oergermaansk hie noch de fan it Proto-Yndo-Jeropeesk meikrigen ''"frije klam", dy''t wiksele neffens beskate regels, dy’tmar net in fêst plak yn in wurd hie; mar wiksele neffensferlykje beskate regelsbgl. Dizze frije klam kin yn oare taalfamyljes noch weromfûn wurde; bygelyks yn it [[Gryksk is it]]e ''trápezatrȁpeza'' (''"trep''") maren ''trapéziontrapȅzion'' (''"trepke''"), dat de frije klam beholden hat. Yn it Miengermaansk wie dy frije klam feroare yn in fêste klam op it earste wurdlid, it saneamde inisjaalaksint, sa't bgl. te sjen is oan it [[Nederlânsk]]e ''blȁd'', ''blȁden'', ''blȁderen'', ''blȁȁdje''.
 
Yn ferhâldingtsjinstelling ta de Oergermaanske perioade duorre deit snuorjetiidrek fan it Miengermaansk marrelatyf koart, nammentlik oant likernôch de [[earste ieu]] nei Kristus., doe't de [[Eastgermanen]] weiteagen út harren stamlannen yn súdlik en eastlik [[Skandinaavje]].▼
De twadde feroaring, dy't spile yn likernôch de tiid fan it Miengermaansk wie de [[Germaanske lûdferskowing]], dêr't in grut tal bylûden fan it Germaansk by fan útspraak feroaren. Ferlykje yn dit ferbân bygeyks it Latynske ''pater'' (“heit”), ''tu'' (“do”), ''decem'' (“tsien”) en ''clepo'' (“ik stel”), dat de sitewaasje sa’t dy yn it Yndo-Jeropeesk wie, wjerspegelet, mei it Goatyske ''fadar'', ''þu'', ''taíhun'' en ''hlifa'' (mei deselde betsjutting).
 
== Oerlevering ==▼
▲Yn ferhâlding ta de Oergermaanske perioade duorre de snuorje fan it Miengermaansk mar koart, nammentlik oant likernôch de earste ieu nei Kristus.
De âldst bekende Germaanske ynskripsje is dy op ’e'e [[Helm fan Negau]], mooglik út ’e'e [[twadde ieu f. Kr.]] De helm waard yn [[1812]] fûn by [[Negau]], yn [[Eastenryk]]. Yn in noardlik [[Etrusken|Etruskysk skrift]] skrift is dêrop skreaun: “''hargasti teiwa''”,. Oer(oer de betsjutting dêrfan bestiet lykwols nochal wat ûnienichheid). Fierders binne oant ’ede [[earste ieu]] nei Kristus allinne mar nammen en losse wurden oerlevere, útslutenden dat noch inkeld troch [[Romeinske skriuwersRyk|Romeinske]] [[skriuwer]]s, lykas [[Publius CorneliusKornelius TacitusTasitus|TacitusTasitus]] en [[Julius Caesar]].▼
[[File:Guldhornene.jpg|right|250px|thumb|De [[Goudene Hoarnen fan Gallehus]].]]
 
== OpsplitsingUntwikkeling fan de'e Germaanske taalkloften ==▼
▲== Oerlevering ==
Tradysjoneel waard foarhinne ûnder [[taalkundige]]n de teory oanhongen dat de earste spjalting yn it Germaansk dy tusken it [[Westgermaanske talen|Westgermaansk]] en it saneamde [[Goato-Noardsk]] (it [[Noardgermaanske talen|Noard]]- en [[Eastgermaanske talen|Eastgermaansk]]) wie. It fuorttsjen fan 'e [[Goaten]] en de oare [[Eastgermanen|Eastgermaanske]] [[folk]]en út harren stamlannen yn súdlik Skandinaavje soe dan letter de spjalting tusken it Noard- en Eastgermaansk feroarsake hawwe. Tsjintwurdich wurdt it lykwols as in stik wierskynliker beskôge, dat der nei it fuorttsjen fan 'e Eastgermanen noch in hoart in Noard- en Westgermaanske ienheidstaal bestien hat, mooglik oant yn 'e [[fyfde ieu]].
▲De âldst bekende Germaanske ynskripsje is dy op ’e [[Helm fan Negau]], mooglik út ’e twadde ieu f.Kr. Yn in noardlik [[Etruskysk skrift]] is dêrop skreaun: “''hargasti teiwa''”,. Oer de betsjutting dêrfan bestiet lykwols nochal wat ûnienichheid. Fierders binne oant ’e earste ieu nei Kristus allinne mar nammen en losse wurden oerlevere, útslutend troch Romeinske skriuwers, lykas [[Publius Cornelius Tacitus|Tacitus]] en [[Julius Caesar]].
 
Dy lêste teory wurdt ûnderboud troch de bekende runeynskripsje op 'e [[Goudene Hoarnen fan Gallehus|Gouden Hoarn B fan Gallehus]], yn súdlik [[Jutlân]], dy't datearret út 'e iere [[fyfde ieu]]. Op 'e hoarn stiet: "''ek hlewagastiʀ holtijaʀ horna tawido''" (de letter ʀ stiet dêrby foar de [[breikjende r]]). Dizze tekst soe betsjutte kinne: "Ik, Hlewagastiʀ, soan fan Holt, haw de hoarn makke" (ferlykje ''tawid(o)'' mei it Nederlânske ''(vol)tooid'') of: "Ik, Hlewagastiʀ, soan fan Holt, haw de hoarn fersierd" (ferlykje ''tawid(o)'' mei it Nederlânske ''(ge)tooid''). De foarmen dy't hjir brûkt binne, slute Noardgermaansk noch Westgermaansk út (al wiist de foarm fan 'e h-rune op it Noardgermaansk), mar Eastgermaansk kin it dúdlik net wêze. Yn it Goatysk fan dy tiid soe de tekst west hawwe: "''ik hliugasts hulteis haúrn tawida''".
Ut lettere tiid binne Germaanske ynskripsjes yn it [[runeskrift]], in alfabetysk skrift dat ûntstien liket te wêzen yn ’e earste helte fan ’e earste ieu nei Kristus en fan ’e komst fan it [[kristendom]] ôf ferfongen waard troch it [[Latynske alfabet]].
 
{{boarnen|boarnefernijing=
▲== Opsplitsing fan de taalkloften ==
* {{Aut|Hofstra, T.}}, ''Oudnoors I'', Grins, 1996.
Troch de fragmintaryske oerlevering is de fêststelling fan ’e opsplitsing fan ’e trije Germaanske taalkloften foar in grut part in hypotetyske saak. Oannaam wurdt dat it begjin fan de Germaanske taalkloften gearfoel mei't de [[Eastgermanen]] weiteagen út harren stamlannen yn súdlik en eastlik [[Skandinaavje]]. Nei it fuorttsjen fan ’e Eastgermanen hat der nei alle gedachten noch in hoart in Noard- en Westgermaanske ienheidstaal bestien. Op basis fan de fynst fan de [[Gallehus-hoarnen]] út de iere fiifde ieu, wurdt oannaam dat dizze lette foarm fan it Miengermaansk mooglik oant yn ’e fyfde ieu bestie. Op ien fan de hoarnen stiet namentlik: “''ek hlewagastiR holtijaR horna tawido''” (''Ik, HlewagastiR, soan fan Holt, haw de hoarn makke''; de letter ‘R’ stiet foar de efter yn ’e kiel útsprutsen r). Oant no ta is dêr net fan te sizzen of of dit spesifyk Noardgermaansk of Westgermaansk is, al wiist de foarm fan ’e h-rune op it Noardgermaansk. De tekst lit ek sjen dat it Eastgermaansk yn dy tiid al ôfskaat wie: yn it [[Goatysk]] fan dy tiid hie it “''ik hliugasts hulteis haúrn tawida''” west.
----
Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Proto-Germanic_language ''Notes'' en ''References'', op dizze side].
}}
 
[[Kategory:Germaanske talen]]
[[Kategory:Oertaal]]
Opfrege fan "https://fy.wikipedia.org/wiki/Proto-Germaansk"