|
[[Ofbyld:Mesopotamië.jpg|right|250 px|'''SumearjeSûmearje''' op de oersichtskaart fan [[Mesopotaamje]].]]
'''SumearjeSûmearje''' (ek '''SûmearjeSumearje''' of ''Shumer'', Egyptysk ''Sangar'', Bibels ''Shinar'') is de namme foar in âlde ryk, kultuer, omkriten en antike beskaving dat yn it súdlike part fan [[Mesopotaamje]] lei (tsjintwurdich it súdeasten fan [[Irak]]), wêr't de rivieren [[Eufraat]] en [[Tigris]] yn de [[Perzyske Golf]] útmûnje. De [[SumearjersSûmearjers]] neamden it lân sels ''ki-en-gir'' (it lân fan de beskaafde hearskers). Tegearre mei de noardlike streek [[Akkad]] makke it diel út fan it Twastreamelân. SumearjeSûmearje wurdt wol beskôge as de ierste beskaving fan de wrâld.
De SumearyskeSûmearyske beskaving bestie út in samling fan [[stêdsteat]]en. Alle stêdsteaten hienen har eigen foarst. Om-ende-by 3.500 f.Kr. waard de lieder fan de machtichste stêdsteat kening fan de SumearjeSûmearje.
== Skiednis ==
De skiednis fan SumearjeSûmearje wurdt yn fiif tiidrekken opdield:
* de [[Uruk]]- perioade, ± 4000-3000 f. Kr. Yn dizze perioade fêstigen de SumearjersSûmearjers har yn it lân. Doarpen woeksen út ta stêden en fan alle stêden waard Uruk de wichtichste troch har [[Inanna]]timpel.
* de [[Jemdet Nasr]]-perioade, ± 3100-2900 f.Kr. Yn dizze perioade feroaren de sintra fan stêden yn hillichdommen, de befolking nimt yn oantal ta en de yrrigaasje wurdt yntrodusearre wêrtroch de opbringsten fan de it lân tanimme.
* de Iere Dynaasje,
* en de [[Ur]] III-perioade.
De skiednis fan SumearjeSûmearje beslaat in tiidrek fan 3800 oant 2000 f. Kr.. Nei de SumearjersSûmearjers wurdt it gebiet dominearre troch de [[Babyloanjers]].
== Befolking ==
It gebiet fan SumearjeSûmearje waard foar it earst befolke (foar 4000 f. Kr) troch in folk dat de [[argeology|argeologen]] de ''[[Ubaidjers]]'' of ''Obeidjers'' neame, nei it doarp [[Obeid|al-Ubaid]] wêrfan resten fûn binne. Dat folk lei sompen droech en soarge foar yrrigaasje, sadat lânbou mooglik waard. Ek driuwden se al hannel en waarden potten bakt en lear loaide.
De SumearjersSûmearjers lutsen likernôch rûn 3500 f. Kr. it gebiet yn. Harren foarskiednis is net dúdlik. Guon tinke dat se út [[Anatoalje]] komme, mar se kinne likegoed út de [[Yndusfallei]] fuort komme hawwe en troch [[Iran]] yn it gebied komd wêze.
Sy sprutsen [[SumearyskSûmearysk]], in aggluynearjende taal. Der binne oanwizingen dat der foarhinne in oare taal sprutsen waard dy’t proto- Eufratysk neamd wurdt. Der is net folle mear oer fan dy [[taal]]. In oantal plaknammen en lienwurden hawwe de SumearjersSûmearjers oernaam en net mear. Opfallend is wol dat de lienwurden faaks net mear as ien lettergreep hawwe. It SumearyskSûmearysk niget bot nei [[nonsyllanisme]], krekt as it moderne [[Sineesk]].
Streamopwerts yn [[Akkad]] spruts de befolking in [[Semityske talen|Symityske taal]]. Fan 5000 f. Kr ôf moat der al sprake west ha fan in organisearre maatskippij.
Rûn 3500-3000 f. Kr ûntstie de âldste foarm fan it “skrift”. Ut in [[piktografysk skrift]] ûntwikkele him letter it [[spikerskrift]]. Yn de argeologyske laach 4 fan [[Uruk]] waarden klaaitabletten fûn mei in skrift dat in ûntwikkeling nei it spikerskrift toant. It spikerskrift bleau yn gebrûk oant de [[Hellenisme|hellenistyske]] perioade en waard dêrnei yn [[Mesopotaamje]] stadichoan ferfong troch it ienfâldiger [[Arameesk|Arameenske]] skrift.
Der binne fragminten fan talrike eksimplaren fan it [[Gilgamesjepos]] fûn. Sawol yn it [[SumearyskSûmearysk]] as yn it [[Akkadysk]]. Sadwaande wie it mooglik it hiele ferhaal te rekonstruearjen. It lêste spikerskrifttablet datearret út [[74]] n. Kr..
De SumearjersSûmearjers wienen goeie smitten dy’t ûnder mear dolken en helmen yn goud makken. Somtiden waarden gouden foarwerpen mei dekoraasje ynlein mei [[Lapis Lazuli]].
=== Wetjouwing ===
De SumearjersSûmearjers wienen de earsten dy’t in “wetten” opstelden en harren organisearren yn stedsteaten.
=== Politike struktuer ===
Polityk bestie it lân út stedsteaten dy’t om de hegemony striden. Dizze situaasje is goed fergelykber mei de it lettere [[Grikelân]]. De steden hienen in folksried, meastal besteande út twa keamers. Der wie in ried fan âlderen en in ried fan manlju. Der wie in kening dy’t yn de ûnderlinge striid tusken de steden mear macht krije koe.
Eltse stêd hie syn eigen hillichdom en de kultus fan de lokale god of goadinne naam in sintraal plak yn it libben yn. De SumearjersSûmearjers tochten dat de minsken troch de goaden makke wienen en om dizze goaden te tsjinjen en te fermeitsjen. Wat der allegear barde yn de polityk waard sjoen as de grillen fan de goaden.
=== Ekonomy ===
It tsjil en it pottebakkerstsjil binne útfinings fan de SumearjersSûmearjers. Hielendal wis is dat net. De SumearjersSûmearjers wienen begien mei it mjitten fan dingen. Sy mjitten de stân fan de planeet [[Fenus]] mei in rjochthoekich raam. Se koenen de tiid yndiele yn sekondes troch [[pendules]] en [[wetterklokken]].
[[Kategory:Sûmearje| ]]
[[Kategory:Aldheid]]
[[Kategory:Midden-Easten]]
| 