Delaware: ferskil tusken ferzjes
Content deleted Content added
red + oanfolling |
|||
Rigel 1:
{{Amerikaanske steat
|
|
|
|biedwurd = '''''Liberty and Independence''''' <br>([[Ingelsk]], "Frijheid en Unôfhinklikheid")
|lânkaart = [[File:Delaware in United States (zoom).svg|250px]]
|ôfkoarting = DE
|status (jier) = [[Amerikaanske steaten|steat]] ([[1787]])
|
|grutste stêd = [[Wilmington (Delaware)|Wilmington]]
|offisjele taal = gjint <small>(''de facto'' [[Ingelsk]])</small>
|ynwennertal = 936.000 <small>(2014)</small>
|befolkingstichtens = 179,0 / km²
|oerflak = 6.452 km² <small>(wêrfan 21,5% wetter)</small>
|bynamme = de ''Diamond State''
|tiidsône = [[UTC]] –5
|simmertiid = UTC –4
|webside = [http://delaware.gov/ delaware.gov]
}}
{{Oar|de Amerikaanske steat Delaware|Delaware (betsjuttingsside)}}
'''Delaware''' (útspr.: ['dɛləwɛ:ɹ], likernôch "della-û-êr"), offisjeel de '''Steat Delaware''' (Ingelsk: ''State of Delaware''), is ien fan 'e fyftich [[Amerikaanske steaten|steaten]] dy't mei-inoar de [[Feriene Steaten fan Amearika]] foarmje. Delaware, byneamd de ''Diamond State'' (of ek wol de ''First State''), leit yn it easten fan it lân, op it [[Delmarva-skiereilân]], dat útstekt yn 'e [[Atlantyske Oseaan]]. Formeel heart de steat ta de regio fan it [[Amerikaanske Suden]]. De [[haadstêd]] is [[Dover (Delaware)|Dover]], mar de grutste [[stêd]] is [[Wilmington (Delaware)|Wilmington]]. Neffens in skatting út [[2014]] hie de steat doe 936.000 ynwenners, wêrmei't it kwa befolkingsgrutte de 45ste steat fan 'e Feriene Steaten is. Oangeande [[oerflakte|oerflak]] is Delaware mei noch gjin 6.500 km² de op ien nei lytste steat.
==Etymology==
De steat Delaware is ferneamd nei de [[rivier]] de [[Delaware (rivier)|Delaware]], dy't syn namme ûntlient oan [[Thomas West, 3e baron De la Warr]] ([[1577]]-[[1618]]), dy't gûverneur wie fan 'e [[Ingelân|Ingelske]] [[koloanje]] [[Firginia]] doe't de rivier foar it earst troch [[Jeropa|Jeropeänen]] ferkend waard. Ek de [[Delawêr (folk)|Delawêr]] ([[Ingelsk]]: ''Delaware''), in [[Yndianen|Yndiaansk]] [[folk]] dat yn 'e koloniale tiid de [[Delaware (rivier)|Delling fan de Delaware]] bewenne, is ferneamd nei de rivier (harren lânseigen namme is ''Lenni Lenapé''). De famyljenamme 'De la Warr' komt út it Ingelske greefskip [[Susseks]], en is fan [[Anglo-Normandysk]] komôf.
[[File:MiddleRunArea_Field_LenapeTrail.jpg|left|thumb|230px|In [[greide]] op it plattelân fan Delaware.]]
==
Delaware heart ta de [[Eastlike Tiid (Feriene Steaten)|Eastlike Tiidsône]] ([[UTC]] –5, [[simmertiid]] –4). De steat hat in oerflak fan 6.452 km², wêrfan't 21,5% út wetter bestiet. Mei 5.060 km² lân is it op [[Rhode Island]] nei lytste steat fan 'e Feriene Steaten. Delaware mjit 154 km fan noard nei súd en tusken de 14 en de 56 km fan east nei west. Yn 'e mande mei de [[Eastlike Kust fan Marylân|Eastlike Kust]] fan [[Marylân]] en [[Eastlike Kust fan Firginia|twa countys]] fan [[Firginia]] leit Delaware op it [[Delmarva-skiereilân]], dat nei it suden ta útstekt yn 'e [[Atlantyske Oseaan]] en oan 'e westkant troch de [[Chesapeakebaai]] fan it Amerikaanske fêstelân skaat wurdt. Delaware beslacht it noardeastlike fearn fan it [[skiereilân]], en hat allinnich oan 'e eastkant in kustline.
De steat grinzget yn it uterste noarden oan [[Pennsylvania]], wylst yn it uterste noardeasten de rivier de [[Delaware (rivier)|Delaware]] de grins mei [[Nij-Jersey]] foarmet. Yn it westen en suden wurdt Delaware beswette troch [[Marylân]], yn it súdeasten troch de iepen [[Atlantyske Oseaan]] en yn it easten en noardeasten troch de [[Delawarebaai]], dêr't de rivier de Delaware yn útmûnet. It lânskip fan Delaware is frij flak; it heechste punt yn 'e steat leit op 136,2 m boppe [[see]]nivo by de [[Ebright Azimuth]], en it leechste punt is it [[strân]] oan 'e Atlantyske kust, dat op seenivo leit. Delaware omfiemet gjin federale [[Yndianereservaat|Yndianereservaten]].
[[File:Blackbird_pond.jpg|right|thumb|250px|De Blackbird Pond, in [[poel]] yn it Blackbird State Forest Meadows Tract.]]
==Skiednis==
Foarôfgeande oan 'e [[kolonisaasje]] fan it gebiet troch de [[jeropide ras|blanken]] waard Delaware bewenne troch twa [[Algonkwynske talen|Algonkwynske]] [[Yndianen|Yndiaanske]] [[folk]]en: de [[Unamy (taal)|Unamy]]-[[Delawêr (folk)|Delawêr]] (''Unami Delaware'') yn it noarden en by de kust lâns, en de [[Nantikook (folk)|Nantikook]] (''Nanticoke'') by de rivieren lâns dy't útmûnje yn 'e [[Chesapeakebaai]], oan 'e oare kant fan it [[Delmarva-skiereilân]]. De Unamy-Delawêr wiene tige nau besibbe oan 'e [[Munsy (folk)|Munsy]]-[[Delawêr (folk)|Delawêr]] (''Munsee Delaware'') yn 'e [[Hudson (rivier)|Delling fan 'e Hudson]] yn [[New York (steat)|New York]].
Nei de komst fan 'e earste [[Jeropa|Jeropeänen]] ûntjoegen de Unamy-Delawêr en Nantikook har al rillegau ta tuskenhannelers yn 'e [[pelshannel]] tusken de blanken en harren eigen tradysjonele fijannen, de [[Irokeeske talen|Irokeeske]] [[Suskehannok (folk)|Suskehannok]], yn [[Firginia]]. Doe't dy lykwols yn 'e [[1670]]-er jierren as [[polityk|politike]] macht ferdylge waarden troch de [[Irokeeske Konfederaasje]], en de Yndianen yn Delaware almar mear lân kwytrekken oan kolonisten, ferlieten de Delawêr dy't oan har eigen [[etnyske groep|etnyske]] identiteit fêsthâlde woene de krite en fêstigen har yn 'e [[Appalachen]] fan wat neitiid westlik [[Pennsylvania]] wurde soe. Dejingen dy't bleaune, waarden al of net ûnder twang ta it [[kristendom]] bekeard om dêrnei mei oarsoartige kleurlingen op ien bulte smiten te wurden.
[[File:NouvSuede.jpg|left|thumb|200px|De koloanje [[Nij-Sweden]]: in moeting tusken [[Sweden|Sweedske]] kolonisten en de [[Yndianen|lânseigen befolking]].]]
Fan 'e blanken wiene de [[Nederlân|Nederlanners]] de earsten dy't har yn it gebiet fan it hjoeddeistige Delaware nei wenjen setten. Yn [[1631]] fêstige nammentlik de [[Westyndyske Kompanjy]] fanút de [[koloanje]] [[Nij-Nederlân]] in hannelspost te [[Zwaanendael (Delaware)|Zwaanendael]], deunby it tsjintwurdige [[Lewes (Delaware)|Lewes]]. Binnen it jier waarden lykwols alle kolonisten dêr deade by in konflikt mei de lânseigen befolking. Neitiid waard de [[Sweden|Sweedske]] koloanje [[Nij-Sweden]] fêstige mei de delsetting [[Fort Christina]] (no binnen de beboude kom fan [[Wilmington (Delaware)|Wilmington]]). Dy koloanje bestie santjin jier, oant er úteinlik yn [[1655]] troch de Westyndyske Kompanjy ferovere waard. It gebiet fan Delaware waard dêrnei anneksearre troch Nij-Nederlân.
Njoggen jier letter, yn [[1664]], waard Nij-Nederlân ferovere troch de [[Ingelân|Ingelsen]], wêrnei't Delaware yn it besit kaam fan [[Jakobus II fan Ingelân|Jakobus Stuart, hartoch fan York]] (de lettere Ingelske kening Jakobus II). Dyselde ferpachte it gebiet yn [[1682]] oan [[William Penn]], de stifter fan [[Pennsylvania]], dy't de saneamde 'Nedergreefskippen' (''Lower Counties'') yn 't earstoan ta ûnderdiel fan syn koloanje makke. Tsjin [[1704]] wie Pennsylvania lykwols sa grut wurden, dat de koloniale assimblee fûn dat it gebiet wol sûnder de lestige Nedergreefskippen koe. Sadwaande ûntstiene der doe twa folksfertsjintwurdigings, hoewol't de erven Penn oant de [[Amerikaanske Revolúsje]] beide gebieten yn pacht holden en der altyd ien en deselde gûverneur foar beneamden.
[[File:Woodbrook_test.jpg|right|thumb|250px|Sinne-ûndergong yn [[Woodbrook (Delaware)|Woodbrook]].]]
Yn 'e iere jierren fan 'e koloanje wie Delaware [[ekonomy]]sk ôfhinklik fan blanke [[kontraktarbeid]]ers om 'e [[tabak]]splantaazjes te bewurkjen. Neigeraden dat de libbensomstannichheden yn Ingelân better waarden en der sadwaande minder kontraktarbeiders te finen wiene, waarden [[slavernij|slaven]] út [[Afrika]] wei op 'e plantaazjes tewurksteld. By it útbrekken fan 'e [[Amerikaanske Revolúsje]], yn [[1776]], fielden de measte ynwenners fan Delaware der neat foar om mei [[Grut-Brittanje]] te brekken. Likegoed drukten de foarstanners fan ôfskieding, lykas [[Thomas McKean]], [[John Dickinson (politikus)|John Dickinson]] en [[Caesar Rodney]], har sin troch. Mei ien stim ferskil waard op [[15 juny]] [[1776]] troch de koloniale assimblee fan Delaware de [[Amerikaanske Unôfhinklikheidsferklearring]] goedkard. Dêrmei waard Delaware ien fan 'e oarspronklike trettjin koloanjes dy't yn [[opstân]] kamen.
Hoewol't Delaware ien fan 'e earste organisearre regiminten oan it Amerikaanske rebelleleger levere, waard der yn 'e koloanje sels ûnder de [[Amerikaanske Unôfhinklikheidsoarloch]] mar amper fochten. Yn [[augustus]] [[1777]] late generaal [[William Howe, 5e boarchgreve Howe|William Howe]] in Britsk leger dwers troch Delaware hinne, ûnderweis nei de [[Slach by Brandywine]] en de ferovering fan [[Philadelphia]]. De iennichste wiere fjildslach yn 'e koloanje wie de [[Slach by Cooch's Bridge]], op [[3 septimber]] [[1777]]. Neitiid waard de [[haven]]stêd [[Wilmington (Delaware)|Wilmington]] troch de Britten beset en de steatspresidint [[John McKinley]] finzen nommen. De rest fan 'e oarloch bleau Delaware fierhinne yn Britske hannen. Nei ôfrin fan 'e oarloch wie Delaware op [[7 desimber]] [[1787]] de earste [[Amerikaanske steat]] dy't de [[Amerikaanske Grûnwet]] ratifisearre, wêrmei't it ek de earste steat waard dy't lid waard fan 'e [[Feriene Steaten|Amerikaanske Uny]]. Dêrfandinne de bynamme de ''First State''.
[[File:Dover_Delaware.jpg|left|thumb|250px|In strjitbyld út [[Dover (Delaware)|Dover]], de haadstêd fan Delaware.]]
Hoewol't Delaware oant [[1865]] formeel in [[slavernij|slavehâldende steat]] bleau, en it krekt as de buorsteaten [[Marylân]] en [[Firginia]] besuden de saneamde [[Mason-Dixonline]] lei, hiene in protte slavehâlders har slaven fuort nei de oerwinning yn 'e Unôfhinklikheidsoarloch al frijlitten. Tsjin [[1860]] hie de grutste slavehâlder fan Delaware mar sechstjin slaven yn besit. Der wiene neffens de folkstelling fan dat jier doe yn Delaware 19.829 frije swarten en 1.798 slaven. Likegoed waarden foar [[1865]] wetsfoarstellen om 'e slavernij ôf te skaffen yn it Steatskongres hieltyd mei in lyts ferskil fuortstimd.
Under de [[Amerikaanske Boargeroarloch]] ([[1861]]-[[1865]]) stimde Delaware op [[3 jannewaris]] [[1861]] tsjin ôfskieding. Hoewol't de steat eins ta it [[Amerikaanske Suden]] hearde, focht Delaware yn 'e oarloch foar it Noarden. Guon lju út Delaware joegen har by regiminten út [[Marylân]] en [[Firginia]] dy't ûnderdiel útmakken fan it leger fan 'e [[Konfederearre Steaten fan Amearika|Konfederaasje]], mar Delaware is de iennichste slavesteat dy't gjin eigen regiminten oan dat leger bydroech. De steat befrijde syn slaven koart nei de ein fan 'e oarloch, mar wegere it [[Trettjinde Amendemint oan de Amerikaanske Grûnwet]] (de ôfskaffing fan 'e slavernij, fan boppen ôf oplein troch it federale regear) te ratifisearjen oant [[12 febrewaris]] [[1901]].
[[File:Delaware_State_Capitol.jpg|right|thumb|230px|De saneamde [[Wetjaande Hal]], it steatskapitoal fan Delaware.]]
==Bestjoer==
Delaware bestiet bestjoerlik út mar 3 [[county (Feriene Steaten)|countys]], it leechste tal fan alle [[Amerikaanske steaten]]. It binne, fan noard nei súd: [[New Castle County (Delaware)|New Castle]], [[Kent County (Delaware)|Kent]] en [[Sussex County (Delaware)|Sussex]], De [[haadstêd|steatshaadstêd]], [[Dover (Delaware)|Dover]], leit yn Kent County, yn 'e midden fan 'e steat. Krekt as alle Amerikaanske steaten wurdt Delaware bestjoerd troch steatsregear mei oan it haad de gûverneur. De [[wetjaande macht]] is yn 'e hannen fan de [[Algemien Assimblee fan Delaware]], dy't bestiet út 'e Steatssenaat mei 21 leden en it Steatshûs fan Offurdigen mei 41 leden. Yn 'e [[Amerikaanske Senaat]] wurdt Delaware, lykas alle Amerikaanske steaten, fertsjintwurdige troch 2 [[senator]]s. Yn it [[Amerikaanske Hûs fan Offurdigen]] hat Delaware fanwegen syn lytse befolkingsgrutte mar 1 inkele sit.
It politike lânskip fan Delaware wurdt behearske troch de beide grutte Amerikaanske [[politike partij]]en, de [[Demokratyske Partij (Feriene Steaten)|Demokratyske Partij]] en de [[Republikeinske Partij (Feriene Steaten)|Republikeinske Partij]]. Foarhinne waard Delaware beskôge as [[swingsteat]], dêr't noris Demokratysk en dan wer Republikeinsk stimd waard. Sûnt de [[1990]]-er jierren stimt Delaware lykwols steech Demokratysk, wat fral feroarsake wurdt troch de grutte Demokratyske oanhing yn it ferstedske [[New Castle County (Delaware)|New Castle County]] (mei û.m. [[Wilmington (Delaware)|Wilmington]]), yn it uterste noarden fan 'e steat, dêr't no 55% fan 'e befolking wennet.
[[File:Rehoboth_Beach_at_Delaware_Avenue.JPG|left|thumb|250px|[[Rehoboth Beach (Delaware)|Rehoboth Beach]] yn 'e [[simmer]]fakânsje.]]
==Ekonomy==
De [[yndustry]] is yn Delaware benammen konsintrearre yn it noardlike part fan 'e steat, yn 'e krite om [[Wilmington (Delaware)|Wilmington]] hinne. Dêrby giet it fral om [[gemy]]ske, [[farmaseutika|farmaseutyske]] en [[technology]]ske bedriuwen. De rest fan 'e steat is noch fierhinne in [[agrarysk]] gebiet, dêr't benammen [[aai]]en, [[hin|slachthinnen]], [[suvel]]produkten, [[sojabeane]] en [[maïs]] produsearre wurde. Foar de wurkgelegenheid yn 'e steat is lykwols de [[tsjinstesektor]] it wichtichst. De grutste [[wurkjouwer]] is de oerheid, folge troch it [[ûnderwiis]] en it [[bankwêzen]]. Fuortby de steatshaadstêd [[Dover (Delaware)|Dover]] leit de [[Loftmachtbasis Dover]], ien fan 'e grutste bases fan 'e [[Amerikaanske Loftmacht]] yn 'e Feriene Steaten. Sadwaande binne lokaal ek de [[Amerikaanske Striidkrêften]] in grutte wurkjouwer.
Op it mêd fan it [[toerisme]] hat Delaware as attraksjes it [[First State Nasjonaal Histoarysk Park]] en ferskate [[museum|museä]], [[wyldreservaat|wyldreservaten]], [[park]]en en histoaryske gebouwen en [[fjoertoer|fjoertuorren]] te bieden. De [[strân|strannen]] oan 'e [[Atlantyske Oseaan|Atlantyske]] kust fan Delaware (benammen it [[baaiplak]] [[Rehoboth Beach (Delaware)|Rehoboth Beach]]) binne ek tige yn trek by toeristen, en wurde wol "de Simmerhaadstêd fan 'e Feriene Steaten" neamd, om't sa'n protte ynwenners fan 'e federale haadstêd [[Washington, D.C.]] dêr har simmerfakânsje trochbringe.
[[File:Delaware_population_map.png|right|thumb|200px|De [[befolkingstichtens]] fan Delaware.]]
==Demografy==
Neffens in offisjele rûzing troch it [[Amerikaanske Folkstellingsburo]] (op grûn fan gegevens fan 'e Amerikaanske folkstelling fan [[2010]]) hie Delaware yn [[2014]] 936.000 ynwenners, wat in groei fan 4,2% is yn ferhâlding ta de stân fan saken yn [[2010]]. De [[befolkingstichtens]] wie yn [[2014]] 179,0 minsken de km². De grutste [[stêd]] fan 'e steat is [[Wilmington (Delaware)|Wilmington]], mei 72.000 ynwenners yn [[2013]]. De [[haadstêd|steatshaadstêd]] [[Dover (Delaware)|Dover]] hie datselde jiers in befolking fan 37.000 minsken.
===Etnisiteit===
Neffens gegevens fan 'e Amerikaanske folkstelling fan [[2010]] wie de [[etnyske groep|etnyske]] opbou fan 'e befolking fan Delaware doe sa: 65,3% [[jeropide ras|blanken]]; 21,4% [[negroïde ras|swarten]]; 8,2% [[Latino's yn Noard-Amearika|Latino's]]; 3,2% [[Aazje|Aziaten]]; 0,5% [[Yndianen]]; <0,1% [[Polyneezje|Polyneziërs]], [[Melaneezje|Melaneziërs]] en [[Mikroneezje|Mikroneziërs]]; 1,4% oaren of fan mingd etnysk komôf.
De blanke ynwenners fan 'e steat binne fierhinne fan [[Noardwest-Jeropa|Noardwest]]- en [[Midden-Jeropa|Middenjeropeeske]] orizjine, mei (neffens gegevens fan it [[Amerikaanske Folkstellingsburo]] út [[2012]]) as grutste oarsprongsgroepen [[Ieren (folk)|Ieren]] (18,1% fan 'e totale befolking fan Delaware), [[Dútsers]] (15,6%), [[Ingelsen]] (11,7%), [[Italjanen]] (10,0%), [[Poalen (folk)|Poalen]] (4,8%), [[Angelsaksyske Amerikanen]] (4,5%), [[Frânsen]] (2,5%) en [[Skotten]] (1,8%).
De steat Delaware omfiemet gjin [[List fan Amerikaanske Yndianestammen mei federale erkenning|federaal erkende Yndianestammen]]. Wol binne der yn 2 [[List fan Amerikaanske Yndianestammen mei erkenning op steatsnivo|stammen dy't erkenning fan 'e steat, mar net fan 'e federale autoriteiten hawwe]]. Dat binne:
* de [[Lenapé Yndianestamme fan Delaware]]
* de [[Nantikook Naasje]] <small>(foarhinne de Nantikook Yndianestamme, en noch earder de Nantikook Yndiaanske Feriening)</small>
===Taal===
Delaware hat gjin inkele [[taal]] by [[wet]] fêstlein as de offisjele taal fan 'e steat. Lykwols funksjonearret it [[Ingelsk]] yn 'e praktyk as de offisjele taal. [[Wet]]sfoarstellen yn sawol it Steatshûs fan Offurdigen ([[2006]]) as de Steatssenaat ([[2007]]) om it Ingelsk formeel ta de offisjele taal fan 'e steat te meitsjen, binne fuortstimd. Neffens gegevens fan 'e Amerikaanske folkstelling fan [[2000]] wie it [[Ingelsk]] doe foar 91% fan 'e befolking fan Delaware de [[memmetaal]]. De op ien nei grutste taal fan 'e steat wie it [[Spaansk]] (5%), folge troch it [[Frânsk]] (0,7%), it [[Sineesk]] (0,5%) en it [[Dútsk]] (0,5%).
[[File:Wilmington_Delaware_skyline.jpg|left|thumb|300px|De ''[[skyline]]'' fan [[Wilmington (Delaware)|Wilmington]].]]
===Godstsjinst===
Op it mêd fan [[godstsjinst]] bestie yn [[2015]] (op basis fan in enkête dêr't 9% fan 'e befolking oan wegere mei te dwaan) 66% fan 'e befolking fan Delaware út [[kristendom|kristenen]], wêrûnder 57% [[protestantisme|protestanten]] en 9% [[roomsk-katolisisme|roomsen]]. De grutste protestantske substreamings wiene it [[metodisme]] (20%) en it [[baptisme]] (19%). [[Ateïsme|Ateïsten]] en [[agnostisisme|agnosten]] foarmen 17% fan 'e befolking. Fan 'e net-kristlike godstsjinsten wiene de [[islaam]] (2%) en it [[joadendom]] (1%) it grutst. Alle oare religyen mei-inoar besloegen 5% fan 'e steatsbefolking.
==Klimaat==
Delaware hat troch de ynfloed fan 'e [[Atlantyske Oseaan]] in myld [[seeklimaat]], wêrmei't it de midden hâldt tusken it wredere [[lânklimaat]] fierder nei it noarden en it [[subtropysk klimaat]] fierder súdlik. Hoewol't de steat mar frij lyts is, besteane der oansjenlike ferskillen oangeande trochsneed [[temperatuer]] en de hoemmanichte [[snie]]fal tusken it noarden en it suden. It súdlike diel fan Delaware hat it hiele jier troch myldere temperatueren, wylst yn it noarden by 't [[winter]] folle mear snie delkomt. Rekôrtemperatueren wiene 43 °C, op [[21 july]] [[1930]] yn [[Millsboro (Delaware)|Millsboro]], en –27 °C op [[17 jannewaris]] [[1893]], frjemd genôch ek yn Millsboro.
==Keppelings om utens==
*{{en}}[http://delaware.gov Offisjele webside fan it regear fan Delaware]
{{boarnen|boarnefernijing=
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: [http://en.wikipedia.org/wiki/Delaware ''Notes'', ''References'' en ''Bibliography'', op dizze side].
----
{{commonscat|Delaware}}
}}
{{Feriene Steaten}}
{{Koördinaten|43_0_0_N_75_25_0_W_type:adm1st_region:US-DE|38°27'N - 49°50'N, 75°2'W - 75°47'W}}
[[Kategory:Delaware| ]]
| |||