Admiraliteit fan Fryslân: ferskil tusken ferzjes

[[Ofbyld:Exterieur - Dokkum - 20058725 - RCE.jpg‎|right|thumb|''It AdmiraliteitshuisAdmiraliteitshûs'' yn Dokkum|alt=]]

De '''Admiraliteit fan Fryslân''', ek wol '''Fryske Admiraliteit''' (yn 't koart: AdmiraliteitskollezjeAdmiraliteitskolleezje), wie ien fan de Admiraliteiten ynút de tiid fan [[Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen]] dy't as taak hienen it feilichstellenbefeiligjen fan de seefeart as taak hiene. De Fryske Admiraliteit waard yn [[1596]] oprjochte troch de [[Steaten fan Fryslân]] en oarspronklik festigefêstige yn [[Dokkum]], letter yn [[Harns]]. Yn [[1795]] mei de [[Frânske tiid]] waard it kolleezje opheft.

It Admiraliteitskolleezje fan Fryslân waard yn [[1597]] ferheft ta [[Generaliteitskolleezje]] . Der wiene op dat stuit fiif generaliteitskolleezjes yn de Republyk. Dy yn Dokkum wie de ienigeiennichste yn it noarden. De leden waarden om bar dielsfoar in part troch Fryslân, dielsen foar in part troch oare gewesten keazen (sjoch [[ambulatware amten]]). Al gau die bliken dat Dokkum gjin goeiegaadlike fleatbasisfloatbasis wie, trochdat it [[Dokkumer Djip]] tichtslike. Dêrom waard yn [[1645]] it kolleezje nei [[Harns (stêd)|Harns]] ta ferpleatst.

It feilichstellenyn feiligens stelle fan de seefeart wie de wichtichste taak fan de Admiraliteiten. Dêrta moast soarge wurde foar de bou en de útrissing fan oarlochsskippen neffens beslút fan de [[Steaten-Generaal]]. BelestingenIt heffen fan belestings op yn- en útkommende fracht en skippen en opit konvoaiynbarren fan konfoai- en lisintjildenlisjilden wie in oare wichtige taak datdy't dien wurde moast.

In soad boarnen oer de Fryske Admiraliteit binne der tsjintwurdich net mear oer. Dat hat alles te krijen mei twa brânen. By de grutte brân fan [[12 febrewaris|12]] op [[13 febrewaris]] [[1771]] yn Harns gie hast al it argyfmateriaal ferlern fan de admiraliteit. Ek in soad âlde kaarten en dokuminten oanbelangjendeoer de skiednis fan Fryslân ferbrânden. It bytsje materiaal dat der noch oerbleaunoerbleau, waard oerbrocht nei it [[Departemint fan Marine]] yn [[De Haach]]. Doe’t dêr op [[8 jannewaris]] [[1844]] brân útbrutsútbriek, fergie ek it oerbleaune materiaal. Ek oerOer de grutte mannen fan de Admiraliteit is kwealiklikegoed amper wat bekend. Ek hjirDêr is it breklike argyfmateriaal ek de oanliedingreden foar. It ferhaal fan [[Beucker Andreae]] is in oandwaanlik foarbyld. Andreae makke in stúdzje neifan it libben fan [[Auke Stellingwerf]]. Oer syn sneuptocht nei de doopboeken fan syn berteplak skreaunskreau hyer it neikommende:

{{Cquote| ''By de tsjerkfâden wie in kistkiste mei âlde boeken en skriften bewarre bleaun, en neffens it sizzen fan in âld-ynwenner fan de stêd soenensoene dêr ek de doopboeken by lizze moatte. Mar dy kistkiste waard in jiermannich lyn oan H.H. Diakenen jûn om him te bewarjen. En om't der gjin slot op 'e kistkiste siet, hie de mem fan it hûs de boeken út dy kistkiste yn lytse stikken knipt om it papier yn it húshâlden brûke te kinnen. En sa kin it wêze dat de kistkiste der noch stiet, mar de papieren fuortrekkeweirekke binne.''
}}

Op [[14 juny]] [[1597]] waard op de gearkomstgearkomste fan de [[Steaten-Generaal fan de Nederlannen|Steaten-Generaal]] in útstel goedkard. Der waard beslutenbesletten om it yn 1593 ophefte ''Collegie Superintendent'' fan 1589, dêr't [[Maurits fan Oranje|Prins Maurits]], sûnt 1588 Admiraal-Generaal, oan it haad fan stie, te fervangenferfangen troch fiif selstannigeselsstannige Admiraliteiten: de [[Seelân|Siuwske]], de [[Fryslân|Fryske]], de [[West-Fryslân|West-Fryske]], de [[Amsterdam]]ske en de [[Rotterdam]]ske. De Fryske Admiraliteit hie in eigen hierargy. De Admiraliteit waard laadlaat troch in kolleezje dêr't de riedsleden ("raden") in sit hienenyn hiene. DitDat kolleezje wie ferantwurdlik foar it oanstellen fan amtners sa aslykas boadesboaden, klerken en doarwarders. Dêrneist waard troch de Steaten-Generaal by eltse Admiraliteit in ûntfanger-generaal, in sekretaris en in advokaat-fiskaal beneamd. UtseinÚtsein Fryslân betelle ek de stêd Grins ek mei; faak waarden dêrom Grinzers beneamd op befelfierende posysjes, sa as admiraal [[Rudolf Coenders]], en meastalmeast wiene der in talstikmannich skippen mei in nei Grins ferwizende namme. De Fryske Admiraliteit waard oprjochte op 15 augustus 1597. De fiif admiraliteiten kamen twaris yn 't jier gear yn DenDe Haach en harren fertsjintwurdigerfertsjintwurdigers foarmen dan in GeneralteitskolleezjeGeneraliteitskolleezje; yn de praktyk hiene hjase lykwols net in protte gesach.

De Admiraliteit kaam yn it âlde riedhûs, it yndruk meitsjende Blauhûs, op de hoeke fan de HeechstritteHeechstrjitte en de Lange Easterstrjitte yn Dokkum. DitDat gebou wie yn 1589 oankocht troch kaptein [[Tjaert Tjebbes|Tjaerd Tjebbes]] foar 900 goudgûne.

Yn 't earstoan betelle it stedsbestjoer de hier, mar fan 1610 ôf gie de Admiraliteit sels ta de bûse.

Yn 1618 ferhûzeferhuze de ynstelling nei in oar pân, dêr't no it steedlik museumstedsmuseum fan Dokkum, it "Het Admiraliteitshuis", yn sit. (Itit museum rjochtet him net allinnich op it seefeartferline fan Dokkum.).

Oer de perioade tusken de oprjochting en de Slach by Duins is net folle bekend troch de ferneatiging fan it argyf fan de Admiraliteit. Wol docht bliken út de floatlist bliken dat by de Slach by Gibraltar kaptein Teunis Woltersz der byderby wie mei it skip ''De Friesche Pinas''. It is net wittenbekend hoefolle- en hokkerhokfoar manlju en hoefolle kannonnenkanonnen ditoft dat skip hie.

Dat mei it oanmeunsterjen by de Admiraliteit te Dokkum in soad jild te fertsjinjen wie, docht bliken út it de folgjende passaazje út de notulen (oantekens) fan in gearkomstgearkomste fan de Steaten -Generaal, dêr't dizzedy kaptein omin beleanning beleaningyn freget fanwegen de moed dy't er sjen litten hat:

''Kaptein Thoenis Woltersz. freget troch it yntsjinjen fan in skriftlik fersyk in betelling fan f. 50,=-, dy't him op 17 desimber 1609 tawizentawiisd wurden iswaard foar syn koeraazje yn de Slach by Gibraltar, fierders is foarskreaun oan de Adm.f.fan Dokkum om him wer yn 'e tsjinst te nimmen en wilens in traktemint ta te kennen. De Steaten beslute om de Adm. te skriuwen dat hjase Woltersz de f. 50,=- útbetelje moatmoatte en om him by de earste fakatuere wer yn tsjinst te nimmen. Foarriedich sil er in ekstra-ordinaris -traktemint fan f. 12,=- krije, as bliken docht dat er syn wurk fierder oppakt.''

Yn 1626 waard de Fryske Admiraliteit frijsteld fan de levering fan seis oarlochsskippen. Dat wie mooglik in teken dat it bestjoerlik en finansjeel net hielendal goed gonggie yn Dokkum. De Admiraliteit die wol mei oan in aksje om de Iems en de Jade te blokkearjen ûnder lieding fan [[Maarten Harpertszoon Tromp]]. Dêrby feroveren de Friezen sels de frijbûtser ''Du Mortier''. Yn 1639 makke de Admiraliteit trije skippen en fjouwer jachten ree foar de Republyk. In wykmannich foar de Slach by Duins waard in roeifregat, reemakke troch de Fryske Admiraliteit, ûnder lieding fan kaptein Joris Pieters van der Broeck op ferkenning stjoerd. Nei't hyer syn ferhaal dien hie by Admiraal Tromp, waard besletten om mei in Nederlânske float fan 29 skippen de striid oan te gean mei 67 Spaanske skippen. Ien fan de grutste skippen ûnder liedingit befel fan Tromp wie in fregat mei 70 man en 22 kanonnen ûnder liedinlieding fan de Fryske kaptein Tjaard de Groot. Yn de striid waard Van den Broeck nei Calais stjoerd om in nije foarriefoarried buskrútbuskrûd te heljen foar it flaggeskip fan Tromp. Yn de slach sels slagge it Van den Broeck om in Spaansk galjoen mei 140 man en 18 stikken geskut te feroverjen.

Yn de jierren nei de SeelslachSeeslach by DúntsjerkeDúntsjerk fan 1639 oppenearre Van den Broeck him ek noch in kearmannich. Yn maaie 1641 ferovere er in Dúntsjerker skip mei 80 man en 12 stikken geskut en yn 1642 ferovere hyer mei in skip dat mar 67 man en 10 stikken geskut hie, in oar fregat mei 140 man en 20 kanonnen.

De Dokkumer haven hie neffens de Fryske admiraliteit de fasiliteiten dy't nedich wienenwiene foar it reemeitsjen fan twa oarlochskippenoarlochsskippen dy't it Waadgebiet ûnder kontrôle hâlde moasten. Der wienenwiene net mear fasiliteiten om ek noch oare oarlochskippenoarlochsskippen ree te meitsjen, mar dat fûnachte de Fryske Admiraliteit ek net nedich. Doe't it ferlet fan grutte oarlochskippen der wol wie, waarden oare havens brûkt. Fan 1620 oant 1636 waarden de grutte oarlochskippenoarlochsskippen fan de Admiraliteit dan ek reemakkeklearmakke yn Amsterdam. Yn 1636 waarden de skippen noch in skoft yn de haven fan Rotterdam lein. Al yn 1631 wienenwiene der yn it Fryske kolleezje minsken dy't har oppenearren oer in ferhuzing nei Harns. De stêd Harns lei op in goed plak om skippen ree te meitsjen waten ekit soe boppedat de ferdigening tsjin de fijanfijân sterker meitsje soe. Pas tsien jier letter waard der in kommisje ynsteld dy't in ûndersyk dwaan moast nei de mooglikheden foar de ferhuzing.

Op 18 augustus 1643 waard in reglemint opsteld dêr't de wichtichste bepalings foar de ferhuzing yn beskreaun stienenstiene. Op 1 maart 1644 waard it definitive beslút nommen om te ferhúzjen nommen. Yn 'e rin fan 1645 gonggie de Fryske Admiraliteit oer. De magistraat fan Harns sei ta dat de Admiraliteit de goede fasiliteiten krije soe yn 'harren' stêd. It jild dat nedich wie, waard troch de stêd betelle. De Admiraliteit hie lykwols mear bouwurken nedich as dat der tocht waard. Der wie net allinnich ferlet fan romten foar gearkomsten, mar der wie ek ferlet fan pakhuzen en ûnderkommens foar de finzenen. De Admiraliteit krige in gebou oan de súdkant fan de Suderhaven. Der moast tige op oansteanoanstien wurde om ek in bouwurk yn de Noarderhaven te krijen. Yn 1653 moast ek noch war dien wurde om in stikmannich pakhuzen yn de omkriten fan de Westertsjerke ta it domein fan de Admiraliteit rekkenje te kinnen.

* [[Rudolf Coenders|Coenders, Rudolf]]: ''ficeadmiraalfice-admiraal'' ([[1665]])

* [[Enno Doedes Star|Star, Enno Doedes]]: ''ficeadmiraalfice-admiraal'' ([[1666]])

* [[Andries Pietersz Stellingwerf|Stellingwerf, Andriesz Pieter]]: ''equipagemasterekwipaazjemaster''

Tusken [[1596]] en [[1792]] waard oan ferskillende seeslagenseeslaggen dielnomddielnommen. MeastAlmeast wiefoarme de Fryske float in part fan de konfederearre float fan de fiif Admiraliteiten byinoar, nammentlik: De [[Seelân|Siuwske]], De [[Fryslân|Fryske]], De [[West-Fryslân|West-Fryske]], De [[Amsterdam]]ske en de [[Rotterdam]]ske). Yn in pear gefallen gie it om in ynternasjonale koalysjekoälysje. By guon bekende seeslaggen liet de Fryske admiraliteit it sitte; soms omdat mense te let wie,wiene en soms omdat mender gjin jild hiewie foar it tarissen fan in floatgfloat, salykas as ynby de measte slaggen fan de [[Tredde Ingelsk-Nederlânske Oarloch|Tredde Ingelsk-Nederlânske Oarloch,]] doe't Fryslân en Grins oanfallen waarden troch de biskop fan Münster, [[Bernhard von Galen]].

DêneistDêrneist fjochtenfochten noch in stikmannich skippen fan de eardere Fryske Admiraliteit yn de [[Seeslach by Kamperduin]] yn [[1797]], doe ûnder de flagge fan de [[Bataafske Republyk]].

HjirHjirûnder in oersjoch fan de skippen en kapteins fan de Admiraliteit fan Fryslân dy't der oan meidienenmeidiene.