Grinzer Feankoloanjes: ferskil tusken ferzjes

Oant yn de [[santjinde iuw]] wie der suver gjin bewenning yn it gebiet, dochs allinne in bytsje by de rânen del dêr't wat [[Turf|turf]] ôfgroeven waard. Dêrnei is suver alle turf ôfgroeven en is der alhiel in nij gea ûntstien, dêr't de [[Lintdoarp|lintbebeouwing]], by njonkelytsen al wer tichtsmiten [[Kanaal (wetterwei)|kanalen]] del, oerhearsket.

De hjoeddeiske [[feankoloanje]]s lizze yn de âlde [[Sân Seelannen|Fryske]] goa [[Aldamt]] en de goaëengoaën [[Goarjocht]] en [[Westerwâlde]]. Yn de ein fan de [[Lette Midsiuwen]] slagge de stêd Grins deryn en win it gesach yn dy gebieten. Dy gebieten stienstiene dêrnei bekend as ''[[stedsjurisdiksjes fan Grins|stedsjurisdiksjes]]''.<br/>

In grut part fan it gea waard foarme troch it [[heechfean]]gebietkompleks, dat bekend stiet as it [[Boertanger Fean]]. Dat gebiet rint fan de rivier de [[Iems |Iems]] yn it easten ta de [[Dollard]] yn it noarden, en ta de [[Hûnsrich]] yn it súdwesten. It gebiet wie slim te berikken, útsein allinne yn Westerwâlde, dêr't in smelle sânrêch wieleit, dêr't in bytsje bewenning wie.<br/>

Yn de [[Iere Midsiuwen]] waard der op lytse skaal al wat [[Turfstekke|turf stutsen]] as part fan it oanmeitsjen fan it fean by de râne fan it gebiet del, en yn gruttere skaal troch [[kleaster]]s dy't in grut part fan it gebiet yn besit hiene. Yn de [[sechtjinde iuw]], en benammen yn de folgjende [[Gouden Iuw]], naam de fraach nei turf hurd ta en dat late dat ta it op grutte skaal it oanmeitsjen fan heechfeangebieten.

De earste feankompanjyen ûntstiene yn de tiid fan de [[Tachtichjierrige Kriich]], benammen om [[It Hearrenfean (plak)|It Hearrenfean]] hinne yn [[Fryslân]]. Nei de [[Reduksje fan Grins]] yn [[1594]] kaam al it kleasterguod, mei de wiidweidige heechfeangebieten ynbegrepen, oan it nije gewest [[Stêd en Lân]]. De stêd krige 25 prosint fan al it kleasterguod en hie itde foarkar foar it lânguod dat yn de Stedsjurisdiksjes lei. In grut part fan it heechfeangebiet kaam dus yn it besit fan de stêd, wylst de stêd ek it foech oer dy geaën hie. De stêd krige dêrmei in soad te sizzen oer it oanmeitsjen fan it grutte heechfeangebiet. Mei it keapjen fan lytse stikken grûn, dy't fan strategysk belang wiene, koe de stêd syn ynfloed hieltyd fierder útwreidzje.<br/>

Yn it Goarjocht en it Aldamt wie de posysje fan de stêd wis better. De stêd wie doe al ferbûn mei de [[Hunze]], nei't it graven fan it ''Schuitendiep'', dat by [[Reahoanne (grins)|Reahoanne]] op de Hunze oansleat, ree wie. Yn [[1611]] joech it stedsbestjoer de opdracht en ferlingje it ''Schuitendiep'' taoant [[Wynskoat]] ta, dat neitiids bekend stiet as it [[Wynskoaterdjip]].<br/>

De earste partiluliere inisjativen ta it winnen fan turf ûntstiene yn it begjin fan de [[santjinde iuw]]. In kompanjy út [[Rhenen]] by [[Utert (stêd)|Utert]] wie warber yn it gebiet fan it hjoeddeiske [[Hegesân]]. By [[Alde Pekela|Pekela]] wie de [[Pekelkompanjy]] úteinset mei it winnen fan turf. Doe't de Utertske kompanjy yn jildneed sietkaam te sitten, seach de stêd fannijs in kâns in gruttere posysje te krijen. De Utertske kompanjy moast it grutste part oan de stêd ôfstekke. Boppedat krigen njoggen hearen út de stêd Grins it rjocht in kompanjy te foarmjen. It kontrakt waard yn [[1647]] tekene en dêrnei sette de ''Grinzer of Borger Kompanjy'' út ein.

It gewest Stêd en Lân, dat nei de Reduksje fan Grins foarme waard, wie in twongen houlik tusken de stêd Grins en de [[Ommelannen]]. It súkses fan de stêd mei it iepenlizzen fan it fean, noasken de Ommelanner jonkers net. Guon fan harren besleat de konkurrinsje mei de stêd oan te gean en set eigen inisjativen op yn it feangebiet.

Dochs it blokkearjen fan it Boppedjip soarge lykwols ek foar problemen foar de stêd. Der wie noch hieltyd in grutte lape grûn yn it súdeasten dat noch oanmakke wurde moast. Om dy te ûntsluten sette de stêd út ein mei it oanlizzen fan it [[Stedskanaal]]. De stêdlike reginten woene dat nije kanaal op it [[Kielsterdjip]] oanslute litte, mar dan moast der by Barefjild in ferbining makke wurde. Dy ferbining soe dan oan it Boppedjip oanslute. Einlings waard it oer Drinte ferbûn, dêr't Lambertus Grevijlink dwaande wie de [[Annerveenschekanaal|Anner Feanen]] oan te meitsjen. Mei him waard oerienkaam oermei in ferbining troch de Anner Feanen, dat oansletten wurde soe op it Kielsterdjip. It kanaal einige by it eardere kleaster fan [[Ter Apel]], dat mei it omlizzende feangebiet sûnt de Reduksje eigendom fan de stêd Grins wie.

DitDy snuorje luts in soad arbeiders út [[Fryslân]], [[Grinslân]], de [[Kop fan Oerisel]] en [[Dútslân]] oan.

Ynearsten gie't neffens de stêd benammen om it winnen fan de turf. Dochs wist de stêd dat nei it winnewinnen fan de turf de gebieten harren wearde hâlde soene. Al yn de earste kontrakten hie de stêd de betingst dat in feanter, nei't er it turf wûn hie, dat itde oerbleaune grûn yn kultuer brocht wurde moast. Dat wie it saneamde [[dellinggrûn]]. De stêd regele it sa dat earme grûn ynearsten rjocht hie op de [[dong]], dy't de stêd sels produsearre.<br/>

De Frânske tiid betsjutte de ein fan de stêd as hear oer grutte parten fan de provinsje. Ek de Feankoloanjes waarden ferparte yn gemeenten, dêrby't de rôl fan de stêd as iepenbier bestjoerder einige. It priveerjochtlik besit fan de stêd waard lykwols troch de nije bestjoerders gewurde litten,. ekEk nei de Frânske tiid, doe't de nije gemeenten ek ûnder it nije [[Keninkryk fan de Nederlannen]] bestean bleaune. Mei syn wiidweidich besit koe de stêd ek sûnder hearlike rjochten noch hieltyd de ûntwikkeling fan it gebiet beynfloedzje.<br/>

De Feankoloanjes hawwe in eigen [[Grinslânsk]] dialekt, it [[Feankoloniaalsk]]. Dat dialekt wurdt lykwols ek yn itde oangrinzgjende Drintske feankoloanjes sprutsen.